برای خواب بهتر

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

غلامرضا حیدری ابهری

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

مقدمه

بسم الله الرحمن الرحیم

والحمدلله رب العالمین و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین

اثری که از نظرتان خواهد گذشت کتابی است پیرامون آداب و راههای رسیدن به خواب بهتر و مؤثر که با بهره مندی از معارف نورانی اهل بیت (علیهم السلام) تألیف گشته است. در نخستین فصل کتاب به طور مشروح توضیح داده شده که با وجود این همه موضوع مهم و ضروری برای تحقیق و تألیف، چرا نویسنده درباره آداب خواب به تألیف پرداخته است . حال در این مقدمه کوتاه، به دیگر نکاتی که توجه به آن برای خوانندگان گرامی ضروری است، اشاره می کنیم:
1. این کتاب گذشته از آن که خود یک اثر مستقل در موضوع آداب خواب به شمار می آید، جزئی از مجموعه بزرگتری است که به منظور خرافه زدایی از موضوع خواب و مسایل مربوط به آن، در حال تألیف و تدوین می باشد. امید که آن مجموعه نیز به زودی منتشر شود و در اختیار علاقه مندان قرار گیرد.
2. پیش از این نویسندگان مسلمان در زمینه آداب اسلامی خواب به تحقیق و تألیف همت گماشته اند که از جمله می توان به مرحوم محدث نوری - مؤلف کتاب ارزشمند دارالسلام - و دکتر شهید سید رضا پاک نژاد - نویسنده کتاب اولین دانشگاه اشاره کرد. گذشته از نویسندگانی که به طور مستقل کتابی درباره خواب و آداب آن نوشته اند، محدثان قرن های مختلف نیز در فصل مربوط به احادیث خواب، این موضوع را مورد بحث و بررسی قرار داده اند. در حالی که پرداختن به موضوع در بسیاری از فرهنگ ها امری نو به حساب می آید، در جهان اسلام سابقه ای بس طولانی برخوردار است.
3. در کتاب حاضر، علاوه بر احادیث نورانی اهل بیت (علیهم السلام) برخی نتایج علمی و تجربه های بشری نیز بیان شده تا خوانندگان گرامی به درک بهتری از سخنان معصومین (علیهم السلام) دست یابند.
4. همراه نقل مطالب نویسندگان غربی، از نقد مطالب سست و نادرست آنان غفلت نکرده ایم. بی شک همه باید از یافته های علمی دیگر جوامع بهره ببریم، اما نباید با تسلیم محض در برابر اندیشه های وارداتی، به مسخ فرهنگ خودی بپردازیم.
5. به عقیده نویسنده می باید بین چاپ حدیث و نشر حدیث تفاوت قایل شد. چاپ حدیث لزوماً به انتقال عمیق و اثرگذار مفاهیم دینی به مردم نمی انجامد؛ زیرا گاه در چنین وضعیتی، نیازها ظرفیت ها و سلایق مخاطبان نادیده گرفته می شود. اما در نشر حدیث، تدوین و تألیف یک کتاب، کاملاً مطابق با نیازها و ظرفیت ها و علاقه های فکری و فرهنگی و حتی هنری مخاطبان صورت می پذیرد. مردم ایران نشان داده اند همچنان از آثار مذهبی متکی به دانش و هنر و شناخت و بصیرت استقبال می کنند. این خطای ما مؤلفان و ناشران مذهبی است که گمان می کنیم وقتی متنی در زیر دستگاه چاپ تکثیر شد - هر چند که از نظر محتوا یا قالب و یا هر دو نازل باشد - باید مورد توجه مردم قرار گیرد.
6. جامعه برای رفع نیازهای فکری و فرهنگی و تربیتی خود منتظر نمی مانند که استخاره فلان عزیز مذهبی یا اما و اگرهای فلان روشنفکر فرهیخته به نتیجه برسد. تا مؤلفان و ناشران، محصولات در خور و متناسب با فرهنگ بومی کشور را عرضه نکنند، ترجمه فله ای و بی حساب و کتاب ادامه خواهد داشت. متأسفانه مشکلات مالی مؤلفان، آنان را از خلق آثار ممتاز متناسب با ذائقه مردم ایران باز می دارد و مؤسسات صاحب قدرت و امکانات نیز - به رغم همه خدماتی که ارائه کرده و می کنند - چنان در روابط بی خاصیت اداری گرفتار آمده اند که فرصت تصمیم گیری و قدرت حرکت برای اهداف بلند، از آنان سلب شده است. ظاهراً تنها راه چاره، فداکاری است. البته سرزمین دلاور پرور ایران، در میدان تلاش فرهنگی نیز سربازان غیوری پرورده و خواهد پرورد که همچون مجاهدان دوران دفاع مقدس، با از خود گذشتگی و شجاعت تمام، از فرهنگ دینی و ملی این سرزمین حراست کنند.
7. لازم است از برادر گرانقدر جناب آقای علی رضا سبحانی نسب - مسئول محترم نشر جمال - که به نشر این اثر اهتمام ورزیدند، صمیمانه تشکر کنم. در مدت تألیف این کتاب، از راهنمایی ها و مشاوره های ایشان بهره فراوان برده ام که از این جهت نیز جای سپاس و تشکر فراوان است.
و لله الحمد
سیزدهم رجب 1426
میلاد با سعادت امیرمومنان علی (علیه السلام)
غلامرضا حیدری ابهری

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

فصل نخست : چرا آداب خواب؟

وقتی سخن از آداب خواب به میان می آید، اولین پرسشی که در ذهن برخی خوانندگان نقش می بندد این است که اساساً چه نیازی به یادگیری آداب خواب داریم؟ سال هاست که بدون هیچ قاعده و قانونی سر بر بالش می نهیم و به خواب می رویم و هیچ مشکلی هم پیش نمی آید. مگر خوابیدن هم نیاز به آموزش دارد؟ همین که چراغ اتاق خواب را خاموش کنی و در بستر خود آرام بگیری و چشم هایت را بر هم بگذاری، کار تمام است. سخن درباره آموختن آداب خواب، مانند بحث از روش نفس کشیدن است.
طرح این پرسش در زمینه آداب خواب - که در رسانه ها کمتر مطرح شده - کاملاً طبیعی است. از این رو شایسته است که پیش از ورود در بحث آداب خواب، نخست به این پرسش مهم پاسخ دهیم و در آغاز این نوشتار، دلیل پرداختن به چنین بحثی را روشن سازیم. بنابراین طی چند نکته بیان می کنیم که چرا باید از آداب خواب سخن گفت.
دست کم هفت دلیل برای طرح این بحث وجود دارد که درباره هر یک توضیحی کوتاه داده می شود:
1. 25 سال عمر: تقریباً یک سوم زندگی ما را تشکیل می دهد. یعنی در روز هشت ساعت، در هفته 5/2 روز، در ماه 10 روز، در سال 4 ماه و در یک عمر 75 ساله 25 سال (معادل 9125 روز، یا 219000 ساعت) را در خواب به سر می بریم. چه اشکالی دارد که یک ده هزارم این زمان، یعنی حدود 20 ساعت را به یادگیری آداب خواب اختصاص دهیم و برای افزایش کیفیت 25 سال خواب خود، لااقل یکی دو کتاب را از نظر بگذرانیم.
2. خواب، بخشی از مسیر تکاملی انسان: بر اساس دیدگاه اسلام، زمان خواب نیز بخشی از مسیر تکاملی انسان به سوی خداست؛ بنابراین زمان مرده به حساب نمی آید. همان گونه که در فصل های آینده خواهید خواند، با رعایت آداب خواب می توانیم از زمان خواب نیز برای رشد و تعالی روح خود بهره ببریم و از این فرصت مهم نیز برای اندوختن ثواب و پاداش الهی استفاده کنیم.
در حدیثی از امیرمؤمنان علی (علیه السلام) آمده است که هنگام خواب، روح مؤمن بالا می رود و از برکات خداوند بهره مند می گردد. البته در همان حدیث، برای استفاده از این برکات شروطی ذکر شده که از آداب خواب به شمار می آیند. به یاری خدا پس از این نمونه های دیگری از این روایات را نیز تقدیمتان می کنیم تا روشن شود که مؤمن، برای سفر روحانی و معنوی خود به سوی خدا، هر روز 24 ساعت در اختیار دارد،نه فقط ساعات بیداری را.
3. پله پله رفت باید سوی بام: بسیاری از مردم خیلی دیر به خواب می روند و گاه باید ساعت ها در بستر خود غلت بزنند تا بخوابند. دشواری ورود در دنیای خواب، فشار روانی زیادی بر آنان وارد می سازد و همین فشارهای روحی، باعث دیرتر خوابیدن آنان می گردد. یکی از مهم ترین عوامل چنین مشکلی، ناآگاهی این افراد از قانون ((تدریجی بودن ورود در دنیای خواب)) است. همان گونه که پیر فلو شر(1) در صحفه 178 کتاب چگونه بهتر بخوابیم؟ نوشته است و البته شما نیز خود به تجربه آن را یافته اید: ((فرو رفتن در خواب مانند یک سقوط نیست، بلکه نوعی پایین آمدن از یک سراشیبی ملایم است. در خواب، شخص دقیقاً به همان شکل پایین می رود که گویی از پلکانی گام به گام و پله پله پایین می آید.
البته با توجه به دیدگاه اسلام در زمینه خواب - که آن را نوعی پرواز روح می داند، به جای مثال پیر فلو شر، می توان خواب را به پرواز یک هواپیما تشبیه کرد که یک باره اتفاق نمی افتد، بلکه مراحل گوناگونی را برای رسیدن به نقطه اوج می گذراند؛ موتور هواپیما روشن می شود، سیستم ایمنی هواپیما توسط خلبان کنترل می گردد، درهای هواپیما را می بندند، هواپیما از باند فرعی به باند اصلی می رود، هماهنگی های لازم با برج مراقبت صورت می پذیرد، هواپیما آهسته به حرکت در می آید، کم کم به سرعتش می افزاید، اندکی بعد بر جاذبه زمین غلبه می کند و بالا می رود و پس از چند دقیقه، چرخ هایش را نیز جمع می کند و اوج می گیرد.
خوابیدن نیز همین گونه است و برای اوج گرفتن در جهان خواب نیز باید مراحل مختلفی را گذراند و آداب آن را آموخت و به کار بست.
تقریباً از یک ساعت پیش از خواب، باید خود را برای آن آماده کنیم.
4. افزایش کیفیت خواب: حتماً شما هم فراوان شنیده اید که برخی از بی خوابی شب گذشته خود شکوه کرده و گفته اند: ((من شب گذشته دو سه ساعت بیشتر نخوابیده ام و الان خیلی خسته ام.)) اما کمتر کسی از نداشتن خواب عمیق گلایه می کند. با آنکه نداشتن خواب عمیق نیز - مانند کم خوابی - آثار سوئی بر روح و جسم ما بر جای می گذارد. برخی به خاطر داشتن خواب کوتاه با کیفیت، نیاز خود به خواب را به راحتی بر طرف می سازند ولی انسان های بسیاری به خاطر محرومیت از خواب عمیق: حتی از ساعت ها خواب طولانی نیز بهره چندانی نمی برند. رعایت آداب خواب، کیفیت خواب ما را بهتر می کند و خواب ما را عمیق تر می سازد. به برکت خواب عمیق نیز کمبود ساعات خواب جبران می شود.
5. نجات از بی خوابی و بدخوابی: بی خوابی و بدخوابی یکی از شایع ترین مشکلات یا بیماری های روزگار ما به شمار می آید. این مشکل گرچه در جوامع غربی بیش از سایر نقاط جهان وجود دارد، ولی با گسترش موج غربزدگی، بیماری بدخوابی و بی خوابی در مردم مشرق زمین هم روبه فزونی نهاده است. شگفت این که انسان روزگار ما در طول روز تلاش می کند، با استفاده از انواع محرک ها با خواب آلودگی مبارزه می کند، ولی شب هنگام، برای غلبه بر بی خوابی دست به دامن قرص خواب آور می شود. نتیجه این رفتارها، سستی انسان در طول روز و آشفتگی و عصبانیت در شب می گردد.(2)

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

اثرات بد خوابی

بدخوابی و بی خوابی اثرات بسیار ویرانگری بر روح و جسم ما به جای می گذارد که برخی از آن ها را بر اساس آن چه در کتاب چگونه بهتر بخوابیم؟ آمده، با هم مرور می کنیم:



الف - ضعف و بیماری

کمبود خواب، مقاومت بدن را در برابر انواع سموم، هجوم میکروب ها، اختلالات آب هوایی و به طور خلاصه در برابر هر گونه تهاجمی کاهش می دهد. دکتر لیپو گفته است: خوابیدن به معنای معالجه شدن است. بنابراین در حالت بی خوابی، بیماری های حادتر شده درمان آن بیشتر طول می کشد.
از سوی دیگر، گروهی از بیماری های جسمی - که علت پیدایش آنها را در جاهای دیگر جستجو می کنند - مستقیماً به بی خوابی مربوط می شوند. از جمله این موارد می توان از برخی ناراحتی های قلبی، گوارشی، پوستی، کبدی، ناراحتی های گردش خون و بسیاری از بیماری های عصبی نام برد.
افزون بر این، آزمایش ها نشان داده، کسی که خوب نخوابیده است، انرژی بسیار بیشتری از دیگران در طول روز مصرف می کند و این مقدار حداقل 25% بیش تر است. این حالت نه تنها باعث خستگی بیشتر می شود، بلکه نیروی جسمی را نیز کاهش داده و عمل گوارش را مشکل تر و کندتر می سازد.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

ب - افزایش ناکامی ها

در دوران معاصر، برای موفق شدن، نه تنها باید افکار و ایده ای خوب داشت، بلکه باید خلاق و باهوش نیز بود و برای تحقق این امر باید خوب خوابید و خوب رؤیا دید. گرچه خواب فقط یک سوم زمان زندگی ما را تشکیل می دهد، ولی کیفیت دو سوم دیگر زندگی نیز به کیفیت خواب ما بستگی دارد. خوب بخوابید تا بهتر زندگی کنید. با خواندن دیگر آثار مخرب بی خوابی و بدخوابی، معنی این جمله برایتان روشن تر خواهد شد.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

ج - اختلالات روانی و عاطفی

بدخواب گاهی به تدریج و گاهی به سرعت - و بیشتر بدون آن که ما متوجه شویم - زندگی را بر ما تلخ می کند. در چنین حالتی شخص احساس ناخوشایندی داشته و در وضعیت نامتعادل به سر می برد.
افرادی که به مقدار کافی نمی خوابند عصبی، نگران، ناپایدار و مضطربند و از مرحله تهییج شدید به کوفتگی و خستگی می رسند. کسی که بد می خوابد همه چیز را تیره و تار می بیند یا در برابر هر فشاری از خود واکنش نشان می دهد. آیا می دانید که بخش مهمی از مشاجرات خانوادگی بر اثر بدخوابی به وجود می آید؟
گذشته از این، فرد بی خواب، خیلی حساس بوده و نسبت به دیگران مشکلات را کم تر تحمل می کند. این زود رنجی خود، بی خوابی را بیشتر می کند.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

د - آشفتگی فکری و ذهنی

افراد بدخواب در زمینه فکری نیز دچار اشکال هستند؛ زیرا به سرعت اختلالات و ناراحتی های مربوط به حافظه در آنان ظهور می کند. در این شرایط، شخص به سختی چیزی را خلق می کند، به خاطر می سپارد یا یاد می گیرد. آزمایش ها نشان داده که در چنین حالتی، مدت به خاطر سپردن بسیار بیشتر شده و زمان در حافظه داشتن کوتاه تر شده و به خاطر آوردن نیز با اشکال صورت می گیرد.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

پیری زودرس

بدخوابی یکی از علل پیری زودرس بوده و هر شب خواب خوب، یک حمام واقعی جوانی به شمار می آید. بدخوابی، عمر را کوتاه می کند و می توان آن را نوعی خودکشی تدریجی دانست. آمارها نشان می دهند که درصد مرگ و میر مبتلا به بدخوابی بالاتر است. دکتر سو بیران می گوید: اگر خوب بخوابید، شانس زیادتری خواهید داشت که از مرز هشتاد سالگی با سلامتی کاملاً عبور کنید.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

و - حادثه آفرینی ها

بدخوابی، خواب آلودگی شخص در طول روز می گردد و در نتیجه زمینه ایجاد حوادث بزرگی را فراهم می آورد. آماری که در سال 1966 در آمریکا گرفته شده تخمین می زند که تعداد تصادفات مرگ آور به دلیل خواب آلودگی، دو برابر تعداد این تصادفات بر اثر مصرف الکل بوده است.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

ز - نابودی زیبایی

برای زیبا شدن - همان گونه که در افسانه ها گفته شده - صد سال بخوابید؛ یک شب خواب خوب، یک گام به سوی زیبایی است. یک شب خواب درست بر تمام تولیدات آرایشی برای زیبا شدن برتری دارد. به عنوان مثال، خواب، بهترین داروی ضد چین و چروک است. یک فرد بدخواب، عملاً هرگز رنگ صورتش شاداب نمی ماند و خطوط صورتش بد حالت و کشیده و چشمانش گود رفته است.
اکنون که با عوارض مخرب بدخوابی و بی خوابی آشنا شدید، بهتر می توانید به اهمیت آداب خواب که نقش چشم گیری در در درمان بدخوابی دارند، پی ببرید. در این کتاب، کلیدی ترین راه های خواب بهتر را مطرح خواهیم ساخت و مدد از سخنان نورانی اهل بیت (علیهم السلام)، راه درست خوابیدن را ارائه خواهیم کرد.
6. خواب خوب دیدن: رعایت یا عدم رعایت آداب خواب، در خوابی که می بینیم نیز تأثیر دارد. مردی، مضطرب و نگران خدمت پدر علامه مجلسی رسید و گفت: شب گذشته خواب دیدم شیر سفید که یک مار سیاه دور گردن او حلقه زده بود به من حمله کرد و می خواست مرا بکشد. آن عالم بزرگ در پاسخ فرمود: شاید دیشب پنیر و رب انار خورده ای. مرد گفت: آری، شب گذشته پنیر و رب انار خورده ام. پدر علامه فرمود: آن چه در خواب دیده ای تصویر از غذاهای مضری بوده که خورده ای.(3)
7. ره یافتن به عمق معارف آل الله: همه ما باید با فضایل اهل بیت (علیهم السلام) - که آینه جمال پروردگار و میراث دار حقیقی انبیا و اولیاءاند - آشنا شویم. برای این کار راه های گوناگونی پیش رو داریم. می توانیم با تفکر در آیات مربوط به شأن منزلت این بزرگواران و یا سخنان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره آن ها و یا سیر حوادث زندگی این عزیزان، به عظمت شخصیت آنان پی ببریم. همان گونه که می توان با تفکر در احادیث این بزرگواران که قرن ها پیش، جزئی ترین مسائل زندگی را مورد توجه قرار داده و درباره کوچک ترین امور آن - از جمله آداب خواب - انسان ها را راهنمایی کرده اند، به بزرگی شخصیت و گستره دانش و اندیشه شان آگاه گردیم. خدا را سپاس می گویم که پس از تحقیق درباره آداب خواب و مقایسه سخنان آسمانی اهل بیت (علیهم السلام) با گفته های دیگران، ایمانم به این خاندان بیشتر و الهی بودن دانش این بزرگواران برایم روشن تر شد. امیدوارم که مطالب این کتاب، برای خوانندگان فرهیخته ما نیز چنین نتیجه ای را درپی داشته باشد.
بی گمان در دیگر زمینه ها نیز سخن برتر از آن معصومین (علیهم السلام) هم است که کلمه الله هی العلیا(4) سخن خدا (و آیین الهی) برتر و بالاتر است.
حال که با ضرورت توجه به آداب خواب آشنا شدید، این آداب را یک به یک بیان می کنیم و به توضیح آن می پردازیم. برای یادگیری بهتر این آداب، فرض می کنیم شما می خواهید دو ساعت پیش از خواب، خود را برای خواب آماده کنید؛ بنابراین، از زمان خوردن شام تا زمان بیدار شدن، هر مسأله ای را در جای خود و براساس ترتیب طبیعی آن مورد بحث قرار می دهیم. ان شاء الله.