برای خواب بهتر

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

فصل هفتم : دل آرام گیرد به یاد خدا

یاد خدا در هر شرایطی پسندیده و نیکوست(85) و دل پر آشوب آدمی، جز با یاد آن معبود محبوب، به ساحل طمأنینه و آرامش نخواهد رسید.(86) اما بررسی و مطالعه دقیق دقایق پیش از خواب نشان می دهد که یاد پروردگار، در این زمان ضروری تر و با اهمیت تر است. برای این اهمیت و ضرورت، سه دلیل می توان برشمرد:
1. رهایی از ترس

ترس و دلهره یکی از شایع ترین حالت های پیش از خواب است. ترس، خواب را از چشم ما می رباید و گاه تا ساعت ها، آن را به تأخیر می اندازد. کسانی که لحظات پرخطر عملیات های شبانه را درک کرده اند می دانند که ترس، چه تأثیر عجیبی در فراری دادن خواب دارد. خوش خواب ترین افراد وقتی احساس خطر می کنند، از خواب دست می کشند.
با وجود ترس حتی آنگاه که به خواب می رویم، به خواب عمیق و نشاطآور همیشگی دست نخواهید یافت. پیر فلو شر، در توضیح این مطلب، مثالی از زندگی حیوانات می زند که بسیار جالب است. وی می نویسد: آیا می دانید حیواناتی - مثل گوزن - که شکار می شوند و در ترس زندگی می کنند خواب سبکی دارند بر عکس، حیوانات شکارچی - مانند شیر - دارای خواب بسیار عمیقی هستند؟ گربه وحشی (که در محیط ناامن جنگل به سر می برد) خواب بسیار سبکی دارد، در حالی که گربه خانگی که در یک محیط امن، بی خطر و بدون مشکلات برای یافتن غذا زندگی می کند، خیلی طولانی تر و عمیق تر می خوابد. خواب یک گاو در یک طویله آرام است و مخصوصاً در مرحله عمیق خواب بسیار طول می کشد. ولی همین گاو وقتی در مرتع می خوابد و احساس ترس کند، از مرحله سبک خواب فراتر نمی رود(87).(88)
حال باید ببینیم که چرا در آستانه خواب، دچار ترس و دلهره می شویم؟ پیر فلو شر در این باره نیز حرف های بسیار شنیدنی و دقیقی دارد. وی درباره علت ترس موقع خواب می گوید: اما در وهله اول با دراز کشیدن و قرار گرفتن در وضعیت افقی، احساس می کنیم آسیب پذیرتر شده ایم و می اندیشیم که ضعیف تر، بی پناه تر و مانند کودکانی کم سن، خلع سلاح شده ایم.
علاوه بر این، قرار گرفتن در تاریکی و تنها بودن نیز این روند را شدت می بخشد و به چیزهایی که در طول روز برای ما نامفهوم است، ابعاد غیر منتظره ای می دهد. این مسئله باعث بی خوابی، از خواب پریدن، یا به هر صورت اختلال در خواب می شود.
در طول روز، مشغولیات و تفریحات، ما را از ترس هایمان غافل می سازد. اما شب - هنگامی که تنها می شویم - دوباره ترس ها ظاهر شده و پس از این که چراغ ها را خاموش می کنیم، مشکلات، نگرانی ها و تضادهایمان درست مثل این که روی صفحه تلویزیون ظاهر شده باشند، حضور پیدا می کنند.(89)
فلو شر در قسمت دیگری از کتابش، درباره یکی از عوامل ترس در لحظات پیش از خواب می نویسد: ترس از سکوت نیز وجود دارد، برای بعضی، سکوت کامل، اضطراب آور است و آنان برای احساس اطمینان و آرامش به سر و صدای کوچک و آشنا نیاز دارند.(90) وی می افزاید: ترسی نیز وجود دارد که هیچ کس به آن اعتراف نمی کند و آن این است که، خواب قرار ملاقاتی با خود و (من) حقیقی است. برخی افراد این رو به رو شدن با خود را نمی توانند تحمل کنند. خواب، گفتگویی است بین آنان با خودشان و آنها از این گفتگو می ترسند.(91)
حال باید بررسی کرد که ذکر پیش از خواب، چه تأثیر در بر طرف ساختن یا کم کردن ترس دارد. حقیقت ذکر، یاد خدای قادر و مهربان و پناه بردن به قلعه امن رحمت و عنایت اوست. برای خواب راحت، ما شدیداً به احساس امنیت نیازمندیم و تا از وجود نگهبان امین و دلسوز و توانا مطمئن نشویم، نمی توانیم بخوابیم. ذکر خدا، در حقیقت ارتباط با چنین نگهبانی است. در برابر موج ترسهایی که در روزگار کنونی شیرینی زندگی را از ما گرفته، تنها با مدد از یاد او می توان مقاومت کرد. برای کسانی که مایلند پیام های جاویدان دین را از زبان غربی ها بشنوند و حقایق آسمانی قرآن و حدیث را به تأیید آنها برسانند! این سخن فلو شر جذاب خواهد بود که می نویسد: دعا کردن، به شخص احساس امنیت می بخشد و راه آرامش را برای روح باز و هموار می سازد.(92)
ذکر خدا، ترس از سکوت را نیز نابود می کند و همچون لالایی آرامش بخشی، دل آدمی را به طمأنینه می رساند.
از سوی دیگر، چون یاد حضرت حق، روح آدمی و (من) حقیقی او را روشن و نورانی می سازد، ترس از مواجهه با خویشتن را نیز بر طرف می کند. بی گمان مواجه شدن با (من) اسیر شهوات و کینه و خودخواهی ها و نفرت ها، ترس آور و نگران کننده است، اما اگر این (من) آلوده را در زلال ذکر پروردگار - جل و علا - شستشو دهیم، دیگر تنها بودن با او سخت و رنجش آور نخواهد بود.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

2. فراموش کردن مشکلات روزمره

هر یک از ما در طول روز با مشکلات و مسائل گوناگونی سر و کار داریم. برای برخی برنامه ریزی برای درس و امتحان، مهم ترین مسأله است. برای برخی دیگر انتخاب همسر و پیدا کردن یک شریک صادق در زندگی مهم ترین مشکل است. برای گروه دیگر، کسب و کار و تجارت و سود و زیان اولویت اول زندگی است. برای عده ای کارهای سیاسی و زد و خوردهای حزبی و کشمکش های جناحی و باندی مهم ترین درگیری روزانه به شمار می آید.
آیا اگر این افراد بخواهند در بستر خواب درباره مشکلاتشان فکر کنند، طعم شیرین خواب را خواهند چشید؟ هرگز. فرض مثالی از مشکل مطرح بسیاری از جوانان خالی از لطف نیست. جوانی را تصور کنید که پس از ماه ها جستجو برای یافتن همسری ایده آل، به تازگی با دختری آشنا شده است. او قبل از خواب به بررسی این مورد اقدام می کند تمام اطلاعاتی را که از این دختر دارد از ذهن می گذراند. تلاش می کند که با قدری فکر و تأمل به نتیجه برسد. اما آیا چنین می شود و وی می تواند به جمع بندی روشنی درباره آن دختر برسد؟ معلوم است که نه. احتمالاً که پس از نیم ساعت فکر کردن درباره مزایای ازدواج با آن مورد، به مقایسه میان او و دیگرانی که بیشتر معرفی شده اند، خواهد پرداخت. جدال تماشایی و هیجان انگیزی در ذهن آن جوان شکل می گیرد که برای او نتیجه ای جز تردید ندارد. به ذهنش فشار می آورد تا خود را از حیرت رها سازد؛ اما نمی تواند. پس از یکی دو ساعت فکر کردن، تصمیم می گیرد بخوابد تا بعد بهتر بیندیشد؛ ولی دیگر خوابیدن ممکن نیست.
ذکر حق، برای برطرف ساختن این مشکل نیز بسیار مؤثر است. یاد خدا، فضای ذهنی ما را تغییر می دهند و ما را وارد جهانی می کند که در آن، از مشکلات روزمره خبری نیست. همان نویسنده اروپایی که در صفحات قبل از او یاد کردیم، در این باره می نویسد: شخصاً معتقدم که مطالعه کتب مذهبی {پیش از خواب } خوب است. این گونه کتاب ها حتی برای کسانی که اعتقادات مذهبی ندارند نیز باعث می شود از جو مشکلات حرفه ای، شخصی و خانوادگی خارج شوند و در دنیای مافوق دنیای کوچک خود قرار گیرند.(93)

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

3. رهایی از احساسات ضد خواب

یکی از عوامل بی خوابی و بدخوابی، هیجانات و احساساتی است که با خود به بستر می بریم. در این زمینه، هیجانات خوشایند و ناخوشایند تفاوتی با هم ندارند. حسادت، نفرت، خشم، خوشحالی، خودکم بینی، خودبزرگ بینی و ..... همگی باعث اختلال خواب می گردند. اثر ذکر آن است که روح آدمی را به تعادل می رساند و احساسات انسان را معقول و منطقی می کند.
اگر کسی خدا را یاد کند و بفهمد که همه چیز در دست قدرت اوست، بی جهت از این و آن خشمگین نمی شود. دل معطر به یاد خدا، کینه را به خود راه نمی دهد و حسادت نمی ورزد. قلب متذکر به یاد حق، از خودکم بینی و خودبزرگ بینی و ناامیدی و سرکشی مبرا بوده و در یک کلام، ذاکر، از همه عوامل برهم زننده تعادل، در امان است.
اگر بالش در زیر سرمان شکل متعادلی نداشته باشد، یا زیر بسترمان شی ء مزاحمی قرار گرفته باشد، تا این وضعیت را اصلاح نکنیم، نمی خوابیم؛ اما از حالات و هیجانات مزاحمی که باعث آزار روحمان می شوند غفلت می کنیم. متأسفانه بشر امروز به جسم بیش از روح اهمیت می دهد. البته توجه به بهداشت تن کار درست و عاقلانه ای است؛ اما نباید بهداشت روح و روان را نادیده انگاشت.
گذشته از این، آیا بدون توجه به بهداشت روح، سلامتی جسم را می توان تضمین کرد؟ آشفتگی خواب موجب بی خوابی می شود و اختلال در خواب - چنانکه در آغاز کتاب گفتیم - آسیب های شدیدی به جسم وارد می سازد. نتیجه آن که یاد خدا، علاوه بر اثر مستقیمی که بر سلامتی روح دارد، به طور غیر مستقیم بر سلامتی جسم اثرگذار است.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

نقد روش غربی ها در ایجاد آرامش

بر عکس تصور موجود که گمان می کند، معنویت و دین به یکباره از کشورهای غربی رخت بربسته، نشانه های بسیاری از توجه روز افزون مردم آن کشورها به دین و معنویت وجود دارد. شاید شما هم شنیده باشید که چند سال پیش، ترجمه کتاب مثنوی مولوی، پر فروش ترین کتاب سال آمریکا شد. مطالعه آثار نویسندگان غربی از رویکرد جدید آنان به جهان غیب حکایت دارد. برای نمونه می توان به کتاب های مربوط به آداب خواب اشاره کرد که نویسندگان این کتاب ها، خوانندگان خود را به یاد خدا و مناجات با او برای رسیدن به آرامش توصیه می کنند. مثلاً پاول ویلسون می نویسد: دعا کردن و احساس معنویتی که با دعا به انسان دست می دهد، فواید روانی بسیاری دارد. محلی به نام (مکان خدا) در مغز هر انسانی هست که دسترسی به این محل، عروج معنوی و آرامش ذهنی به همراه می آورد. کسانی که از ته دل دعا می کنند، هرگز کمبود خواب را احساس نمی کنند.(94) وی همچنین در جای دیگر می گوید: قرن هاست که میلیون ها نفر برای رهایی از تنش های عصبی و رسیدن به آرامش از تسبیح استفاده می کنند. عده ای عقیده دارند که آرامش آن، ناشی از حرکت های تکراری انگشت هاست. عده ای دیگر بر این عقیده اند که این آرامش در اثر فشار بر نقاط رهایی از فشار دست به وجود می آید. شاید هم دلیل اصلی آن، آرامشی است که از گفتن ذکر حاصل می گردد. به هر حال هر چه هست، راهی ساده برای رسیدن به آرامش است.(95)
اما یک مشکل اساسی - حتی در نوشته های این گونه نویسندگان - وجود دارد آن نشناختن صحیح انسان و غفلت از نیازهای عمیق روح آدمی و نیز تفکیک نکردن بین مسائل اصلی و فرعی است. خدایی که تنها برای ایجاد آرامش قبل خواب باید به یاد او بود، آن خدایی نیست که در دل و جان مؤمن خانه می کند و همه روح او را در بر می گیرد.(96)
نیاز آدمی به خدا بسی فراتر از آن است که تنها برای خواب راحت دل به او بسپاریم. خدا، قرص خواب نیست که فقط در زمان خواب نیازمند او باشیم. باید خدا را شناخت، او را دوست داشت و به یادش بود. آرامش حقیقی تنها در سایه معرفت واقعی حضرت حق ایجاد می شود. خدایی که فقط به عنوان وسیله خواب بهتر در خانه دل آدمی حضور پیدا کند، با خدایی که معشوق و محبوب و مقصد و مقصود انبیا و اولیا صلحا و شهدا بوده، فرسنگ ها فاصله دارد و آرامش عمیقی که روح آدمی بدان نیازمند است، فقط با حضور این خدا میسر می گردد.
متأسفانه رویکرد برخی نویسندگان غربی به دین و معنویت یک رویکرد ابزارانگارانه از مسائل معنوی است. از نگاه اینان، دعا، عبادت، ذکر، نماز و سایر اعمال معنوی، اعمالی برای رسیدن به آسایش روحی اند نه پل هایی برای رسیدن به ساحت قرب پروردگار، من نمی خواهم اثر ذکر را در ایجاد آرامش نادیده بگیرم، اما باید توجه داشت بین ذکر خالصانه مؤمنانه عارفانه عاشقانه با ذکر ابزار خواب فرق بسیار و میان ماه من تا ماه گردون، تفاوت از زمین تا آسمان است.
این نکته را نیز نباید از یاد برد که نمی توان در طول روز، بشر را از خدا دور کرد و ناگهان در لحظات پیش از خواب، او را به یاد حق واداشت. وقتی درباره آثار ذکر سخن می گفتیم، بازگو شد که ذکر، هم ترس را می زداید، هم ما را از دل مشغولی های روزانه رها می سازد و از احساسات مزاحم خلاص می کند. از آنجا که پیشگیری بهتر از درمان است، اسلام با دعوت به ذکر همیشگی، راه ورود ترس و اضطراب و احساسات مزاحم را می بندد.(97) انسان غربی در لحظات قبل خواب دعوت به ذکر می شوند تا آرامش یابد، و انسان مؤمن دعوت به ذکر می شود تا به آرامشی عمیق تر برسد.
دیگر اشکال روش های غربی برای ایجاد آرامش آن است که می خواهند جهنم دوری از خدا را با قطره چکان خاموش کنند. اینکه برخی از مطالب نویسندگان غربی را که در همین زمینه قلم فرسایی کرده اند، می آوریم تا شما ببینید، آیا چنین توصیه هایی می تواند انسان آشفته عصر ما را به آرامش برساند یا نه؟
پاول ویلسون می نویسد: سکوت شب احساس تنهایی را چندین برابر می کند. پاد زهر تنهایی، راحت بودن و لذت بردن از با خود بودن است. ممکن است به نظر برسد که این کار نیاز به تلاش زیادی دارد. اما زمانی که این تغییر نگرش در شما به وجود آمد، متوجه می شوید که چه همدم خوبی هستید.(98)
ببینید این نویسنده غربی چگونه تلاش می کند که با یک تلقین ساده، رنج تنهایی را برطرف سازد. آیا ترس از تنهایی با تصور این که من با خودم هستم بر طرف می شود؟ با خود بودن به چه معناست؟ آیا تعبیر فریبنده ای از همان تنهایی نیست؟
وی در قسمتی از کتابش می نویسد: آیا تاکنون توجه کرده اید که کودکان چه راحت می خوابند؟ آنها طوری به خواب می روند که انگار هیچ فکری در دنیا ندارند و به همه خواسته های خود رسیده اند. هنگام شب وقتی دست از کار می کشید، این احساس را در خود ایجاد کنید. وانمود کنید که هیچ فکری ندارید و تمام خاسته هایتان برآورده شده است. به این ترتیب شما هم می توانید مثل یک کودک بخوابید.(99)
برای تجربه یک شب که نمی توانید بخوابید به این توصیه ویلسون عمل کنید و ببینید آیا خوابتان می برد؟! من قدرت و تأثیر تلقین را انکار نمی کنم، اما آشفتگی انسان معاصر آن قدر هم ساده نیست که با چنین سفارش هایی به آرامش تبدیل شود. نظیر چنین توصیه ای را در قسمتی دیگر از کتابش مطرح می کند و می گوید: سعی کنید رؤیایتان، رؤیای شاد باشد. قرن سیزدهم را مجسم کنید. بیژامه زیبا و راحتی را که قهرمان قرن سیزدهم در فیلم های هالیوود بر تن می کردند، به یاد آورید. چگونه می شود در بیژامه هایی به آن زیبایی به خواب نرفت؟!(100)
برادر جانبازی تعریف می کرد که یک شب در بیمارستان به خاطر درد، چند آمپول مسکن به من تزریق کردند اما اثری نبخشید. به پرستار بیمارستان گفتم: انگار این مسکن های شما مسکن نیست. او در جواب گفت: نه درد تو درد نیست! قصه بشر امروز هم همین است. درد او دردی نیست که با چنین تلقین هایی تسکین بپذیرد. وقتی انسان شب و روز در آتش دوری از خدا می سوزد، چگونه می تواند با تصور این که بیژامه قهرمان قرن سیزدهم را به تن کرده، آرامش یابد؟! متأسفانه بسیاری از نویسندگان غربی هنوز نتوانسته اند مشکلات انسان را به درستی بشناسند و برای این مشکلات چاره جویی کنند و درمان حقیقی و صوری را از هم تمیز دهند.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

فصل هشتم : انواع ذکرهای پیش از خواب

پیش از بیان انواع ذکرها، تذکر این نکته ضروری است که تنوع اذکار در کتاب های دعا به این معنا نیست که باید همه این دعاها و ذکرها را بخوانیم. برخی می گویند: اگر قرار باشد ما همه دعاهایی را که در مفاتیح آمده بخوانیم، دیگر به هیچ کاری نمی رسیم. در جواب این توهم باید گفت که اولیاء خدا، برای انواع و اقسام سلیقه ها و نیازها و ذائقه ها، ذکرها و دعاهای بیان کرده اند تا کسی، برای دوری از یاد پروردگار بهانه ای نداشته باشد.
این از رحمت حق است که راه دوستی و گفتگو با خود این چنین هموار کرده است، آن قدر ذکر و دعا از طرف انبیا و اولیا رسیده که هر کس با هر سلیقه و هر ظرفیت روحی و جسمی می تواند از یاد معبود بهره ببرد. ذکرهای کوتاه و مختصر، ذکرهای بلند و زمان بر، اذکار قرآنی، اذکار غیر قرآنی، اذکار تکرار شونده، اذکار بی تکرار، دعاهای شبانه، دعاهای روزانه، و دیگر انواع و اقسام ذکرها، مانند غذاهای متنوعی هستند که میزبان کریمی برای پذیرایی از مهمانانش بر سر سفره چیده است. بی گمان استفاده از همه این غذاها برای کسانی که بر سر سفره نشسته اند ممکن نیست. فایده این تنوع آن است که هر کس به فراخور اشتها و نیاز و سلیقه غذایی اش از این خوان پرنعمت بهره می برد. اگر در این بخش انواع و اقسام ذکرها را بر می شماریم، منظورمان این نیست که خواندن همه این ذکرها در ساعات پیش از خواب ضروری است.
پس از این مقدمه لازم و ضروری، انواع ذکرها برای زمان قبل از خواب را بررسی می کنیم. در یک تقسیم بندی ساده، ذکرهای پیش از خواب را می توان به سه گروه اذکار خاص، اذکار قرآنی، و اذکار عام تقسیم کرد.
منظور از اذکار خاص، ذکرهایی هستند که با هدف معین و مشخصی، پیش از خواب خوانده می شود. منظور از اذکار قرآنی هم آیات و سوره هایی هستند که خواندن آنها برای زمان پیش از خواب توصیه شده است. منظور از اذکار عام هم ذکرهایی هستند که مناسب است پیش از خواب خوانده شوند و از جمله آیات و سور قرآن نیز نیستند.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

الف. اذکار خاص

از بین اذکار خاصی که با هدف معینی خوانده می شوند، در آن بخش تنها از شش ذکر یاد می کنیم:
1. اولین ذکر خاص، آیه آخر سوره کهف است که می فرماید: قل انما انا بشر مثلکم یوحی الی انما الهکم اله واحد فمن کان یرجو لقاء ربه فلیعمل عملاً صالحاً و لا یشرک بعباده ربه احداً؛ بگو: من فقط بشری مثل شما هستم، (امتیازم این است که) به من وحی می شود که تنها معبودتان معبود یگانه است. پس هر که به دیدار پروردگارش امید دارد، باید کاری شایسته انجام دهد و هیچکس را در عبادت پروردگار شریک نکند.
اثر خواندن این آیه پیش از خواب آن است که با خواندن این آیه، هر وقت بخواهیم بیدار می شویم. در حدیثی از حضرت صادق (علیه السلام) آمده: بنده ای که هنگام خواب آیه آخر کهف را بخواند در همان زمانی که می خواهد بیدار می شود.(101)
این ذکر از جمله مجربات است. یعنی افراد زیادی - از جمله خود نویسنده - اثر این ذکر را تجربه کرده اند و با خواندن این آیه پس از خواب، سر ساعت مشخصی که می خواسته اند، بیدار شده اند.
در اذکار پیش از خواب، گاه توجه اصلی به توحید است؛ مانند سوره ((قل هو الله احد)) و گاه توجه اصلی به معاد است مانند سوره ((الهاکم التکاثر)). اما در آیه آخر سوره کهف هم از مبدأ سخن به میان آمده؛ (انما الهکم اله واحد) و هم به معاد اشاره شده، (فمن کان یرجو لقاء ربه) و افزون بر این، در کنار این دو، عمل صالح نیز ذکر گردیده است؛ (فلیعمل عملا صالحا). این محتوا، اشاره لطیفی به راز بیداری از خواب غفلت نیز هست. یعنی همان طور که خواندن این آیه ما را از خواب بیدار می کند، توجه به مضمون آن (یاد خدا و معاد) باعث بیداری از خواب غفلت نیز می گردد؛فلیعمل عملا صالحا و لا یشرک بعباده ربه احدا
شبیه این ذکر، ذکر دیگری نیز وارد شده که اثر آن بیداری برای نماز شب است. در حدیثی از رسول خدا (صلی الله علیه وآله) آمده که: هر کس بخواهد برای عبادت شبانه برخیزد، پس وقتی به بستر رفت بگوید: اللهم لا تؤمنی مکرک و لا تنسنی ذکرک و لا تجعلنی من الغافلین سپس بگویید: من می خواهم در فلان ساعت برخیزم. خداوند فرشته ای را مأمور خواهد کرد تا در همان زمان وی را بیدار کند.(102)
2. دومین ذکر خاص، ذکری است برای رها شدن از بیماری شایع عصر ما یعنی بی خوابی. کسی که شب ها خوابش نمی برد خوب است این ذکر را بخواند: سبحان الله ذی الشأن، دائم السلطان، عظیم البرهان، کل یوم هو فی شأن و آن گاه بگوید: یا مشبع البطون الجائعه، یا کاسی الجنوب العاریه، یا مسکن العروق الضاربه، یامنوم العیون الساهره، سکن عروقی الضاربه و ائذن لعینی نوماً عاجلاً(103)
3. پیش تر گفتیم که بدلایل گوناگونی، ترس و اضطراب در شب بیشتر می شود و همان جا یادآور شدیم که این ترس، باعث بی خوابی و نیز مانع از اثر بخشی و عمق خواب می گردد. برای رهایی از ترس شبانه، اذکار گوناگونی رسیده که نقل برخی از آن ها خالی از فایده نیست.
یکی از مشهورترین ذکرها برای رهایی از این ترس، خواندن سوره ناس، فلق و آیه الکرسی است. از امام باقر (علیه السلام) روایت شده که: هر کس هنگام خواب دچار بیم و هراس می شود، وقتی وارد بستر خودش شد سوره ناس، فلق و آیه الکرسی را بخواند.(104) البته این ذکر برای کسانی که در حال خواب دچار ترس می شوند نیز سودمند است. شخصی به امام صادق (علیه السلام) پیغام داد که من در حال خواب دچار ترس و وحشت می شوم، چه کنم؟ حضرت در پاسخ فرمود: هرگاه به بستر خود می رود سوره ناس، فلق و آیه الکرسی را بخواند. آیه الکرسی از هر چیزی بهتر است.(105)
ذکر دیگری که در همین زمینه از امیر مؤمنان (علیه السلام) و امام باقر (علیه السلام) وارد شده، آیه 11 و 12 سوره کهف است. برای استفاده از این ذکر شخصی که شب ها می ترسد باید این دو آیه را بنویسد و همراه خود به بستر ببرد.(106)
آخرین ذکری که برای ترس از شب بیان می کنیم دعایی است که باید ده بار خوانده شود: اعوذ بکلمات الله من غضبه و من عقابه و من شر عباده و من همزات الشیاطین و اعوذ بک رب ان یحضرون سپس باید آیه الکرسی و عبارت و اذ یغشیکم النعاس امنه منه از سوره انعام و وجعلنا نومکم سباتاً از سوره نبأ نیز قرائت گردد.(107)
4. چهارمین ذکر خاص، ویژه جوانان است. این ذکر که از امام صادق (علیه السلام) روایت شده، برای در امان ماندن از جنابت است. آن حضرت فرمود: هرگاه از جنابت ترسیدی، در بستر خود بگو: اللهم انی اعوذ بک من الاحتلام و من سوء الاحلام و من ان یتلاعب بی الشیطان فی الیقظه و المنام(108)
البته جنابت در خواب، یک حالت طبیعی برای جوان است و هرگز گناه و خطایی شمرده نمی شود؛ اما چون بسیاری اوقات، جنابت در خواب باعث اذیت و آزار جوانان می گردد و گاه باعث شرمندگی آنان می شود، این گونه اذکار برای جلوگیری از جنابت وارد شده است.
ذکر باعث تعادل روح آدمی می گردد و به طور غیر مستقیم از جنابت هایی که حاصل بی تعادلی روح اند، جلوگیری می کند. ذکر، روح و روان ما را از همه شهوت ها و کشمکش ها رها می سازد و راه را بر هر گونه تصرف و دست اندازی شیطان می بندد.
5. پیش از این در آداب مکان خواب گفتیم که تنها خوابیدن مکروه است؛ اما بی گمان شرایطی پیش می آید که ناگزیریم تنها بخوابیم. برای این وضعیت نیز از امامان معصوم علیهم السلام ذکری رسیده که می تواند از آثار ویرانگر تنها خوابیدن بکاهد. عبارت ذکر هنگام تنها خوابیدن این است: اللهم آنس وحشتی و اعنی علی وحدتی(109)
6. از آن جا که در سال های اخیر، زلزله های ویرانگری در همه دنیا به ویژه کشور ایران روی داده است و ترس از زلزله و خرابی خانه ها کم و بیش وجود دارد، آخرین ذکر این بخش را به موضوع در امان ماندن از خرابی خانه اختصاص می دهیم. این ذکر، آیه 41 سوره فاطر است که می فرماید: ان الله یمسک السماوات و الارض ان تزولا و لئن زالتا ان امسکهما من احد من بعده انه کان حلیماً غفوراً. بر اساس حدیثی از امام کاظم (علیه السلام)، هر کس این آیه را هنگام خواب بخواند، خانه بر سرش فرو نخواهد ریخت.(110)

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

ب -اذکار قرآنی

خواندن هر بخشی از آیات و سوره های قرآن، باعث نورانیت دل و روشنی روح و ایجاد آرامش می شود؛ اما چون برخی اذکار قرآنی برای لحظات پیش از خواب مناسب تر بوده اند، از سوی اهل بیت (علیهم السلام) مورد توجه بیشتری قرار گرفته اند. این اذکار فراوانند و ما در این بخش، تنها از شش نمونه ذکر قرآنی یاد می کنیم:
1. قل هوالله احد: سوره ((قل هوالله احد)) که به آن سوره توحید و سوره اخلاص نیز گفته می شود، در بین سوره های قرآن از جایگاه ویژه ای برخوردار است. در حدیثی از امام رضا (علیه السلام) آمده: هر کس قل هو الله احد را بخواند به آن ایمان بیاورد، توحید را شناخته است.(111)
در چند حدیث از پیامبر (صلی الله علیه وآله) این سوره یک سوم قرآن شمرده شده و در نتیجه سه بار خواندن آن، با خواندن کل قرآن برابر دانسته شده است.(112) در تعبیر قابل توجهی از حضرت صادق (علیه السلام) نیز این سوره نسب نامه خدای متعال خوانده شده است.(113)
خواندن این سوره در هر زمان و هر شرایطی مطلوب و پسندیده است، اما به طور خاص، خواندن آن هنگام خروج از خانه، هنگام ورود به خانه، پس از نماز، موقع بیماری و در برخی شرایط و حالات از جمله زمان پیش از خواب، مورد تأکید قرار گرفته است.
اهل بیت (علیهم السلام)، برای خواندن این سوره پیش از خواب آثار و فواید بسیاری برشمرده اند. از رسول خدا (صلی الله علیه وآله) روایت شده: کسی که هنگام قرار گرفتن در بستر خواب قل هو الله احد را بخواند، خدا گناه پنجاه سال او را خواهد بخشید.(114) و در روایتی از امام علی (علیه السلام) آمده: کسی که هنگام قرار گرفتن در بستر خواب قل هو الله احد را بخواند، خداوند بزرگ پنجاه هزار فرشته را مأمور می کند تا در آن شب از وی محافظت کنند.(115)
در حدیثی از امام صادق (علیه السلام) نیز یازده بار خواندن این سوره باعث در امان ماندن خواننده آن و همسایگان اطراف وی از خطرات دانسته شده است.(116)
2. آیه الکرسی: معمولاً آیات 255 و 256 و 257 به عنوان آیه الکرسی معرفی می شوند اما در اصطلاح روایات، منظور از آیه الکرسی تنها آیه 255 سوره بقره است که می فرماید:
الله لا اله الا هو الحی القیوم لا تأخذه سنه و لا نوم له ما فی السماوات و ما فی الارض من ذا الذی یشفع عنده الا باذنه یعلم ما بین ایدیهم و ما خلفهم و لا یحیطونه بشی ء من علمه الا بما شاء وسع کرسیه السماوات و الارض و لا یووده حفظهما و هو العلی العظیم؛ هیچ معبودی نیست جز خداوند یگانه زنده، که قائم به ذات خویش است، و موجودات دیگر، قائم به او هستند. هیچ گاه خواب سبک و سنگین او را فرا نمی گیرد. آن چه در آسمان ها و آنچه در زمین است، از آن اوست. کیست که نزد او، جز به فرمان او شفاعت کند؟! آنچه در پیش روی آنها و پشت سرشان است می داند (و گذشته و آینده برای او یکسان است) و کسی از علم او آگاه نمی گردد؛ جز به مقداری که او بخواهد. تخت (حکومت) او، آسمان ها و زمین را در بر گرفته و نگهداری آن دو { آسمان و زمین } او را خسته نمی کند. بلندی مقام و عظمت، مخصوص اوست.
در فضیلت این آیه، احادیث بسیاری از چهارده معصوم علیهم السلام رسیده که هر یک به گونه ای در تجلیل از این آیه سخن گفته و به بیان خاص و آثار تلاوت آن پرداخته اند. رسول گرامی اسلام این آیه را بزرگ ترین آیه قرآن نامیده(117) و فرزند دانشمندش حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام) آن را، بلندا و قله قرآن کریم خوانده است.(118)
در حدیثی دیگر از پیامبر (صلی الله علیه وآله) چنین آمده: کسی که این آیه را صد بار بخواند مانند کسی است که همه عمر خدا را عبادت کرده است.(119) و گفتار دیگری نیز از همان بزرگوار روایت شده: هر کس که بعد از نماز آیه الکرسی را بخواند چیزی جز مرگ مانع بهشت رفتن وی نخواهد بود.(120) اما امام باقر (علیه السلام) - که بحق شکافنده علوم لقب گرفته - نیز در این باره فرموده اند: هر کس در حال سجده، آیه الکرسی را بخواند هرگز وارد آتش جهنم نمی شود.(121) و در کلام دیگری به خواننده آیه الکرسی این چنین بشارت داده اند: هر کس این آیه را یک بار بخواند از هزار گرفتاری دنیوی و هزار گرفتاری اخروی در امان خواهد ماند.(122)
آیه الکرسی، یکی از توحیدی ترین آیات قرآن کریم است که با عباراتی کوتاه، به بیان قدرت و عظمت پروردگار پرداخته و ذات بی همتای حضرت حق را وصف کرده است. از آنجا که انسان جز در سایه یاد خدا آرام نمی گیرد، هر چه ذکر پیش از خواب رنگ و بوی توحیدی تر داشته باشد، آدمی را به آرامش بیشتری و عمیق تری خواهد رساند.(123) برای همین است که علاوه بر توصیه های عمومی، پیشوایان ما خواندن این آیه را پیش از خواب، به طور ویژه سفارش فرموده و خود نیز پیش از خواب این آیه را می خوانده اند.(124) از رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله) روایت شده: هر کس هنگام قرار گرفتن در بستر این آیه را بخواند، خدا او و همسایه او و همسایه همسایه اش را و خانه های اطراف وی را در امان خواهد داشت.(125) هرگاه هم که اهل بیت (علیهم السلام) مجموعه ای از اذکار را برای ساعات پیش از خواب سفارش کرده اند، معمولاً بر خواندن آیه الکرسی تأکید فرموده اند. به عنوان مثال، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) که در گفتاری، امیر مؤمنان (علیه السلام) را به خواندن برخی ذکرها پیش از خواب سفارش کرده اند، در پایان فرموده اند: بر تو باد به خواندن آیه الکرسی که در هر حرفی از آن هزار برکت و هزار رحمت است.(126)
3. سوره یس: تا آنجا که من به یاد دارم، در میان سوره های قرآن جز سوره ((یس)) سوره ای نیست که خواندن آن هم برای آغاز روز و هم برای پایان روز سفارش شده باشد. برای خواندن این سوره در آغاز روز از پیامبر (صلی الله علیه وآله) روایت شده: هر که در آغاز روز ((یس)) را بخواند، حاجاتش بر آورده می گردد.(127) برای خواندن آن در پایان روز نیز از ششمین وصی و جانشین رسول خدا (صلی الله علیه وآله) - امام جعفر صادق (علیه السلام) - نقل شده: هر کس ((یس)) را شب قبل خواب بخواند، خدا هزار فرشته را مأمور وی خواهد کرد تا او را از شر هر شیطان رانده شده و هر آفتی حفظ کنند.(128)
در اهمیت سوره ((یس)) همین بس که در روایات معصومین ((قلب قرآن)) لقب گرفته.(129) و یاد دادن به فرزندان مسلمانان به طور ویژه مورد تأکید قرار گرفته است(130).
روشن است که آن چه به عنوان فایده خواندن این سوره قبل از خواب گفته شده، تنها بخشی از آثار و برکات خواندن این سوره است.
گرچه بنای ما در این کتاب تفصیل مطالب نیست، اما حیف است که بخشی از گفتار جامع استاد محمد رضا حکیمی را درباره سوره یس و اهمیت قرائت آن بازگو نکنیم. آن استاد فرزانه در این باره می نویسد: ... در سیره و روش تربیتی پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله)، به این امر مهم بر می خوریم و می نگریم که آن مربی اکبر، در نهایت صمیمیت و صفا، به تبلیغ دین خدا، و خواندن آیات قرآن کریم بر مردم، و عمل کردن به آن آیات، و بیدار کردن نفوس، و ساختن روحی افراد امت - به ویژه مستعدان و پذیرندگان آداب تربیت الهی و پردازندگان به اعمال صالح ظاهری و باطنی (بدنی و قلبی) - می پردازند و در این باره تلاش می کنند تا هر کس به اندازه استعداد خود یک فرد کامل شود و در پیمودن مراحل معرفت و انسانیت الهی خود، پا جای پای پیامبر خویش گذارد و به معنای واقعی، انسانی قرآنی و انسانی محمدی شود.
یکی از شواهد بسیار با اهمیت این موضوع، تأکیدی است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) بر فراگیری سوره مبارکه یس و ژرفیابی انوار و اسرار این سوره بزرگ در مورد همه داشته اند. در حدیثی آمده است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) می فرمایند:
لوددت انها فی قلب کل انسان من امتی
یعنی: به خدا دوست داشتم که سوره یس در قلب هر یک از افراد امت من جای گیرد و مسلمانی که به قرآن کریم گرویده، حقایق و روحانیت این سوره را دریابد.
سوره مبارکه یس قلب قرآن است، یعنی حیات قرآن و عصاره قرآن کریم؛ چنانکه در احادیث هم از پیامبر (صلی الله علیه وآله) و هم از حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام) رسیده است که فرموده اند: ان لکل شی ء قلبا و قلب القرآن یس؛ بی گمان هر چیزی دارای قلبی است، و قلب قرآن سوره یس است.
اگر حیات باطنی قرآن (کتاب آسمانی)، وارد حیات باطنی انسان شود، و انسان به حقایق ((سوره یس)) برسد و قلب قرآن آسمانی بر قلب انسان زمینی بتابد، و این دو قلب بر هم منطبق گردد و یکی شوند، انسان به چه مرتبه ای از علم و قدرت و معرفت و تأله، صعود می کند و دست می یابد؟!
از این رو، بزرگان اهل معنا و علمای باطن و اصحاب ((ختومات)) (131) نیز به سوره یس، عنایتی ویژه داشته اند و برای قرائت این سوره چند روش یاد داده اند.
مرحوم حاج شیخ مجتبی قزوینی خراسانی (متوفای 1364 ه. ش)، متعقل سترگ و متأله قرآنی بزرگ، که از بزرگان علمای جامع معقول و منقول و معارف سره قرآنی بودند، و در انواع علوم غریبه و علوم اشارت از سرآمدان روزگار به شمار می رفتند و به ویژه از اسرار قرآنی و ((ختومات آیات)) و ((اسماء)) اطلاعاتی وسیع و مهم داشتند می فرمودند:
هر وقت سوره یس را می خوانید، و به این سوره مبارک متوسل و متوجه می شوید، حاجت شما آن باشد که به حقیقت خود سوره برسید؛ زیرا حیف است که این سوره را برای قصد دیگری بخوانید، چون هیچ کدام از امور دنیایی قابلیت و ارزش آن را ندارد که انسان ((یس)) را برای رسیدن به آن بخواند.
یاران و دوستان خاص حاج شیخ مجتبی قزوینی خراسانی - که روحش در جاودانان شاد باد - مشاهدات و حالات و تصرفات مهم و خاصی را از آن انسان قرآنی بزرگ دیده و شنیده اند. در این باره خود حضرت ایشان می فرمایند: من هر کاری که کرده ام به برکت سوره یس کرده ام.
به مناسبت این که اشاره ای به اهمیت خاص این سوره مبارکه به میان آمد و ذکری از ((قلب قرآن)) شد، در پایان این سخن کوتاه یادآوری می کنیم که یکی از وقت هایی که خواندن ((سوره یس)) و مداومت بر آن بسیار مفید و در احادیث نیز رسیده است، خواندن این سوره هنگام خواب است.
خوب است چهارده صلوات - با توجه به ارواح و باطن معصومین علیهم السلام قبل از خواندن سوره و چهارده صلوات بعد از خواندن، به قصد قربت بفرستد و ثواب این ذکر عظیم را به خود چهارده معصوم هدیه کند. در بعضی احادیث آمده است که یک بار صبح و یک بار شب این سوره را بخوانید. لیکن برای خواندن ((سوره یس)) هنگام خواب فواید فراوانی نقل شده است. همچنین برای ((سیر در رؤیا)) نیز در صورت طهارت و توجه به ختم آثاری دارد. به طور خلاصه باید گفت: مداومت بر خواندن این سوره، به خصوص برای رسیدن به حقایق ((معرفتی)) و ((قربی)) و ((حبی)) که در این سوره - که قلب ((قرآن کریم)) است - وجود دارد، موجب برکات بسیاری خواهد بود.
اگر انسان هنگام خواب، این سوره را بخواند، بعد کاری پیش آید، مثلاً از جای خواب خود برخیزد و به آن کار بپردازد و سپس بخوابد، خواندن سوره قبل از خواب صدق می کند و ضرری به این ختم ندارد و اگر دوباره سوره را بخواند، همان خواندن اول، خواندن پیش از خواب به شمار می آید. در حال مسافرت، یا شب هایی که نمی خواهد یا نمی تواند بخوابد، سوره را در همان وقت هر شب بخواند و ترک نکند، تا مداومت که شرط است، حاصل شود.
ممکن است این عمل؛ یعنی خواندن سوره در هر شب و مداومت بر آن، در آغاز شروع، به نظر کاری سخت بیاید، اما چنین نیست و نباید تسلیم چنین وسوسه ای شد؛ زیرا پس از خواندن چندین شب، سوره را از بر می کند و سپس می تواند در هر جا - حتی در رختخواب - آن را بخواند.(132)
این گفتار حکیمانه استاد محمد رضا حکیمی درباره سوره مبارکه ((یس)) بود. افزون بر این شایسته است بدانید اغلب سوره هایی که مستحب است پیش از خواب بخوانیم، دارای لحنی دلنشین و عباراتی آهنگین اند. این ویژگی، سوره های مذکور را به لالایی هایی آسمانی تبدیل کرده که خالق هستی برای آرامش بخشی به فرزندان آدم نازل فرموده است. آنگاه من به این نکته منتقل شدم که دیدم یکی از نویسندگان غربی، گوش دادن به موسیقی های آرامش بخش را برای خواب بهتر توصیه می کند. شگفتا که اولیای دین، بشر را چه نیک شناخته اند و در راهنمایی های خود، چه نکات ظریفی را مورد توجه قرار داده اند و در سفارش به خواندن یک سوره، با چه دقتی مضمون، مقدار و موسیقی آن سوره را همزمان لحاظ کرده اند
4. سوره قدر: در قدر و منزلت سوره قدر هر چه گفته شود کم است. در عظمت این سوره همین بس که امام صادق (علیه السلام)، خواندن آن را در نماز، باعث قبولی نماز - این مهم ترین واجب الهی - دانسته اند(133) و امام علی (علیه السلام)، هرگاه یکی از شیعیان خود را می دید می فرمودند: خدا رحمت کند آن کس را که ((انا انزلنا)) می خواند(134)
خواندن این سوره آثار و برکات فراوانی دارد که از جمله می توان به: آمرزش گناهان،(135) ادای دین،(136) اجابت دعا،(137) جلب محبت دیگران(138) و طول عمر(139) اشاره کرد. امامان معصوم علیهما السلام، خواندن این سوره را برای زمان های گوناگون توصیه کرده اند که یکی از آن زمان ها، شب ها قبل از خواب است. در حدیثی از امام باقر (علیه السلام) آمده: هر کس هنگام خواب و وقت بیداری این سوره را بخواند، لوح محفوظ را برای خود از ثواب پر خواهد کرد.(140) فرزند آن بزرگوار - یعنی امام جعفر صادق (علیه السلام) - نیز فرموده اند: هرکس هنگام خواب یازده بار سوره قدر را بخواند، خداوند یازده فرشته را مأمور وی خواهد کرد که وی را تا صبح، از شر هر شیطان رانده شده ای، مراقبت کنند.(141)
5. سوره واقعه: یکی از عوامل آرامش روحی انسان، داشتن جهان بینی صحیح است. تصور بکنید اگر ما به قیامت اعتقاد نداشتیم، در برابر مشکلات چه می کردیم؟ مؤمنی که روز و شب با تلخی ها دنیا دست و پنجه نرم می کند و هزاران بی مهری و بی وفایی را به جان می خرد و در راه انجام وظیفه الهی خویش، هر لحظه با مانعی روبه رو می شود، تنها در آرزوی بهشت و رهایی از دوزخ است که صبوری می ورزد. اگر چشم از نامحرمان می پوشد، برای آن است که می داند مهریه حوریان بهشت پرهیزکاری است. اگر از غذای خود به فقیران می دهد، برای آن است که می داند بهای طعام بهشتی، انفاق در راه خداست. اگر آتش خشم خود را فرو می نشاند، برای این باور است که نتیجه خشم و غضب، آتش دوزخ است. اگر از غیبت می گریزد، چون از اولیای دین شنیده است که غیبت، خورش سگ های جهنم است و اگر .......
خلاصه آنکه آرامش اهل ایمان و طمأنینه آنان، ره آورد ایمان عمیق به مبدأ و معاد است. شاید علت تأکید بر خواندن سوره های یادآور - مانند سوره واقعه - در لحظات پیش از خواب همین باشد که مؤمن خسته از مسائل روزمره، با یادآوری قیامت به آرامش برسد.
در حدیثی از حضرت صادق (علیه السلام) آمده است: هر که هر شب پیش از خواب سوره واقعه را بخواند، در حالی خدا را ملاقات خواهد کرد که صورتش چون ماه شب چهارده است.(142) در حدیث دیگری از همان جناب، خواندن این سوره در شب های جمعه به طور ویژه توصیه شده و آثاری همچون برخورداری از محبت خدا و خلق خدا، در امان ماندن از مشکلات دنیا، رهایی از فقر و تنگدستی و از همه مهم تر دوستی امیر مؤمنان (علیه السلام) برای آن شمرده می شود.(143) اگر خواندن این سوره در شب های جمعه چنین آثاری داشته باشد، بی گمان خواندن این سوره در هر شب، به طور کامل تری ما را از این آثار بهره مند خواهد ساخت. نویسنده خود افراد شایسته منشی را می شناسد که در سایه مداومت بر خواندن این سوره - و البته همراه کردن آن با تقوا و پرهیزکاری - مشکلات زندگی را برطرف ساخته و به برکات مادی فراوانی دست یافته اند. من نمی خواهم در فضیلت سوره های نورانی قرآن با زبان اهل بازار سخن بگویم، ولی هرچه باشد پاداش های مادی وارد شده در روایات نیز برکاتی است که در کنار بهره های معنوی این سوره وجود دارد و برای گروهی از مردم جالب تر و مهم تر است.(144)
6. مستحبات: منظور از مستحبات پنج سوره حدید، حشر، صف، جمعه و تغابن است.(145) از آنجا که همه این سوره ها با تسبیح پروردگار آغاز می شوند، آنان راه مستحبات (تسبیح کنندگان) نامیده اند. در تاریخ آمده است که رسول خدا (صلی الله علیه وآله) تا این سوره ها را نمی خواندند، نمی خوابیدند.(146)
خواندن این پنج سوره را به عاشقان حضرت ولی عصر - ارواحنا فداه - بسیار سفارش می کنیم؛ زیرا امام باقر (علیه السلام) در ثواب خواندن این سوره ها فرموده است: هر کس همه این سوره ها را قبل از خواب بخواند، نمی میرد تا قائم آل محمد (علیه السلام) را درک کند، و اگر چنانچه بمیرد در کنار رسول خدا (صلی الله علیه وآله) خواهد بود.(147)

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

ج . اذکار عام

منظور از اذکار عام، ذکرهایی که نه جزو آیات و سور قرآن اند و نه برای هدف خاصی خوانده می شوند. این اذکار بسیار فراوانند که من تنها به چهار مورد اشاره می کنم. درباره اذکار پیشین، نسبتاً با تفصیل توضیح داده شد؛ از این رو، از شرح و تفصیل این اذکار پرهیز می شود. اما این چهار ذکر عبارتند از:
1. استغفار: در احادیث اهل بیت علیهم السلام، استغفار بهترین دعا،(148) بلاگردان،(149) عطر روح(150) غمزدا(151) و روزی آور(152) دانسته شده است. بی تردید در لحظات پیش از خواب - که معمولاً ترس و نگرانی و غم و اندوه و کدورت روح، بر قلب آدمی سایه می افکنند - گفتن این ذکر شریف ضروری تر و لازم تر است.
البته اصلی ترین اثر این ذکر بخشش گناهان است و با توجه به این که بزرگترین نگرانی مؤمن، ترس از دوزخ و گرفتار آمدن در عذاب الهی است، استغفار تا حد زیادی این نگرانی را برطرف می کند. در روایاتی که گفتن این ذکر را برای لحظات پیش از خواب سفارش کرده اند، نیز همین اثر به عنوان نتیجه استغفار یاد شده است مثلاً در حدیثی از رسول خدا (صلی الله علیه وآله) آمده است: هرکس هنگام قرار گرفتن در بسترش سه بار بگوید: استغفر الله الذی لا اله الا هو الحی القیوم و اتوب الیه خداوند گناهان او را خواهد بخشید گرچه آن گناهان به فراوانی کف دریا و به تعداد برگ درختان و ریگ هایی که گرد آمده اند و روزهای دنیا باشد.(153) در حدیثی از حضرت صادق (علیه السلام) نیز آمده: من استغفر الله حین یأوی الی فراشه مائه مره تحاتت ذنوبه کما یسقط ورق الشجر؛ هر که موقع قرار گرفتن در بسترش صد بار استغفار کند، گناهانش مانند ریختن برگ درختان خواهد ریخت.(154)
2. لا اله الا الله: در روایات اهل بیت علیهم السلام از این ذکر شریف بسیار تجلیل شده است. بعضی روایات این ذکر ارزشمند را بهترین عبادت(155) برخی دیگر آن را بهای بهشت(156) و بعضی نیز آن را قلعه خداوند(157) خوانده اند.
گرچه گفتن این ذکر در هر زمانی مناسب است؛ اما نظر به شرط روحی انسان پیش از خواب، گفتن این ذکر در این زمان مناسب تر و لازم تر است. در حدیثی از امام صادق (علیه السلام) آمده: هر کس هنگام قرار گرفتن در بسترش، صد بار لا اله الا الله بگوید، خدا در بهشت، خانه ای برای وی خواهد ساخت.(158)
3. تسبیحات حضرت زهرا علیها السلام: امام صادق (علیه السلام) فرمود: هرگاه یکی از شما در بستر خود قرار می گیرید، فرشته ای بزرگوار و شیطانی سرکش به سرعت نزد وی می آیند. فرشته به او می گوید: روز خود را با کار خیری به پایان برسان و شب خود را با خیری آغاز کن. شیطان نیز می گوید: روز خود را با یک گناه به پایان ببر و شبت را با یک گناه شروع کن. اگر انسان از آن فرشته بزرگوار اطاعت کرد و هنگام قرار گرفتن در بستر، روزش را با یاد خدا به پایان برد و شبش را با یاد خدا آغاز کرد و 34 بار الله اکبر و 33 بار الحمدلله و 33 بار سبحان الله گفت، آن فرشته، شیطان را دور خواهد کرد و شیطان دور خواهد شد و آن فرشته، شخص را تا زمان بیداریش حفظ خواهد کرد.
پس از بیداری، باز همان شیطان به سرعت خواهد آمد و شبیه همان سخنی را که پیش از خواب گفته بود خواهد گفت و آن فرشته نیز سخن قبلی خود را تکرار خواهد کرد. پس اگر آن بنده خدای بزرگ را به همان شکل (گفتن تسبیح حضرت زهرا علیها السلام) یاد کند، فرشته، شیطان را دور خواهد کرد و شیطان خواهد رفت و خدای بزرگ به پاداش این کار، برای وی ثواب عبادت آن شب را خواهد نوشت.(159)
بنابراین، ذکر تسبیح حضرت زهرا علیها السلام قبل و بعد از خواب، سه خاصیت دارد: 1. حفظ شدن توسط فرشتگان 2. برخورداری از ثواب شب زنده داری 3. دور شدن شیطان از انسان.
در آغاز نیز این ذکر را پیامبر (صلی الله علیه وآله)، برای زمزمه پیش از خواب به دخترش فاطمه علیها السلام آموخته است. وقتی امیرمؤمنان علی (علیه السلام)، مشکلات فاطمه و سنگینی کارهای روزانه او را برای پیامبر بیان کرد، رسول خدا (صلی الله علیه وآله) برای رفع مشکل، این تسبیح مخصوص را به آن زوج آسمانی آموختند و چنین فرمودند: اکنون به شما چیزی می آموزم که برای شما از خدمتکاری که از کارهای خانه به شما کمک کند بهتر باشد. هنگامی که به بستر خواب خود رفتید، 33 بار سبحان الله، 33 بار الحمدلله و 34 بار الله اکبر بگویید.(160)
ترکیب تسبیحات حضرت زهرا علیها السلام بسیار معنادار است. ((الله اکبر)) خدا را یادآور می شود و غم ها را از دل می زداید و تکیه گاه مطمئنی را به انسان نشان می دهد. ((الحمدلله))، آدمی را به نعمت ها و زیبایی ها متوجه می سازد و او را از گرفتار شدن در دایره نگاه های تنگ و تیره به هستی در امان می دارد و ((سبحان الله))، وسوسه ناتوانی خدا یا شک در لطف و رحمت او را از دل دور می کند. چه کوته بینند کسانی که اثر عمیق این اذکار را به حرکت تکراری انگشت ها یا فشار انگشت ها بر دانه های تسبیح نسبت می دهند (161)
4. صلوات: برای شناختن برکات و آثار صلوات، حتماً کتاب صلوات کلید حل مشکلات را مطالعه بفرمایید. این ذکر از جمله اذکاری است که خواندن آن پیش از خواب توصیه شده است. رسول خدا (صلی الله علیه وآله) در حدیثی خطاب به یار باوفایش علی (علیه السلام) فرمود: یا علی اذا اخذت مضجعلک فعلیک بالاستغفار و الصلاه علی ....؛ ای علی هرگاه در بسترت قرار گرفتی پس به استغفار و صلوات بر من بپرداز.(162)
درباره خواندن این ذکر پیش از خواب، مرحوم محدث نوری حکایت شیرینی نقل کرده که بی گمان برای شما نیز جالب خواهد بود. وی می نویسد: شخصی با خود عهد کرد که هر شب قبل از خواب تعداد معینی صلوات بر پیامبر (صلی الله علیه وآله) بفرستد. شبی رسول خدا (صلی الله علیه وآله) را در خواب دید که وارد خانه او شده و به همان اتاقی که وی در آن خوابیده بود، گام نهاده اند. به یمن حضور رسول الله (صلی الله علیه وآله) در و دیوار اتاق نورانی شده و به برکت وجود آن حضرت، شب تاریک به روز روشن بدل گشته بود. پیامبر (صلی الله علیه وآله) رو به مرد صلوات فرستنده کردند و فرمودند: کجاست آن لبی که بر من صلوات می فرستد تا من آن را ببوسم؟ وی خجالت کشید که لب های خود را جلو ببرد و با لب های پیامبر (صلی الله علیه وآله) متبرک سازد. پس به جای لب، صورت خود را به لب های رسول خدا نزدیک کرد و حضرت، صورت وی را بوسیدند. در این هنگام، سخت به وجد آمد و از شوق، بیدار شد و همسرش را نیز بیدار کرد. هنوز از بوی خوش رسول الله (صلی الله علیه وآله) اتاق معطر بود. انگار فضا را از مشک و عنبر پر کرده بودند. از محل بوسه های پیامبر بوی عجیبی به مشام می رسید. این بوی خوش تا هشت روز ادامه داشت و از آن رایحه آسمانی دیگران نیز بهره می بردند.(163)

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

فصل نهم : بستر خواب

بستری که برای خواب انتخاب می کنیم، بر کیفیت خواب ما تأثیر زیادی دارد. بستر، ظرف خواب ماست؛ پس به آن بی توجه نباشید و نکات ذیل را درباره آن به کار بندید:
1. بستری انتخاب کنید که نه خیلی سفت و محکم باشد و نه خیلی نرم و قطور. اگر بستر ما خیلی سفت باشد، احساس ناراحتی می کنیم و دیرتر به خواب می رویم و احتمالاً، صبح نیز با کمردرد از خواب بیدار می شویم. همچنین اگر بستر ما بیش از حد نرم باشد، باعث انحنای ستون فقرات و ایجاد درد خواهد شد همان طور که مانع بیدار شدن آسان ما نیز خواهد گشت. شهید پاک نژاد در مورد خوابیدن بر روی تختخواب های فنردار که وضعیت تشک های قطور کنونی کاملاً به آن شباهت دارد می نویسد: چه بسیار دررفتگی های بین مهره که به علت خوابیدن بر آن ها پیش آمده و شخص را به درد کمر یا سیاتیک مبتلا ساخته است.(164)
2. در مورد بالش خود نیز دقت لازم را به کار گیرید. بالش نباید خیلی بلند باشد. در مورد عوارض بالش بلند، شهید پاک نژاد به نقل از کتاب دردهای پشت و گردن می نویسد: به کار بردن بالش خیلی بلند فشار و صدمه خوردن ستون فقرات گردن و درد بازوها و شانه ها می گردد.(165) و در همان صفحه و به نقل از همان کتاب می افزاید: گذاشتن متکای بلند علت بسیاری از کمر دردها، درد گردن، شانه و بازوها می باشد. سرگیجه و سیاه رفتن چشم ها هم ممکن است ایجاد گردد.(166)
3. از نظافت بستر خود غافل نشوید که فوق العاده مهم است. به ویژه مراقب بالش خود باشید که کثیف نباشد. در طول خواب، موی سر، صورت، دهان و چشم و گوش ما مرتب با بالش تماس دارند. آلودگی بالش، آلودگی این بخش ها را به دنبال خواهد داشت. از سوی دیگر، خوابیدن در بستری پاک و تمیز، خواب دلپذیرتری برای ما رقم خواهد زد و استراحت اثر بخش تری را ارزانی مان خواهد کرد.
4. هرگز لحاف را روی سر خود نکشید. این کار، تنفس را مشکل می کند و شما را از اکسیژن روحبخش هوا محروم می سازد و به طور ملموسی، بر کیفیت خواب تأثیر می گذارد.
5. برای هر کدام از اعضای خانواده، بستری مشخص قرار دهید. این کار آنان را برای حفظ نظافت بستر تشویق می کند و به لحاظ ذهنی، آنان را برای خواب در بستر مخصوص خودشان شرطی می کند. وقتی کسی خواب در یک بستر مخصوص را مرتب تجربه کرد، خوابیدن در آن برایش آسان تر می شود.
6. از اعضای خانواده بخواهید که بستر خوابشان را خودشان پهن کنند. خوابیدن یک مراسم ویژه است که هرچه مشارکت افراد در این مراسم بیشتر باشد، راحت تر می خوابند.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

فصل دهم : حیا در زمان خواب

حیا، یکی از مهم ترین و فراگیرترین ارزش های اخلاقی اسلام است. این صفت نیک و پسندیده، نوع پوشش، نوع گفتار، چگونگی معاشرت، شیوه نگاه، حتی نحوه اندیشیدن ما را هم تحت تأثیر قرار می دهد. در دین اسلام، حیا از چنان اهمیتی برخوردار است که حیوانی ترین رفتارهای آدمی نیز نباید دور از حیا و عفت باشد. توصیه به مقاربت در شب و پنهان از چشم و گوش دیگران، نهی از نگاه های عاری از حیا در زمان جماع، کراهت نزدیکی غیر متعارف، برحذر داشتن از برهنگی کامل هنگام همبستر شدن و برخی نکات دیگر در زمینه روابط جنسی زن و مرد، نشانگر آن است که از نگاه دین اسلام، حتی آنجا که بسیاری از پرده های حیا کنار می روند نیز همچنان حیا باید حضوری جدی داشته باشد. برای آشنایی بیش تر با موضوع حیا و گستره آن در دین اسلام، خواندن کتاب پژوهشی در فرهنگ حیا نوشته آقای عباس پسندیده را پیشنهاد می کنم.
در مورد آداب خواب نیز حیا از جایگاه ویژه ای برخوردار است. تنها در ساعات بیداری نیست که باید حیا را مورد توجه قرار دهیم. همان طور که پیش تر نیز گفته ایم، خواب، بخشی از زندگی است که توجه به آداب آن، نقش مهمی در سعادت و خوشبختی ما دارد. مؤمن پایبند به عفت و حیا، باید دو نکته را در زمینه حیای زمان خواب مورد توجه قرار دهد:
1. اول آن که از برهنه خوابیدن بپرهیزید. رسول خدا (صلی الله علیه وآله) فرمودند: خدا شما را از برهنگی نهی می کند. پس، از فرشتگان خدا که از شما جدا نمی شوند حیا کنید (و هرگز برهنه نشوید)) مگر؛ یکی از سه مورد: رفتن به دستشویی، جنابت، انجام غسل.(167)
در مقابل این حیای اسلامی بد نیست ببینیم پیر فلو شر چه می گوید؟ او می نویسد: آزمایش ها نشان داده اند که بدون لباس خوابیدن، برای به خواب رفتن بهتر است. بنابراین، پوست شما بهترین پوشش برای خوابیدن است. ... خوابیدن همچنین نوعی بازیابی آزادی و عبور از محدودیت ها و قراردادهای مصنوعی حالت بیداری است. شخص در صورتی که حداقل به صورت سمبلیک از همه چیز عاری نشوید و اگر همه چیز را رها نکنید، نمی تواند بخوابد. بنابراین، حداقل سعی کنید یک بار برهنه بخوابید، شاید دیگر نتوانید از این حالت بگذرید. ولی اگر دچار شرم می شوید (حتی در تاریکی) یا نسبت به سرما حساس هستید و اگر نمی توانید بی حرکت بخوابید و امکان بیرون رفتن شما از زیر لحاف وجود دارد و یا این که تختخواب و سایر وسایل آن به خوبی انتخاب نشده اند، بهتر است با لباس بخوابید.(168)
بر این سخن آقای فلو شر چند ایراد اساسی وارد است:
اولاً: همان گونه که پیش از این گفتیم: بخشی از مسیر ترتیبی انسان در طول خواب طی می شود و نمی توان آن را از ساعات بیداری جدا کرد. از این رو، برهنه خوابیدن تمرینی برای بی حیایی است و از اثر گذاری این عمل بر روحیه خود نباید غفلت کرد.
ثانیاً: برای انسانی که در محیط اسلامی رشد نموده و آداب اسلامی را همواره رعایت می کند برهنه خوابیدن به مراتب دشوارتر از خوابیدن با لباس است. برهنه خوابیدن، گویی آشکار ساختن حیوانیت خویش است و اگر برخی با نزدیک شدن به حالات حیوانی آرامش بیشتری می یابند، نباید آن را به عنوان یک دستورالعمل کلی به دیگران توصیه کنند.
ثالثاً: فلو شر چون هستی را به درستی نمی شناسد می گوید چنانچه احتمال دیده شدن را منتفی دانستید برهنه بخوابید ولی در فرهنگ اسلامی، بستر خواب نیز دور از چشم خدا و فرشتگان او نیست.
مؤمنی که شب و روز خود را در حضور خدا و فرشتگان او می بیند (همان طور که در کلام خدا هم آمده بود)، چگونه می تواند از برهنگی خود لذت ببرد حضرت آیه الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی - مؤسس حوزه علمیه قم و استاد امام خمینی (ره) - می فرموده اند: من حتی وقتی که خواب می بینم و در عالم رؤیا چشمم به نامحرم می افتد، چشمم را می بندم. انسان مؤمنی که حتی هنگام خواب دیدن نیز نمی تواند از عفت و حیای ایمانی خود جدا شود، چگونه می تواند عریان بخوابد و احساس آرامش کند؟!
البته منظور از انسان مؤمن تنها انسان مسلمان نیست؛ زیرا در کشورهای غربی نیز مسیحیان و یهودیان هستند که براساس باورهای دینی و ایمان خاص خود نمی توانند تا این حد، دوری از حیا را بپذیرند.
رابعاً: خواب قرار گرفتن در آستانه مرگ است. مؤمنی که براساس آموزه های اسلامی همواره باید متذکر مرگ باشد، چگونه می توان با برهنه خوابیدن احساس آرامش کند. او هر لحظه نگران است که پیکر بی جانش در چه حالی در منظر دیگران قرار خواهد گرفت.
2. دومین ادب اسلامی مرتبط با حیای خوابیدن آن است که در حالت عادی دو نفر نباید در زیر یک لحاف بخوابند. از رسول خدا (صلی الله علیه وآله) روایت شده: دو زن نباید شب در زیر روانداز بخوابند مگر آنکه ناچار شوند .... و دو مرد هم نباید زیر یک روانداز بخوابند مگر آن که ناچار شوند.(169)
اسلام، دین ظریف و زیبایی است. از یک سو ما را از تنها خوابیدن باز می دارد و از سوی دیگر ما را از دو نفری خوابیدن در زیر یک لحاف نهی می کند. آنجا نگران است که مبادا تنهایی، باعث اسیر شدن ما در دام شیطان شود و این جا مراقب است که با هم بودن در زیر یک روانداز، زمینه سازی انحراف ما نگردد.(170)