آداب و رسوم مردم زنجان

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

3-2 پاپوش مردان : كفش مردان را نيز مانند كفش زنان از پوست گاوميش يا گاو «گون» درست مي‌كرده‌اند . افراد ثروتمند از كفش پاشنه بلند استفاده مي‌كرده‌اند ولي بقيه مردم كفش پاشنه كوتاه مي‌پوشيدند كه به آن « كودري ياتي » مي‌گفتند .
زيورآلات : استفاده از انگشتر بر خلاف مردان كه معمولاً از انگشتر عقيق به خاطر ثواب بودن استفاده مي‌كردند در بين زنان معمول نبوده است ، البته به هنگام ازدواج حلقه‌اي بين عروس و داماد رد و بدل مي‌شده است . دستبند و گردنبند زنان معمولاً از يك رشته منجوق – سنگ شبه يا شبق « سنگ سياه براق » و سنگهاي زرد رنگ (كهربا) و پشم و عقيق تشكيل مي‌شد . در روستاها معمولاً از سكه‌هاي پنج‌ريالي يا ده‌ريالي كه زرگرها آنها را با قلابهائي به هم متصل مي‌كردند به صورت سربند – گردنبند و استفاده مي‌شد . سربندها را معمولاً بوسيله پيشاني بند ( در اصطلاح محلي عصابه ) آويزان مي‌كردند به‌طور کلى فرهنگ عامه ٔمردم زنجان يک‌دست نبوده و در مناطق مختلف داراى آداب و رسوم خاصى هستند. بنابراين وجوه اشتراکى ميان آنان وجود دارد .

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

آداب مهمان


عموماً مهمان در ميان مردم زنجان داراى مقام و منزلتى بزرگ است. اصولاً تمام شئون زندگى آنان براساس پذيرائى از مهمان ترتيب يافته است، گوئى همه چيز براى مهمان است. پس از ورود مهمان به خانه، تمام اعضاءِ خانواده در خدمت مهمان قرار مى‌گيرند و طعام و خوراکى‌هاى مختلف و اشربه به چند برابر نياز تهيه مى‌شود. در اين مرحله دو رسم وجود دارد: يکى آنکه صاحب‌خانه پس از چيدن سفره رنگين، اتاق مخصوص پذيرائى را ترک و مهمان را تنها مى‌گذارد تا به‌راحتى غذاى خويش را ميل نمايد. در رسم دوم صاحب‌خانه در فاصله يکى دو مترى سفره دو زانو نزديک در ورودى مى‌نشيند و مردم به مهمان تعارف مى‌کند و پس از جمع کردن سفره با تعارفات زياد نظير ببخشيد، قابل شما نبود، شرمنده شديم و ... ، افراد خانواده بقيه ٔ غذا را ميل مى‌کنند .
زمان استراحت را مهمان تعيين مى‌کند و در مجموع مهمان‌نوازى از خصوصيات بارز اين مردم است، که در سفرنامه‌هاى جهانگردان به تفصيل از آن سخن رفته است .

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

مراسم عروسى


از نظر آداب و رسوم به‌طور کلى دو نوع ازدواج در منطقه صورت مى‌گيرد. در شکل اول عروس همراه با داماد بدون اطلاع قبلى منزل پدرى را ترک مى‌کندو چند روز بعد پدر داماد با ريش سفيدان محلى به منزل عروس رفته و به‌هر تقدير پدر عروس را راضى مى‌کنند و نامه‌اى تحت عنوان وکيل‌نامه جهت عقد ازدواج رسمى دريافت مى‌نمايند .
در شکل دوم ابتدا پدر داماد به‌همراه ريش‌سفيدان محلى به منزل عروس جهت خواستگارى مراجعه و پس از جلب رضايت، هر کدام از طرفين نماينده‌اى جهت عقد قرارداد تعيين مى‌کنند. متن قرارداد شامل شيربهاء و مهريه و براساس وضع مالى داماد مواد غذائى مانند قند، چاي، برنج، روغن، شيريني، کشمش مى‌باشد. قرارداد تحت عنوان 'کسمات' منعقد مى‌گردد و پدر عروس مقدارى پارچه به‌نام 'خلعت' جهت دعوت از اقوام به تعداد ۴۰ نفر از پدر داماد دريافت مى‌کند. عمو و دائى عروس در اين ميان هدايائى چون کت و شلوار، و گوسفند دريافت مى‌نمايند . پدربزرگ و مادربزرگ عروس نيز صاحب زيورآلات مى‌شوند. جهيزيه توسط پدر عروس آماده مى‌شود که شامل قالي، کمد، ظروف، جاجيم، چرخ خياطي، خورجين، لوازم خواب، کت و شلوار داماد و يک جعبه در بسته توسط مادر عروس پس از تدارک عروسي، مراسم 'صلاح‌چائي' توسط پدر داماد برپا مى‌شود که پس از صلاح و مشورت ريش‌سفيدان زمان و مکان عروسى معلوم مى‌شود و به خانواده عروس ابلاغ مى‌گردد و از طرف خانواده عروس لازم‌الاجرا مى‌گردد. سپس نمايندگان خانواده عروس و داماد تعيين شده و ضمن تحويل خلعت‌ها. مهمانان را دعوت مى‌نمايند. پس از جمع شدن مهمانان در منزل عروس و داماد، مهمان زن مقدارى پول، جاجيم، دستکش به‌نام 'توره' به عروس هديه مى‌کنند .
بعد از صرف شام، مقدارى حنا همراه شمع و شيرينى در سينى گذاشته و به منزل عروس برده مى‌شود. و مراسم حناگذارى تا نزديک صبح ادامه مى‌يابد. در منزل داماد چند نفر جهت آوردن عروس تعيين مى‌شوند و فراوانى آن روز به منزل عروس رفته و ضمن صورت‌بردارى جهيزيه و تحويل گرفتن آن، و عروس پس از دريافت اجازه از پدر يا عمو آماده حرکت مى‌شوند. مرکب عروس تزئين شد. و همراه با برادر خويش و فرستادگان داماد سوار شده و به‌راه مى‌افتد. برادر داماد پيشاپيش قافله حرکت مى‌کند. داماد نيز سوار بر اسب به‌عنوان ربودن عروس حرکت مى‌کند که با مقاومت همراهان عروس مواجه مى‌شود و عقب‌نشينى مى‌کند. با رسيدن عروس به منزل داماد، وى از پشت‌بام مقدارى پول و شيرينى و سيب به سر عروس پرتاب مى‌کند و سپس يک پسربچه به‌دست عروس داده مى‌شود (به نشانه ٔ زائيدن بچه‌پسر). ورود به خانه همراه با ذبح قربانى و شکستن تخم‌مرغ است . عروس را دور تنور گردانده، روى پارچه‌اى به‌نام پى‌انداز حرکت داده و در اتاق مخصوص مى‌نشانند و او نمى‌نشيند تا اينکه پدر داماد يک رأس گاو يا گوسفند به او هديد مى‌کند و او را مى‌نشاند. سپس شيرينى خورده مى‌شود و مهمانان مقدارى پول به‌عنوان 'تويانه' مى‌دهند، که بعداً به پدر داماد تحويل مى‌شود، پس از ناهار مهمانان مراجعت مى‌کنند .
دو روز بعد از عروسى مراسم زنانه 'دواق قاپما' انجام مى‌شود و پس از بيست روز پدر عروس تحت عنوان 'اياق آشما' عروس و داماد را به منزل دعوت مى‌کند و هديه‌اى شامل گوسفند و فرش به آنها مى‌بخشد. در ماه اول ازدواج مراسم مشابهى توسط قوم و خويش عروس و داماد انجام مى‌شود .

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

سنتهاي رايج ماه رمضان در استان زنجان


مردم استان زنجان ماه رمضان را فرصت مغتنمي براي عبادت، خودسازي و تذهيب روح و نفس مي‌دانند و خود رااز ماه‌هاي رجب و شعبان براي شركت در ضيافت الهي آماده مي‌كنند. مومنان اين خطه با غبارروبي از مساجد، امامزاده‌ها، تكايا و منازل و خريد اقلام و مايحتاج ضروري خود، از روزهاي پاياني ماه شعبان رسما به پيشباز رمضان، ماه نزول قرآن مي‌روند. روزه‌داري مومنين زنجان معمولا همزمان باآخرين روز ماه شعبان‌المكرم و برخي مواقع نيز يك هفته قبل از آغاز ماه رمضان، تحت عنوان "روزه پيشباز" آغاز مي‌شود و عيدسعيد فطر خاتمه مي‌يابد .
درطول ماه رمضان كه به زبان تركي "اوروشليق" خوانده مي‌شود مساجد، اماكن مقدس و نمازخانه‌هاي اين استان مملو از جماعت روزه‌داري مي‌شود كه‌با انگيزه‌ي تكميل عبادت و كسب فيض بيشتر، نمازهاي يوميه را به‌جماعت اقامه مي‌كنند . فعاليت‌هاي ديني و مذهبي در اين ماه در شهرها و روستاهاي استان به‌اوج خود مي‌رسد و كلاس‌هاي ويژه قرايت، تفسير و تعليم قرآن، جلسات احاديث، علوم ديني و فقهي به‌طور گسترده در اماكن مقدسه و منازل مردم برگزار مي‌شود .
آحاد مختلف مردم اين استان از قديم‌الايام اعتقاد دارند، ماه رمضان با خود خير وبركت مي‌آورد و اعضاي خانواده‌اي كه‌در آن روزه‌خوار بدون عذر موجه وجود داشته باشد از نعمات و بركات بيكران ضيافت خداوندي محروم مي‌شوند. مردم زنجان روزه گرفتن در دهه اول ماه مبارك رمضان را " يوقوشا داشينان- چيخماق " ( حركت در سربالايي تند كوه با بار سنگ )، ده روز دوم اين ماه را "يوقوشا كرپيجينن چيخماق " ( بالارفتن از دامنه‌كوه با بار خشت) و روزه‌داري در دهه‌ي سوم اين ايام پربركت را " انيشه قاشماق سو ايچماق كيميندي" (پايين آمدن از دامنه كوه مثل آب خوردن است ) تعبير مي‌كنند .
به‌اعتقاد مردم زنجان ، در ماه مبارك رمضان اعضاي بالغ خانواده‌ها از ثواب روزه‌هاي كله‌گنجشكي كودكان و افراد نابالغ برخوردار مي‌شوند و به‌همين خاطر، والدين كودكان خودرا به‌گرفتن روزه‌ي نصفه‌روز ترغيب مي‌كنند و درقبال پرداخت وجهي، روزه‌ي كله‌گنجشكي آنان را مي‌خرند. مردم اين منطقه در شب‌هاي قدر نيز با برپايي آيين‌هاي ويژه و خاصي از قبيل دعا و نيايش، شركت در محافل معنوي دعاي جوشن كبير ، دعاي فرج امام زمام و ابوحمزه، اقامه نماز هفت قل‌هواللهي، حضور درمساجد و تكايا و قرآن‌سرگرفتن، ‪ ۱۹ و ‪ ۲۱ و ‪ ۲۳ ماه مبارك رمضان را گرامي مي‌دارند. خواندن سوره‌هاي عنكبوت ، روم ، دخان و قدر از ديگر باورهاي كهن مردم اين استان است كه در شب‌هاي قدر عملي مي‌شود .
برپايي جشن و شادي در شب بيست و هفتم ماه رمضان (شب قتل ابن ملجم مرادي) تا هنگام سحر و خوردن كله‌پاچه‌اي كه همراه با سير پخته شده‌است براي افطار و سحري در اين شب نيز جزيي از باورهاي مردم زنجان را تشكيل مي‌دهد. دوختن كيسه برات " برات كيسه‌سي" در آخر ماه رمضان به تعداد اعضاي خانواده نيز از آداب ورسوم مردم اين منطقه است و مادر خانواده اين كيسه را درمسجد و بين دو نماز ظهر و عصر و دعاهاي تعقيبات نماز ، با پارچه‌ي سفيد چلواري و نخ و سوزن كارنكرده مي‌دوزد. براي بريدن نخ و پارچه‌ي اين كيسه به‌جاي چاقو و قيچي از دندان‌ها استفاده و يك سكه‌ي "پول " نيز در قسمت پايين آن قرار داده مي‌شود .
به‌اعتقاد زنجاني‌ها اگر اين كيسه‌ها توسط پنج زن سيده كه اسامي آنها فاطمه يا يكي‌از القاب حضرت زهرا (س) باشد لمس شود، بركت و نعمت خدا به‌همراه اين كيسه‌ها به خانه‌هاي آنان وارد مي‌شود و اعضاي خانواده به آرزوي خود مي‌رسند . خواندن نماز مغرب و عشا پس از قرايت دعا و آياتي از قرآن كريم چون سوره‌ي مباركه قدر به‌تعداد سه يا هفت بار قبل‌از خوردن اولين لقمه افطاري از ديگر آداب و رسوم زنجاني‌ها به‌شمار مي‌رود و روزه‌داران اين ديار معمولا افطار خود را با خرما و يا نمك باز مي‌كنند .