پی نوشت ها:
1) برای نمونه، ذاتی یا الهی بودن حسن و قبح افعال، دست کم از زمان سقراط مطرح بوده است . ر . ک: دوره آثار افلاطون، ترجمه محمدحسن لطفی و رضا کاویانی، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، تهران، چاپ دوم، 1366ش، ج 1 (اوتیفرون)، ص 248- 253 .
2) ویلیام بارتلی در این باره دیدگاه های شش گانه ای را مطرح ساخته و در کتاب Morality and Religion به بررسی آنها پرداخته است .
3. see: Avi Sagi & Daniel Statman, Religion and Morality, Rodopi, Amsterdam, 1995, pp. 126-136.
4. Ibid, pp. 119-122.
5) در متون مقدس اسلامی و یهودی - مسیحی، تفاوت هایی در نقل این داستان به چشم می خورد; برای نمونه قرآن کریم «اسماعیل » را ذبیح الله می خواند (صافات/101- 112) در حالی که در تورات از فرمان خدا درباره ذبح «اسحاق » سخن رفته است (پیدایش، 22: 2).
6) سورن کی یرکگارد، ترس و لرز، ترجمه عبدالکریم رشیدیان، نشر نی، تهران، 1378ش، ص 44- 45 .
7) همان، ص 98 .
8) همان، ص 86 .
9) فردریک کاپلستون، تاریخ فلسفه، ج 7، ترجمه داریوش آشوری، انتشارات سروش و علمی و فرهنگی، تهران، 1367 ش، ص 334 .
10) این اشکال در منبع زیر گزارش شده است: مصطفی ملکیان، جزوه تقابل اخلاق دینی و اخلاق سکولار، ص 17- 18 .
11) این اشکال به علم پیشین الهی اختصاص ندارد، بلکه هر آموزه دینی (همچون اعتقاد به قضا و قدر و فاعلیت مطلق خداوند) که با اختیار انسان ناسازگار می نماید، در اینجا به کار می آید .
12. Paul Helm "Religion", in Lawrence C. Becker (ed), Encyclopedia of Ethics, V 2, P 965.
13) یاراحمد رشیدی تبریزی، رباعیات خیام (طربخانه)، تصحیح جلال الدین همایی، نشر هما، تهران، چاپ دوم، 1367 ش، ص 101 .
14) ر . ک: محمد سعیدی مهر، علم پیشین الهی و اختیار انسان، مؤسسه فرهنگی اندیشه، تهران، 1375 ش .
15) محمدتقی مدرس رضوی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، انتشارات اساطیر، تهران، چاپ دوم، 1370 ش، ص 603 .
16) مصطفی ملکیان، پیشین، ص 19- 20 .
17) برتراند راسل، چرا مسیحی نیستم، ترجمه س . طاهری انتشارات دریا، 1349 ش، ص 32 .
18. Avi Sagi, op.cit, pp 132-133.
19) جلال الدین مولوی، مثنوی معنوی، انتشارات ققنوس، تهران، 1376 ش، دفتر ششم، بیت 618 .
20) احمد حسین شریفی و حسن یوسفیان، «امام علی علیه السلام و مخالفان » ، در: دانشنامه امام علی، ج 6، ص 243- 246 .
21) برتراند راسل، پیشین، ص 33 .
22) ر . ک: مصطفی ملکیان، پیشین، ص 21- 22 .
23) شاید مقصود نویسنده این باشد که مجازات اخروی تناسبی با جرائم متخلفین ندارد و از این رو ظالمانه به شمار می آید (برای آگاهی از پاسخ این شبهه، ر . ک: مرتضی مطهری، عدل الهی، صدرا، چاپ دوم، تهران، 1361 ش، ص 225- 255) و اعتقاد به درستی چنین عمل ظالمانه ای راه انجام ظلم و ستم را به روی مؤمنان می گشاید .
24) ایمانوئل کانت (1724- 1804 م)، فیلسوف بزرگ آلمانی، بر این عقیده بود که: «هر عمل نیکی به شرطی نیک است که با حسن نیت و اراده خیر انجام یابد و اراده خیر عبارت از پیروی از تکلیف است . اگر انسانی دروغ را از آن رو ترک کند که مایه بدنامی او می شود، حسن نیت ندارد و اراده خیر نکرده است » (غلامحسین مصاحب، دائرة المعارف فارسی، با اندکی تصرف).
25) ر . ک: محمدتقی مصباح یزدی، دروس فلسفه اخلاق، اطلاعات، چاپ دوم، تهران، 1370 ش، ص 88- 96 .
26) ر . ک: فریدریش نیچه، چنین گفت زرتشت، ترجمه مسعود انصاری، انتشارات جامی، تهران، 1377 ش، ص 137; همو، فراسوی نیک و بد، ترجمه داریوش آشوری، انتشارات خوارزمی، چاپ دوم، تهران، 1373 ش، ص 256 (قطعه 260) ; همو، اراده قدرت، ترجمه مجید شریف، انتشارات جامی، تهران، 1377ش، قطعه 268 .
27) اراده قدرت، قطعه 205، 247، 312، 364 و 368; همو، اینک آن انسان، ترجمه بهروز صفدری، انتشارات فکر روز، تهران، 1378 ش، ص 181- 182 و 187- 190 .
28) اراده قدرت، پیشین، قطعه 870 .
29) همو، شامگاه بت ها، ترجمه عبدالعلی دستغیب، مرکز نشر سپهر، تهران، 1357 ش، ص 152- 153 .
30) همان، ص 100; اراده قدرت، پیشین، قطعه 345، 400 و 864 .
31) اراده قدرت، پیشین، قطعه 874 .
32) چنین گفت زرتشت، پیشین، ص 135 و 336; اراده قدرت، پیشین، قطعه 765، 871، 957 و 1001 .
33) چنین گفت زرتشت، پیشین، ص 151; اراده قدرت، پیشین، قطعه 721 و 855 .
34) اراده قدرت، پیشین، قطعه 862 .
35) فراسوی نیک و بد، پیشین، قطعه 62 .
36) نیچه، خود، در این باره به خودستایی پرداخته، می گوید: «خودم یک چیز هستم، نوشته هایم چیزی دیگر . پیش از صحبت درباره کتاب هایم جا دارد این پرسش را مطرح کنم که آیا آن ها را فهمیده اند یا نه؟ . . . هنوز زمان چنین پرسشی فرا نرسیده است . زمان خود من نیز هنوز فرا نرسیده است: هستند کسانی که پس از مرگ شان زاده می شوند . . . . زمانی فرامی رسد که . . . شاید برای تفسیر [کتاب چنین گفت زرتشت] کرسی های تخصصی ایجاد شود، اما کاملا تناقض گویی کرده ام اگر انتظار داشته باشم از همین امروز گوش و دست هایی بیابم که بتوانند حقایق مرا بفهمند» (اینک آن انسان، پیشین، ص 81).
37) شامگاه بت ها، پیشین، ص 91 .
38) اینک آن انسان، پیشین، ص 52 . همچنین، ر . ک: ص 77 و 188 .
39. Friedrich Nietzsche, Thd *** Science,trans. by Walter Kaufmann, Vintage Books, New York, 1974, pp 181-182 (No.125).
40) ج . پ . استرن، نیچه، ترجمه عزت الله فولادوند، طرح نو، چاپ دوم، تهران، 1373ش، پیشگفتار مترجم، ص 13 .
41) فریدریش نیچه، اراده معطوف به قدرت، ترجمه محمدباقر هوشیار، نشر فروزان، تهران، 1376 ش، مقدمه مترجم، ص 11 .
42) ر . ک: ج . پ . استرن، پیشین، ص 123 و 128 . هیتلر تاثیرپذیری خود از دیدگاه نیچه و نظریه داروین را این چنین در سخنانش به نمایش می گذارد: «اگر ما به قانون طبیعت احترام نگذاریم و اراده خود را به حکم قوی تر بودن به دیگران تحمیل نکنیم، روزی خواهد رسید که حیوانات وحشی ما را دوباره خواهند درید و آنگاه حشرات نیز حیوانات را خواهند خورد و چیزی بر زمین نخواهند ماند مگر میکرب ها» (Hitler|s Table Talk) به نقل از: عبدالکریم سروش، دانش و ارزش، انتشارات یاران، چاپ دوم، 1358 ش، ص 30).
43) دیوید هیوم، تاریخ طبیعی دین، ترجمه حمید عنایت، انتشارات خوارزمی، تهران، 1356ش، ص 84 . مارکس نیز در این باره می گوید: «اصول اجتماع مسیحیت جبران تمامی فضاحت ها را به آن دنیا موکول می کند و بدین ترتیب، ادامه آنها را در این دنیا (به عنوان) جزای گناه اولیه یا (به عنوان) تحمیل شده خداوند برای آزمودن بندگان خود توجیه می کند . اصول اجتماعی مسیحیت، بی غیرتی، حقارت، فرمانبرداری، فروتنی و خلاصه تمامی صفات پست را وعظ می کند» (آندره پی یتر، مارکس و مارکسیسم، ترجمه شجاع الدین ضیائیان، انتشارات دانشگاه تهران، 1360 ش، ص 237).
44) ر . ک: احمد حسین شریفی و حسن یوسفیان، خردورزی و دین باوری، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، تهران، 1379، ص 93- 110 .
45) الشیخ الصدوق، التوحید، مؤسسه النشر الاسلامی، الطبعة الرابعة، قم، 1415 ق، ص 369 .
46) یعنی پستی و فرومایگی هر چند ممکن است آدمی را به خواسته ای مادی برساند، اما زیان معنوی آن جبران شدنی نیست; زیرا این مقصود جز با پرداخت بهایی سنگین چون عزت و کرامت انسانی به دست نمی آید .
47) نهج البلاغه، ترجمه سید جعفر شهیدی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1378 ش، نامه 31، ص 304 .
48) برای مقایسه میان دیدگاه اسلام و نظریه نیچه ر . ک: مرتضی مطهری، انسان کامل، صدرا، چاپ پنجم، تهران، 1370ش، ص 263- 287 .
49) فریدریش نیچه، شامگاه بت ها، پیشین، ص 69 .
50) ر . ک: ج . پ . استرن، پیشین، ص 114 و 183 .
51) محمدعلی فروغی، سیر حکمت در اروپا، تصحیح امیر جلال الدین اعلم، نشر البرز، تهران، 1375 ش، ص 524 .
52) فریدریش نیچه، اراده قدرت، پیشین، قطعه 685 . همچنین ر . ک: قطعه 647، 649 و 684 .
53) اراده قدرت، پیشین، قطعه 734 .
54) برخی از نویسندگان، از نظریه نسبیت انشتین - که نظریه ای فیزیکی است و زمان و مکان مطلق را انکار می کند - نسبیت اخلاقی را نتیجه گرفته و گفته اند: «نظریه انشتین هیچ گونه تضادی با جامعه شناسی و روان شناسی جدید ندارد . با قبول این که اخلاق نیز نسبی است نباید بی هوده به دنبال مطلق بود . می توان دوش به دوش علوم جدید اخلاق استواری برای هر جامعه ای بنا کرد . این اخلاق، چنان که دانش امروز ثابت می کند، باید از اخلاق جهان کهنه جدا باشد . دانش امروز با اخلاقی که مبانی الهی و انتزاعی داشته باشد در تضاد است، اما نه تنها با اخلاقی که مبانی استوار علمی داشته باشد در تضاد نیست، بلکه خود موجد و موجب آن است » (مصطفی رحیمی، یاس فلسفی، انتشارات امیرکبیر، تهران، چاپ ششم، 1356، ص 27).
55) محمد تقی مصباح یزدی، پیشین، ص 77 .
منبع : پایگاه حوزهاخلاق و تربیت اسلامی