بررسي نقش نفت در تحولات انقلاب اسلامی

[خادمه زینب کبری(س)]

با توجه به اين مسائل در گروه توليدكنندگان هيچ نهادي با اوپك قابل مقايسه نيست و در گروه مصرف‌كنندگان نيز هيچ نهادي با آژانس بين‌المللي انرژي. اين خصلت نفت جهان با وجود تمامي تحولات كه به واسطه گسترش فضاي رقابت و ورود بازيگران جديد رخ داده ادامه پيدا كرده است از اين رو مي‌توان گفت بازار نفت را تا حد زيادي بازيگران بزرگ تشكيل مي‌دهند به عبارت ديگر نفت، عرصه بازي بزرگان است.
اينها عواملي بودند كه در سياست نفتي ايران خصوصاً در دوران بعد از انقلاب نقش تعيين‌كننده‌اي را داشته و دارند كه با درك صحيح از تأثيرات سياست‌هاي ناشي از بازيگران دولتي و فرادولتي مي‌توان جايگاه ايران در بازار جهاني نفت را به خوبي شناخت علاوه بر اين بايد به سياست‌هاي داخلي هم كنجكاوانه نظر داشت. يكي از راهكارهاي مهم براي مشخص كردن جايگاه ايران در بازار جهاني نفت مقايسه ميان ظرفيت‌ها و عملكرد ايران در بخش انرژي (نفت) با بزرگترين بازيگران دولتي مي‌باشد. همان طور كه در بحث اشاره كرديم آمريكا، عربستان بزرگترين بازيگران عرصه نفت جهان هستند كه علت عمده اين امر به ظرفيت عظيم ذخاير، توليد و مصرف نفت و فرآورده‌هاي آن در اين كشورها باز مي‌گردد.

[خادمه زینب کبری(س)]

كه مقايسه ميان ايران و اين بازيگران نشان مي‌دهد علي‌رغم اينكه ايران در زمينه توليد نفت مقام چهارم را به خود اختصاص داده است با اين حال فاصله بسيار زيادي با توليدكنندگان عمده دارد بنابراين جايگاه ايران در زمينه توليد نفت و گاز نيز در سطح متوسط يا حتي پايين‌تر قرار مي‌گيرد.(18) ممكن است در اين جا بحث مطرح شود كه با پيگيري اهداف و سياست‌هاي مطرح در بخش نفت و گاز ايران جايگاه كشورمان چند سال بعد از انقلاب به ميزان قابل ملاحظه‌اي در بازار انرژي جهان افزايش خواهد يافت، تحقق چنين فرضي با در نظر گرفتن مجموعه ظرفيتهاي ايران در بخش انرژي و فاصله زياد آن با بازيگران بزرگ در اين عرصه بعيد به نظر مي‌رسد. فارغ از اهداف كمي مطرح شده در زمينة افزايش توليد نفت و جذب گسترده سرمايه‌گذاري‌هاي خارجي عملكرد مجموعه بخش نفت و گاز در زمينه جذب سرمايه و افزايش توليد حاكي از آن است كه رشد موجود در اين عرصه‌ها بطئي و در سطح متوسط است و بنابراين انتظار تحول شديد و معقول به نظر نمي‌رسد.
بدين ترتيب مي‌توان گفت ايران در بازار جهاني نفت بازيگري ميان پايه و با توانايها و ظرفيتهايي در مجموعه در متوسط است و چشم‌انداز آينده نيز حاكي از آن است كه اين وضعيت ايران در بازار كم و بيش ادامه خواهد يافت. شناسايي جايگاه دقيق و واقعي ايران در بازار جهاني، زمينه اتخاذ رويكردي مناسب و مبتني بر ظرفيت‌ها و منافع ملّي كشور را در بخش نفت و گاز فراهم مي‌كند.

[خادمه زینب کبری(س)]

اكنون كه جايگاه ايران در بازار جهاني نفت از نظر ظرفيت توليد و ذخاير نفت مشخص شد سؤالي كه در مقدمه اين پروژه مطرح شد، اين بود كه آيا ارتقا جايگاه ايران در چنين بازاري امكان‌پذير است؟
در پاسخ به اين سؤال بايد گفت « ارتقاي جايگاه ايران در بازار جهاني نفت به تغيير توازن موجود ميان درونگري و برونگري در سياست‌گذاري و اداره بخش نفت در كشور بستگي دارد. بدين ترتيب كه براي ارتقاي موقعيت ايران، تقويت درونگري در امر توليد و مصرف نفت و گاز و تقويت برون‌نگري در امر جذب سرمايه‌هاي خارجي و ترك ديپلماسي نفتي كشور ضروري است.
مقصود از درون‌نگري در سياست‌هاي توليد و مصرف نفت و گاز اين است كه سياست‌هاي مربوط به اين عرصه (بايد با توجه به مجموعه شرايط، نيازها و امكانات داخلي ايران و نه با تأثيرپذيري از عوامل خارجي بازار، تدوين و به اجرا گذاشته شود.
مقصود از برون‌نگري در سياست‌گذاري براي جذب سرمايه‌هاي خارجي و تحرك ديپلماسي نفتي نيز اين است كه در اين دو عرصه بايد به شناخت بهتري از مجموعه شرايط بازار انرژي دست يابيم و سياست خود را نيز بر همان اساس پايه‌ريزي كنيم يا به عبارت ديگر ادعاي مطرح شده در اين جا اين است كه تأمين بهتر منافع ملي كشور در بخش نفت نيازمند به درون در سياستهاي توليد و مصرف و نگاه به بيرون در زمينه جذب سرمايه‌هاي خارجي و تحرك ديپلماسي نفتي كشور است.

[خادمه زینب کبری(س)]

نتيجه
انقلاب اسلامي در بهمن 1375 در شرايطي به پيروزي رسيد كه دولت پهلوي بسيار بيشتر از آنچه تصور مي‌شود، فربه و متورم شده بود. نظام توزيع درآمدها، سرمايه‌گذاري‌ها دولتي و خدمات عمومي به يقين درآمدهاي هنگفت نفت باعث رشد سريع و سرسام‌آور دولت گرديد، مسئولين انقلاب نوپا اصولاً براي تأمين استقلال آزادي و جمهوري اسلامي به عنوان شعار محوري انقلاب اسلامي بايد حق مردم را به خود آنها عودت مي‌دادند ليكن مسايل پيچيده و بي‌نظم ابتداي انقلاب (مانند انقلاب‌هاي ديگر و مشكلات ناشي از جنگ باعث شد كه دولت همچنان بازيگر مستقل و مقتدر ميادين اقتصادي سياسي فرهنگي بودند» در واقع انقلاب اسلامي وارث يك وضعيت گسيخته گرديد و مدت زيادي زمان لازم بود تا دولت بتواند به بدنه‌اي منصب راه مختصر و مقتدر مبدل شود. ولي در سال‌هاي اول انقلاب اسلامي بسياري از شركت‌ها و سرمايه‌ها مصادره و ملي اعلام شد جنگ تحصيلي هشت ساله باعث شد تا دولت براي تأمين و پشتيباني جنگ نقش بيشتري پيدا بكند. بسياري از شركت‌ها و واحدهاي وابسته به دولت و حاكميت، زيانهاي فراواني مي‌دهند ليكن برخورداري دولت از درآمدهاي سرشار نفتي باعث شده كه دولت ستارالعيوب باشد و برعملكرد منفي است كه بين دلارهاي نفتي و رانت‌خواري سرپوش نهاده شود.

[خادمه زینب کبری(س)]

طي دوره 1376 و 1368 تلاش زيادي صورت گرفت تا صادرات غيرنفتي افزايش يافته و اتكا بر درآمدهاي نفتي كاهش يابد. ليكن اين ادعا سرابي بيش نبود و صادرات غيرنفتي هيچ وقت از چهار ميليارد دلار فراتر نرفت. چهار ميلياردي كه قابليت حصول آن هم ناشي از درآمدهاي نفتي بود يعني نفت پنجاه درصدي منابع لازم را تهيه نمود تا چنين رقمي بدست آيد در نتيجه صادرات غيرنفتي فقط تا دو ميليارد دلار رشد داشته و درآمدهاي ارزي كشور به شيوه چشمگيري وابسته به عايدات نفتي بوده است. بدين ترتيب از سال 376 به بعد جامعه به شدت جبران‌پذير شد و مسايل گوناگون جنبة امنيتي به خود گرفت و وقت و انرژي بسياري از جامعه و دولت به خودش اختصاص داد. نفت كه مي‌توانست در مسير توسعه ملي قرار بگيرد، به راحتي عاملي در آسيب‌پذيري ملي تبديل شد.

[خادمه زینب کبری(س)]

با توجه به محدوديت‌ها و مشكلاتي كه در صنعت نفت به وجو دآمده يكي از راهكارهاي مهم براي ارتقاء سياست نفتي به نظر مي‌رسد كه بايد درك صحيح از ويژگي‌هاي كنوني صنعت نفت يا به عبارتي ديگر اقتصاد سياسي نفت داشته باشيم تا قدمي مهم در زمينه تدوين استراتژيك صنعت نفت كشور و برنامه‌ريزي صحيح براي ارتقاي وضعيت اين صنعت در كشور برداريم. علي‌رغم اينكه ما با محدوديت سرمايه و فن‌آوري نوين توليد و مديريت رو به رو هستيم عواملي چون توسعه ظرفيت توليد نفت ايران و همچنين خاورميانه با چالش نظير رشد سريع مصرف داخلي، افزايش شدت انرژي و محدوديت زيست محيطي در اين كشورها رو به رواست. كه همكاري در مهار رفع مشكلات به امنيت اين انرژي در جهان و منطقه كمك مي‌كند. اقدامات ايران را در سال‌هاي گذشته براي توسعه صنعت نفت مي‌توان به چند دسته تقسيم نمود: 1- اكتشاف منابع جديد نفت گاز، سرمايه‌گذاري براي افزايش ظرفيت توليد نفت ، ارتقاء بهره‌وري و افزايش نرخ بازيافت از طريق مختلف همكاري با شركت‌هاي بين‌المللي نفت در مراحل مختلف، اكتشاف و توسعه و بلاخره همكاري در اوپك براي حفظ ثبات بازار نفت كه اين گونه اقدامات مي‌تواند به عنوان تنظيم‌كننده اصلي تقاضاي انرژي داخل كشور، در منطقه و جهان نقش موثري ايفا كند سخن آخر، اين كه تمامي تحولات گفته شده در سياست‌هاي نفتي ريشه در پيروزي انقلاب اسلامي دارد كه همچنان در پي شكوفايي و پيشرفت در حال حركت است.

[خادمه زینب کبری(س)]

منبع:
1- ديويد پنتير، « نفت بين‌المللي و امنيت ملي»، ترجمه هومن شاهميري، اطلاعات سياسي ـ اقتصادي شماره 62-61 ص 45-44.
2- شاه هميشه نفت را عمده‌ترين مسئله ايران مي‌دانست. او در آخرين كتابش، پاسخ به تاريخ، علت سقوط حكومت خود را توطئه شركت‌هاي نفتي غرب قلمداد مي‌كند.
3- John Duning, txtenation production and the multination enter pris (London: George Allenan Junwin 1981), p.35.
4- مسائل نفت ايران/ مؤلف سعيد ميرترابي: تهران شركت نشر قرمس 1384 ص 91.
5- قراردادهاي نفتي ايران، محمد حبيبي: امتياز دارسي و قرارداد 1313 ...) نوشته محمد حسيني تهران دانشگاه آزاد اسلامي (واحد مركزي)، ادارة كل چاپ انتشارات توزيع 1380.
6- مجله سياست خارجي ـ سال نهم بهار 1374 شمارة يك، سعيد تايب ص 115 تا 128.
7- پژوهش در مسائل سياسي تاريخي نفت در ايران / جليل نائبيان ـ تهران : ثارالله 1378.
8- محمدعلي همايون كاتوزيان ، «نفت و توسعه اقتصادي در خاورميانه» . ترجمه عليرضا طيب مجله اطلاعات سياسي شماره 80-79 ص 84-71.
9- توانايان فرد، حسن، دكتر مصدق و اقتصاد. انتشار علوي، تهران 1362.
10- تاريخ جهاني نفت اثر دانيال يركين، ترجمه غلامحسين صالحيار ـ تهران اطلاعات 1374- جلد دوم.
11- همشهري ديپلماتيك ـ سوخت سياست، شماره بيست دوم ـ نيمه بهمن 1386 ب .
12- مجله سياست خارجي ـ سال پنجم زمستان 1370 شماره 4 پيام دكتر اكبر ولانيي
13- نفت و امنيت ملي جمهوري اسلامي ايران / قدير نصري. تهران: پژوهشكده مطالعات راهبردي 1380 ، ص 237.
14- شهابي شهراب. اثرات مستقيم و غيرمستقيم ترميم (فصلنامه سياست خارجي سال يازدهم 86-85.
15- ديپلماتيك همشهري همان ، ص 6.
16- فرشادگهر، ناصر «اوپك لقب با حضور توليدكنندگان بزرگ در آن، اطلاعات سياسي اقتصادي، شماره 180- 179- ص 176.
17- Bcc Newsonineopec: The coil eavtal in povoflle afwww bbc -newcouk 2.2004 june
18- مسائل سياسي ـ اقتصادي جهان سوم ـ احمد ساعي ـ تهران: سازمان مطالعه و تدوين كيت علوم انساني دانشگاه سمت 1382.
19- نشريه سنگر صنعت دورة دوم شمارة چهارم (شهريور 1386) دولت نهم.
20- نفت و بحران انرژي، دكتر رضا رئيس طوسي چاپ اول ـ روزنامه كيهان 1363.
21- تاريخ جهاني نفت، اثر دانيال يركين، ترجمه غلامحسين صالحيار ـ تهران: اطلاعات 1374- جلد اول.
22- تاريخ تحولات سياسي و اجتماعي ايران علي‌رضا ازغندي ـ تهران سازمان مطالعه و تدوين ـ كيت علوم انساني دانشگاه سمت 1382.
23- نهضت ملي جمهوري اسلامي ايران / قدير نسيري ـ تهران و پژوهشكده مطالعات راهبردي 1380.

منبع:
articles.ir