آشنایی با شهرستان شاهرود

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

آشنایی با شهرستان شاهرود


شهرستان شاهرود از بزرگترین شهرستان‌های ایران از لحاظ مساحت محسوب می‌شود بطوریکه بعد از شهرستان طبس، دومین شهرستان بزرگ کشور می‌باشد. شهرستان شاهرود دارای فرمانداری ویژه است و مرکز این شهرستان شهر شاهرود می‌باشد و در شمال شرقی کشور ایران قرار دارد. جمعیت این شهرستان بر طبق سرشماری سال ۱۳۸۵، برابر با ۲۲۵٬۰۰۷ نفر بوده است و در سال ۱۳۹۰ بر اساس نتایج مرکز آمار ایران، جمعیت برابر با ۲۳۸٬۸۳۰ نفر پرجمعیت‌ترین شهرستان استان سمنان می‌باشد.
شهرستان شاهرود در فاصله ۳۹۰ کیلومتری تهران، در حاشیه کویر و در دامنه‌های جنوبی سلسله جبال البرز واقع شده است. مساحت شاهرود ۵۱۴۱۹ کیلومترمربع است. این شهرستان از شمال به استان گلستان، از جنوب به استان‌های اصفهان و یزد، ازشرق به استان خراسان رضوی و شهرستان میامی و از غرب به شهرستان دامغان محدود است.
شاهرود، در حد فاصل دو نوع آب و هوای مرطوب و پرباران در شمال و کویری، در جنوب جای گرفته که آب و هوایی معتدل و مطلوب برای این شهر فراهم کرده و آن را در ردیف شهرهای خوش‌آب و هوای ایران قرار داده‌است.
به طور کلی ترقی و توسعه چشمگیر شاهرود که بعد از فتحعلی‌شاه قاجار شتاب بیشتری نیز گرفت مربوط به عواملی نظیر؛ وجود منابع آبی قابل دسترسی، چمنزارهای سبز و خرم، مردمی بافرهنگ، اراضی قابل کشت و باغات میوه فراوان، آب وهوای مناسب، مزایای دفاعی شهر همچون وجود کوه‌ها و مرتفعات ناحیه و همچنین زمینه‌های مساعد ارتباطی و سوق‌الجیشی مناسب (واقع شدن شاهرود در مسیر جاده تهران-مشهد و همچنین در مسیر جاده مهم و تاریخی ابریشم) بوده است.
امروزه وجود ادارات کل راه و ترابری، راه آهن شمال شرق، دخانیات، شرکت نفت و سازمان تبلیغات اسلامی به علاوه پارک علم و فناوری، دانشکده علوم قرآنی، لشکر ۵۸ تکاور ذوالفقار و تنها گروه پداوند هوایی سپاه پاسداران به اهمیت این شهر افزوده است. مردم شاهرود به زبان فارسی با لهجه شاهرودی تکلم می‌کنند. شاهرود نزدیک به شهر تاریخی و خوش آب و هوای بسطام است.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

پیشینه تاریخی

مدارکی وجود دارد که نشان می‌دهد شاهرود و بسطام یکی از شهرهای مهم چهاردهمین ایالت تاریخی، «چخره» (از تقسیمات شانزده‌گانه اوستایی در دوران باستان) و همسایه جنوبی ایالت هیرکانیا بوده که در دامنه جنوبی رشته‌کوه البرز، توسط آریایی‌ها بنا نهاده شده‌است. برخی پژوهندگان واژه چخره را شکل ابتدایی شاهرود دانسته‌اند. به لغت اوستایی چخرو-ایتی به معنی چرخ پیشه و چخرو-وَتی به معنی دانای چرخ است. این دو هیئت اوستایی این نام، حاوی نام شاهرود می‌باشند. هسته اولیه شهر به منظور دفاع در برابر مهاجمان، بر فراز تپه‌های کم‌ارتفاع دامنه کوه‌های شمالی و غربی رود بزرگ این منطقه بنا شد که به جهت بزرگی این رود، تدریجاً نام شاهرود را به خود گرفت و به تدریج همراه با برقراری امنیت، رشد و توسعه یافت به طوری که در کنار صددروازه، پایتخت اشکانیان که به باور بسیاری از پژوهشگران محل کنونی شهر دامغان است، در شمار شهرهای معتبر پارتی درآمد. به نوشته برخی پژوهشگران از جمله «اگورود نیکوف»، سومین آتش مقدس اهورامزدا که در اوستا آمده، آذرفرنبغ است که آتشکده بزرگ شاهرود بوده‌است.
در دوران بعدتر، این شهر همراه با دامغان در ردیف مهم‌ترین شهرهای ایالت تاریخی کومِش قرار گرفت و به استناد برخی اشاره‌های تاریخی مندرج در متون و بعضی شواهد باستان‌شناسی شهر کنونی شاهرود محل عبور کاروان‌هایی بوده است که بزرگراه غربی-شرقیجاده ابریشم را طی می‌کردند.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

آب و هوا

قسمت مرکزی و نواحی شرقی شاهرود دارای آب و هوای معتدل و نواحی شمالی آن کوهستانی با آب و هوایی سرد و مرطوب است. قسمت جنوبی که در مجاورت کویر واقع شده آب و هوای نسبتاً گرم دارد، متوسط درجه حرارت سالانه در این شهر ۱۴ درجه سانتی گراد ومیانگین بارندگی سالانه ۱۸۰ میلیمتر است. شاهرود به علت واقع شدن در دامنه کوه از لحاظ آب‌های سطحی به صورت رودخانه‌های دائمی، سهمی نداشته ورودخانه‌های سیلابی و فصلی در این شهر جاری می‌باشد. رود بزرگ شاهرود سالهای گذشته از داخل شهر شاهرود رد می‌شده است و بستر آن شاهرود را به دو قسمت تقسیم نموده است.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

مختصات جغرافیایی

این شهر در حاشیه شمالی دشت کویر و در دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه البرز با موقعیت جغرافیایی ۲۵ دقیقه و ۳۶ درجه عرضی و ۵۸ دقیقه و ۵۴ درجه طولی با ارتفاعی معادل ۱۳۸۰ متر از سطح دریا در شمال خاوری واقع شده است.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

گردشگری

جنگل ابر شاهرود قسمتی از قدیمی‌ترین و زیباترین جنگلهای هیرکانی است با گونه‌های گیاهی و جانوری نادر، مابین شهرستان شاهرود و علی‌آباد کتول استان گلستان می‌باشد. این جنگل با ۳۵ هزار هکتار وسعت در ادامه جنگل‌های سرسبز شمال کشور به دلیل این که در اغلب مواقع فضای این جنگل را اقیانوسی از ابر فراگرفته به این نام مشهور است. این جنگل ۱۱۴اُمین اثر طبیعی است که توسط سازمان میراث فرهنگی در ۲۰ بهمن ۱۳۸۹ در فهرست میراث طبیعی ایران قرار گرفت. در جلسه شورای عالی محیط زیست در ۲۹ بهمن سال ۱۳۹۳ جنگل ابر منطقه حفاظت شده اعلام شد و در فهرست مناطق چهارگانه سازمان حفاظت از محیط زیست درآمد.
از گونه‌های جانوری این منطقه می‌توان خرس قهوه‌ای، گرگ، پلنگ، خوک وحشی، شغال، روباه، خرگوش کل و بز، شوکا و مار و از پرندگان کبک، کبوتر جنگلی، بلدرچین، عقاب جنگلی، کرکس، شاهین، فاخته و قرقاول را نام‌برد. طرح جنگل کاری احیا و غنی سازی جنگل‌های مخروبه ابر و قطری از سال ۱۳۷۰ به اجرا درآمده است که وسعتی برابر ۱۱۲۱۶ هکتار از دامنه‌های شمالی را شامل می‌شود. همچنین بیش از ۲۰۰ هکتار از مناطق فوق قرق و عملیات نهال کاری با کاشت گونه‌هایی مانند بلوط، افرا، شیردار، توسکا، ون، اقاقیا، گلابی وحشی، ممرز و تعدادی سوزنی برگ از جنس لاریکس و کاج جنگلی و بذرکاری با گونه‌های ون، ممرز، بلوط، گلابی وحشی انجام شده و عملیات فوق همچنان ا دامه دارد.
آبشار بی نظر تنگه داستان در شمال شهر مجن واقع شده است، این آبشار در تنگه‌ای موسوم به تنگه داستان واقع شده که این تنگه در اثر زلزله‌ای در سالهای بسیار دور رخ داده ایجاد شده و رود خانه منتهی به آبشار از این تنگه میگزرد؛ که این تنگه هم خود بسایر دیدنی است، طول تنگه در حدود ۲ کیلومتر و عرض تقریبی ۵ متر می‌باشد که کف تنگه کاملاً با آب رودخانه اشغال شده است در مسیر رودخانه آبشارهایی با ارتفاع ۵ تا ۱۰ متری دیده می‌شود که به این علت گذر از تنگه بسیار جذاب و هیجان انگیز می‌باشد.
آبشار مجن در ۳۵ کیلومتری شمال غربی شاهرود واقع شده است. این آبشار زیبا و باصفا، یکی از جلوه‌های طبیعی شهر شاهرود است. در انتهای مجن دره‌ای زیبا با مناظری منحصربفرد از کوه و دشت و رود، قرار دارد که در فصل بهار بوی عطر گل‌های وحشی و در فصل تابستان گل‌های زیبای آفتابگردان بر زیبایی آن می‌افزایند. این آبشار در زمستان نیز بسیار دیدنی است و دسته‌های پرتعداد کبک شما را تا دهانه آبشار همراهی می‌کنند. از روستا تا ابتدای آبشار، جاده‌ای خاکی در میان این دره زیبا احداث شده است که در حدود ۱۰ کیلومتر مسافت دارد. در کنار این مسیر درختان بلند سپیدار، باغات و مزارع سرسبز و کلبه‌هایی کاهگلی جلب نظر می‌کنند که بسیار جذاب هستند. بازی رنگ در طبیعت این دیار موج می‌زند. بعد از گذشتن از دره مجن وارد طبیعت کوهستانی منطقه می‌شوید و دل صخره‌ای بسیار عظیم طنین آبشار مجن را خواهید شنید. این کوه صخره‌ای جالب، آبشار را در محوطه‌ای باریک و غار مانند محصور کرده است. برای دیدن آبشار مجبورید وارد آبی سرد و زلال شوید و با حدود بیست متر پیاده‌روی در آب! در فضایی زیبا و هیجان آور از آن لذت ببرید.
دشت آفتابگردان در منطقه کالپوش یکی از جاذبه‌های گردشگری شهرستان شاهرود است. با فرارسیدن شهریور ماه میلیون‌ها گل آفتابگردان در دشت‌های کالپوش شاهرود شکفته می‌شوند و مناظر بدیع و بی‌نظیری در این منطقه خلق می‌کنند که چشم هر بیننده‌ای مسحور زیبایی آن‌ها می‌شود. دشت آفتابگردان کالپوش در ۲۲۰ کیلومتری شمال شرق شاهرود قرار دارد. این منطقه سرسبز و جنگلی با بارندگی کافی و اراضی بسیار مستعد برای کشاورزی و جنگل‌کاری، در مجاورت با پناهگاه حیات وحش خوش ییلاق از موقعیت ممتاز گردشگری بسیار جالبی برخوردار است. آنچه این دشت را از نمونه‌های مشابه متمایز ساخته و از ویژگی‌های بارز آن محسوب می‌شود، سطوح زیر کشت آن است که برخلاف دیگر مزارع آفتابگردان که در زمین‌های هموار دیده می‌شود، در اینجا در دشت‌های ناهموار و تپه‌های آبشارگونه است که تمایز رنگی بی‌نظیری را خلق می‌کند. کاشت آفتابگردان در این منطقه در اوایل بهار به صورت دیم و آبی است و انواع مختلف آن را شامل می‌شود که از گونه‌های ژنتیکی جدید آن، انواع پا کوتاه و درشت دانه را می‌توان نام برد.
از دیگر نقاط زیبای این منطقه دشت شقایق‌ها می‌باشد. نمایش منحصر به فرد گل‌های شقایق در منطقه از بیستم اردیبهشت ماه تا پایان خرداد جلوه زیبایی به ناحیه سرسبز کالپوش می‌بخشد و گردشگران بسیاری را به این منطقه جلب می‌کند. همه ساله در همین خصوص جشنواره دشت شقایق و کُشتی محلی در منطقه کالپوش برپا می‌شود.
مسیر دسترسی به این منطقه به این گونه است که پس از طی ۶۰ کیلومتر از مسیر شاهرود- مشهد با رسیدن به شهر میامی، به سمت شمال تغییر مسیر داده که در نهایت به این منطقه منتهی می‌شود.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

مراکز مذهبی، تاریخی و باستانی

مهمترین آثار تاریخی و باستانی شهرستان بسطام کنونی که پیش از این در شهرستان شاهرود واقع شده بود، می‌توان به مسجد جامع بسطام، آرامگاه سلطان‌العارفین بایزید بسطامی و آرامگاه شیخ ابوالحسن خرقانی اشاره کرد. شایان ذکر است که شهر بسطام واقع در ۶ کیلومتری شهر شاهرود زادگاه عارف شهیر ایران بایزید بسطامی و شاعر نامی فروغی بسطامی می‌باشد.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

آرامگاه بایزید بسطامی

مقبره این عارف شهیر در شهر بسطام و شمال مقبره امامزاده محمد است. مقبره این عارف فاقد هرگونه تزئین است. مقبره بایزید بسطامی داری یک پنجره مسقف آهنی است. روی قبر یک سنگ مرمر قرار دارد که کلماتی از مناجات مشهور علی ابن ابی طالببرآن حک شده‌است. شهرت این عارف از زمانی زبان زد شد که شبی مادرش از او آب خواست و ایشان زمانی که آب را نزد مادر آورد دید مادرش خوابیده است و جام اب بدسا تا صبح بر سر مادر ایستاد تا او بیدار شود و آب بنوشد
قلعه پارت‌ها
بتازگی در شاهرود یک قلعه مربوط به زمان پارتها و ساسانیان با قدمتی دو هزار ساله کشف گردید. در درون این قلعه که در حوالی یک روستا در شاهرود واقع گردیده بقایای کوره آجر پزی و سفالینه‌های مربوط به آن دوران وجود دارد. قلعه مذکور که مستطیل شکل است پانزده متر ارتفاع دارد و در چهار طرف آن تاقهای فرو ریخته قوسی شکل وجود دارد. این قلعه که احتمال می‌رود در ابتدا سه طبقه بوده از ویژگی دوران پارتها برخوردار می‌باشد^{[نیازمند منبع]}.
مسجد جامع بسطام
این مسجد در جنوب بسطام و در حد فاصل دویست متری جنوب آرامگاه بایزید بسطامی قرار گرفته‌است. این مسجد به دو قسمت تقسیم می‌گردد. قسمت اول عبارت است از صحن مسجد که داری محرابی است که با گچبری‌های بسیار زیبا و هنرمندانه ترئین گردیده‌است. صحن مسجد مربع و فضای آن باز است که در حال حاضر با سقف موقت پوشیده شده‌است. قسمت دوم از لحاظ شیوه و صنعتی که در ساختن آن بکار رفته با قسمت اول فرق دارد. تفاوت فاحش گچبری مستطیل دوم با تمام گچبری‌های این محراب کاملاً محسوس است. به نظر می‌رسد از آنجا که این مسجد در سال ۷۰۶ هجری ساخته شده و درآن زمان مذهب تسنن در ایران رواج داشته، نام‌های ابوبکر و عمر و عثمان برآن نوشته شده بود؛ ولی از زمان رواج مذهب شیعه و تسلط فرمانروایان و حکام شیعی آن نام‌ها را حذف کرده و به جای آن نام علی بن ابی طالب ولی‌الله را نوشته‌اند.
برج کاشانه
این برج در جوار مسجد جامع بسطام قرار گرفته‌است. این برج در جنوب شرقی مسجد جامع بسطام از توابع شاهرود واقع شده است که ارتفاع این برج از داخل ۲۴متر و از بیرون ۲۰ متر است. پلان خارجی آن کثیر الاضلاع منتظم سی ضلعی است.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

کشاورزی
به خاطر تنوع آب و هوای شهرستان شاهرود، تولید میوه بسیار زیاد است به طوری که امکان تولید و پرورش سیب، انگور، خرما و پسته در مناطق مختلف این شهرستان فراهم و مهیا می‌باشد.
از لحاظ تولیدات کشاورزی شاهرود در سطح استان مقام اول ودر کشور جزء ۱۹ قطب کشاورزی است. مهمترین محصولات باغی شاهرود که در ایران نیز زبانزد می‌باشند عبارتند از: انگور و زردآلو. میزان تولید زردآلو شاهرود ۱۰٪ تولید زردآلو ایران و بیش از ۱٪تولید زردآلو دنیا می‌باشد. این زردآلو علاوه بر مصرف داخلی با تبدیل به برگه زردآلو به خارج کشور نیز صادر می‌شود.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

معادن

از دیگر امتیازات ویژه شاهرود می‌توان به تنوع مواد معدنی به واسطه موقعیت جغرافیایی خاص شاهرود اشاره کرد. در حال حاضر شهرستان شاهرود دارای چندین معدن فعال است که مهمترین این معادن، معدن زغال سنگ است که با وجود شرکت زغال سنگ البرز شرقی، با سابقه طولانی بخشی از اقتصاد شهر را با معدن پیوند زده است و شاهرود را به عنوان یکی از قطبهای زغال سنگ کشور درآورده است. از دیگر معادن مهم شاهرود می‌توان به معادن کرومیت، مس، آهک، گچ و سنگهای تزئینی اشاره کرد.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]