اسلام، ارزش‌ها و مفاهيم انسانی

[نصرالله عاشق خداومولا]

۶. انسان‌محوریِ فرهنگ اسلامی


مفاهیم کلی‌ای که اسلام در راه تشکیل فرهنگِ اولیۀ اصیل برای انسان مسلمان و ایجاد نگرشی فراگیر درباره هستی و زندگی به او عرضه می‌کند، بر ارزش‌های انسانی و حفظ آن‌ها متمرکز است. چنانچه نظر اسلام را در خصوص انسان و زندگی و هستی و جامعه و مفاهیمِ کلی دیگری که دستِ علم و تجربه به آن نمی‌رسد و در حوزۀ نظری باقی می‌ماند، پیگیری کنیم، عمق انسان‌گراییِ آن را خواهیم یافت. انسان در قرآن کریم گرامی است و از بسیاری از مخلوقات بر‌تر. او را بهترین خالق در بهترین ساختار آفریده است. [۱۱] او به دست خدا خلق شده و جانشین او در زمین است. خداوند أسماء را به او آموخته [۱۲] و از روحِ خود در او دمیده [۱۳] است. به ملائکه دستور داده او را سجده کنند و خورشید و ماه و ستارگان و شب و روز را به تسخیر او درآورده است. [۱۴]

[نصرالله عاشق خداومولا]

انسان تنها موجودی است که خداوند، او را به شرف علم آراسته و به او امکان برتری را بر نیروهای هستی و دیگر موجودات عطا فرموده است. انسان موجودی است پاک‌نهاد که دو راه خیر و شر [۱۵] بدو نشان داده شده و فجور و تقوا بدو الهام شده است [۱۶] تا در کشمکشی که به سبب بهره‌مندی از اختیارِ خود احساس می‌کند، تکامل یابد. این ویژگیِ دیگر او، در میان همۀ موجودات، تنها به انسان اختصاص یافته و همین ویژگی است که او را از صف ملائکه فرا‌تر می‌برد.


اما دیدگاه اسلام درمورد مرگ و بیماری و بلایای طبیعی، بسیار لطیف و انسانی است. مرگ زینتِ زندگی است و همچون «گردن‌بندی بر گردنِ دختری جوان است» [۱۷] که آدمی را زیبا می‌سازد، زیرا وسیلۀ امتحان اوست و فرصتی است تا خداوند ما را بیازماید و معلوم دارد که کدام‌یک از ما عمل نیکو‌تر داریم. [۱۸]

[نصرالله عاشق خداومولا]

مرگْ شتافتن به سوی پروردگارِ آمرزنده‌ای است که آنچه نزد اوست، بهترین است و جاودانه است. مرگ پایان کار آدمی نیست. انسان می‌تواند از گذرگاه مرگ عبور کند، در حالی که از آنچه خدا به او داده است، خشنود و شادمان باشد، زیرا نزد پروردگار خویش، از روزی الهی ارتزاق می‌کند و، در عین حال، به آنانی که هنوز به او ملحق نشده‌اند، [۱۹] بشارت می‌دهد. او می‌تواند اعمال جاودانه از خود بر جای نهد و فعالیت‌های خود را ماندگار کند.


اما بیماری و مصیبت و از دست رفتن اموال و نفوس و فرزندان، آزمایش انسان است و باعث رشد استعداد‌ها و تمرین صبر و بردباری اوست و، در عین حال، موجب شناخت انسان از ظرفیت حقیقی خویش؛ او متعلق به خداست و به سوی او باز خواهد گشت. از سوی دیگر، مصیبت‌ها و بیماری‌ها همچون حوادث طبیعی، انگیزه‌ای تواند بود برای شناختِ عللِ آن‌ها و دوری از نتایج فاجعه‌آمیزشان، تا انسان، در حد توان و امکان خود، بر آن‌ها استیلا یابد. با این اوصاف، صحنۀ این امور همچون مدرسه‌ای الهی است که موجب پیشرفت علم بشر می‌شود.

[نصرالله عاشق خداومولا]

از نظر اسلام، آینده متعلق به انسان‌های باتقواست [۲۰] و پیروزی از آنِ اولیای الهی خواهد بود و خواستِ خداوند این است که مستضعفان وارثان و فرمانروایان زمین گردند. [۲۱] نتیجۀ این دیدگاه، احساسِ خوش‌بینی و اطمینان به موفقیت و نجات است. هستی محرابی است بزرگ که در آن، همه‌چیز در برابر خدا سجده می‌کند و او را سپاس می‌گوید و برای او نماز می‌خواند و به درگاه او نیاز می‌آورد. همه‌چیز در این هستی بر اساس نظم و حساب آفریده شده و اندازه و قدر مشخص دارد. چنین دیدگاهی بر حرکات و فعالیت‌های انسان اثر مثبت می‌گذارد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

٧. جامعۀ انسانی در اسلام


ساختاری که اسلام برای جامعۀ اهل ایمان پیشنهاد می‌کند، از مهم‌ترین عناصر فرهنگی اسلام است و در حمایت کردن از ارزش‌های انسانی بیشترین تأثیر را دارد.


از نظر اسلام، جامعه مانند پیکری واحد است. جامعه پیکری است بزرگ و یک‌پارچه که در آن درگیری و طبقات و گروه‌ها معنا ندارد. جامعه از افراد، با استعداد‌ها و توانایی‌های متفاوت، تشکیل می‌شود. اما این اعضا با هم مرتبط‌اند و همکاری دارند و با یکدیگر مبادلۀ خدمات می‌کنند. هریک از این اعضا، در بخشش و تعامل و داد و ستد با دیگران کامل می‌شود و اوج می‌گیرد. جامعه از انسان‌ها و برای آنان تشکیل می‌شود. بنابراین، نمونۀ بزرگی است از انسان؛ نه فقط از یک بُعد از ابعاد وجودی آدمی، و نه تنها از بُعد فردی یا بُعد اجتماعی، زیرا اگر چنین شد، یعنی اگر فقط یک بُعدِ او منظور و تقویت شد، آن بُعد وسیله‌ای می‌شود برای برتری و فشار شدید بر یک بُعد خاص و این به تحریف حقیقت انسان و مخدوش کردن چهرۀ حقیقی او می‌انجامد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

از نظر اسلام، جامعه مجموعه‌ای است متشکل از انواع انسان‌ها. در این جامعه، نه فردی صاحب امتیاز خاص است، نه طبقه‌ای بر طبقات دیگر برتری دارد، نه عنصری نسبت به دیگر عناصر امتیاز دارد و نه گروهی نسبت به دیگر گروه‌ها. حتی اکثریت بر اقلیت امتیازی ندارد، یا برعکس؛ بلکه جامعه فقط برای انسان است و بس. این جامعه برای همۀ انسان‌ها تشکیل می‌شود و چنین نیست که تنها بعضی از ابعادِ وجودیِ آنان رشد کند. این جامعه فقط به فردیت توجه ندارد و تنها به مسائل اجتماعی نمی‌نگرد، به‌طوری که مسائل فردی را‌‌ رها کند، و به جسمِ بدون روح، یا روحِ جدا از جسم، اصالت نمی‌دهد. بنابراین، در اسلام رهبانیت وجود ندارد. جامعه برای انسان‌هاست، همۀ استعدادهای افراد را رشد می‌دهد و برای توانایی‌های مثبتِ همۀ افراد، فرصتِ رشد فراهم می‌آورد. از دیدگاه اسلام، تفاوت و گوناگونی ملت‌های مختلفِ جامعۀ جهانی، برای معارفه و شناخت یکدیگر است و هدف آن تعامل و همکاری است و این تعامل و همکاری به تکامل انسان در عرصۀ جهان می‌انجامد؛ دقیقاً مانند تفاوت و تمایز افراد در درون یک جامعه. وابستگیِ بشر به آنچه در اطراف اوست و به او منسوب است، نباید با احساس برتری یا نژادپرستی همراه شود. کشور و قبیله و خویشان در خور پرستش نیستند و نمی‌توان یکی از آن‌ها را رشد داد و برای خدمت و کمک به آن، منافع و مصالحِ دیگر عناصر را نادیده گرفت.

[نصرالله عاشق خداومولا]

ثروتْ در جامعۀ اسلامی، مانند همۀ امکانات دیگر، در اختیار انسان است و مالک و حاکمِ او نیست. ثروتْ امانتِ خدا در دست انسان است. پس، اصل و اساس انسان است، نه ثروت یا ابزار. به همین سبب، در اقتصاد اسلامی نیروی انسانی اولین و مهم‌ترین عامل از عوامل تولید به شمار می‌رود. نیروی کار می‌تواند بدون قبول ضرر در سود شرکت کند، ولی مالکِ ابزار چنین حقی ندارد. همچنین، می‌توان برای کار قیمت ثابتی در نظر گرفت، ولی تعیین سود ثابت برای سرمایه، ربا محسوب می‌شود و حرام است.


احکام اسلام در حوزۀ اقتصادِ اجتماعی، سرشار است از گرایش‌های انسان‌محور و، به همین سبب، قرآن از ثروت به «فتنه» تعبیر می‌کند، در حالی که ثروت زینت زندگانی دنیاست. و این‌ها همه برای این است که مال بر انسان مسلط نشود و ثروت در دست ثروتمندان دست به دست نگردد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

اما در مورد سلطه، اسلام هر نوع سلطۀ طبیعی و موروثی اشخاص را، جز بر افراد قاصر و ناتوان، رد می‌کند. تنها سلطه، سلطۀ الهی است، یا حکومتی که از تعهدات و پیمان‌ها میان افرادِ جامعه نشئت می‌گیرد و امانت مردم است، و آن هم وقتی صحیح است که شروط صحت عقد، از جمله آزادی و بلوغ و آگاهی، فراهم باشد. اینجامعه جامعه‌ای است که برای حفظ ارزش‌های انسانی و رشد و تعالی آن‌ها، زمینۀ بسیار مساعدی خواهد بود.

[نصرالله عاشق خداومولا]

٨. اخلاق در اسلام


اخلاق هدف بلند تعلیمات دینی و بخش اصلی در شکل‌گیری دین است. آنچه در اخلاق اسلامی مورد توجه است، مبارزۀ شدید با عواملی است که مانع پیوند انسان با دیگر موجودات می‌شود، مانند ترس، یا مبارزه با عواملی که مانع تعامل بین انسان‌ها می‌شود، مانند بی‌رحمی و سنگدلی و دوری از مردم و غرور که موجب احساس خودبسندگی و مانع داد و ستد با دیگران می‌شود، و نیز کبر که مانع بهره‌مندی از فیض الهی می‌شود و استفادۀ دیگران را از شخص مغرور مشکل می‌کند. اخلاق اسلامی شامل بنیان ارزش‌های انسانی و راه‌های وصول به آن‌ها و حفظ این ارزش‌هاست.

[نصرالله عاشق خداومولا]

٩. احکام اسلامی، نگاهبان ارزش‌ها


اسلام نیازهای انسان را نادیده نمی‌گیرد و خواستار بی‌توجهی به آن‌ها یا مبارزه با آن‌ها نیست و انسان را به هیچ شکلی از اشکالِ رهبانیت تشویق نمی‌کند. اسلام وسایل و راه‌های ارضای این نیاز‌ها را نعمت الهی می‌شمارد و اجابت آن‌ها را با نیّت صحیح، عبادت می‌داند. اسلام برای این نیاز‌ها، حدودی وضع کرده تا از جامعیت انسان و ابعاد مختلف وجود او محافظت و از استعدادهای او حمایت کند، وگرنه خداوند همۀ موجودات زمین را برای انسان آفریده است. لذا تحریم زینت‌ها، که خدا برای بندگانش خلق کرده و تحریم روزی حلال را نمی‌پسندد: «مَن حَرَّم زینةَ اللهِ الَّتی أَخرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطّبّیباتِ مِن الرّزقِ.» [۲۲]