کلیات دین شناسی

[نصرالله عاشق خداومولا]

کلیات دین شناسی




سرچشمه دین، کاربردها، عنصر مشترک ادیان


در بخش نخست از مجموعه بحث های «کلیات دین شناسی » ضمن تبیین اهمیت وحساسیت بحث، واژه دین، تعاریف متکلمان اسلامی و غربی از دین را بررسی و تحقیق کرده، تاریخ دین پژوهی و رویکردهای مختلف در این مساله را تحلیل و ارزیابی نمودیم، در این بخش، مسایل زیر را تحقیق خواهیم کرد:

[نصرالله عاشق خداومولا]

1 طبقه بندی ادیان از دیدگاه محققان و پژوهشگران معاصر دین;


2 کاربردهای دین و عنصر مشترک ادیان;


3 ماءخذ و سرچشمه دین.


بررسی سرفصل های یاد شده، آگاهی هایی را در زمینه ادیان بدوی، ادیان زنده وموجود در جهان، دیدگاه های دین شناسان در باره اصل مشترک ادیان و منابع و مآخذی که تعالیم و احکام دینی از آن ها سرچشمه می گیرد، به خوانندگان گرامی عرضه خواهدکرد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

طبقه بندی ادیان


یکی از بحث های رایج دین شناسی، بحث در باره طبقه بندی ادیان است.


این کار به ملاحظه جهات گوناگونی صورت گرفته است که برخی را یادآور می شویم:


1 ادیان ابتدایی و پیشرفته


مقیاس این تقسیم بندی، وضعیت فکری و روانی بشراست که به دو گونه ابتدایی و مترقی تقسیم می شود و براین اساس، دین، که خود یک مشغله فکری و روانی بشر است، به دو قسم ابتدایی و پیشرفته تقسیم می گردد. این تقسیم الزاما تاریخی نبوده و چنین نیست که همه انسان هایی که در نخستین دوره های تاریخ حیات بشری زندگی می کرده اند، از نظر فکری و روحی وضعیتی ابتدایی داشته، ویا همه انسان های دوره های بعد، از وضعی مترقی در زمینه فکر و روان برخورداربوده اند. بلکه مقیاس، همانا سادگی و رشد و تعالی فکری و روحی است، متعلق به هر دوره وعصری که باشد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

برخی از صاحب نظران صفات عمومی انسان های ابتدایی را به گونه زیر بیان کرده اند:


1-شخصیت فردی آن ها به قدری وابسته به جامعه و قبیله خود است که نمی توان گفت هر یک از افراد آن ها در زمینه مسایل روحانی و اجتماعی فکر و اراده ای مستقل دارد.


2- زودباوری و ساده لوحی از ویژگی های دیگر انسان های بدوی است که مورد توجه روان شناسان قرار گرفته است.


3- تعصب بیش از حد در مورد آداب و رسوم قومی و قبیلگی، یکی دیگر از صفات عمومی انسان های بدوی، شناخته شده است.


4- جزم و تعیین غیر منطقی در مورد ادراک های حسی و یافته های تجربی نیز ازویژگی های افکار ابتدایی به شمار آمده است; یعنی هم به راحتی به یقین می رسد، وهم در همه آن چه می بیند و می شنود، جزم پیدا می کند، و حالت تردید و شک به خودراه نمی دهد.


5- غالبا عقاید و آداب و رسوم آنان از نیازهای جسمانی و روانی آن ها سرچشمه می گیرد. از این روی، نیازمندی های بیولوژیک و پسیکولوژیک (جسمانی و روانی) مانندگرسنگی، عشق، ترس از درد یا مرگ، میل به تعدی و تجاوز به دیگران و امیال دیگردر رسوم و آداب آنان مؤثر است.6 با توجه به ویژگی های یاد شده، محققان برای ادیان ابتدایی ویژگی هایی را به شرح زیر برشمرده اند:

[نصرالله عاشق خداومولا]

الف) اعتقاد به مانا. مانا یک نیروی روحانی غیبی است که اعتقاد به آن نزداقوام بدوی عمومیت دارد، ولی در هر ناحیه و اقلیم، رسوم و آداب و واکنش های خاصی معمول است، همه مردم بدوی معتقدند که یک قدرت ساکت و نامعلوم در هر شی ء موجوداست و شبیه به یک قوه مافوق طبیعی است که به خودی خود دارای فعالیت و مافوق قوه حیاتی موجود در اشیاء است. از این روی; طبقات و نسل های متوالی این اقوام درباره مانا به خواص و آثار سحری شگفت انگیز معتقد شده اند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

ب) فتیشیزم (Fetishism) . فتیش شی ء یا اشیایی است مانند مهره ها، سنگ ریزه ها،سنگ های فرود آمده از آسمان، استخوان ها، چوب های عجیب و نادر و امثال آن که موردپرستش بدوی ها بوده است، و از همان لحظه که این اشیاء به دست آن ها می رسد، در آن نیروی عظیمی را مخفی می دانند که برای یابنده و دوستانش مفید و برای دشمنانش زیانبخش است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

ج) انیمیزم (Ani,isme) یا جاندارانگاری طبیعت. نزد امت های بدوی که در عصرحاضر هنوز وجود دارند. یک نوع حس پرستش ارواح متداول است، یعنی معتقدند که تمام موجودات، اعم از متحرک یا ساکن، مرده یا زنده، دارای روحی هستند که درون آن هامخفی و مستور است، نزد آنان ارواح دارای شکل و صورت و احساسات و عواطفند و ازنیروی اراده و قصد برخوردارند، و اگر به خشم آیند، بی اندازه خطرناک خواهند بود،و برای جلب توجه آن ها باید از در چاپلوسی وارد شد و به آن ها ابراز وفاداری واخلاص کرد.


انسان بدوی چون اشیای طبیعت را دارای روح می داند، و چنان که ما معتقدیم اشیای طبیعت را مرده احساس نمی کند و جامد نمی داند، میان خود و طبیعت به نوعی اتحادمی رسد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

د) توتمیزم (Totemism) توتم کلمه ای است از زبان بومیان آمریکا و معنای آن نشانه یا علامت است. این علامت را بومیان آمریکا برای نمایاندن حیوان یا نباتی که خیال می کردند روح حامی قبیله در آن سکونت دارد به کار می بردند. توتم معمولا یک جانور قابل خوردن، بی آزار و یا خطرناک و هول انگیز و به ندرت نیز یک گیاه و یایکی از قوای طبیعت، مانند باران و آب است که دارای رابطه خاصی با تمام عشیره است.


توتم بدوا جد اصلی و نخستین قبیله و بعد روح محافظ و کمک کار آن به شمارمی رود که به آن ها حکمت و حل معماها و مشکلات را الهام می کند، و در مواقع خطر،کودکان خود را می شناسد و آن ها را پناه می دهد، از این رو، فرزندان یک توتم یاتوتم ها به عنوان یک وظیفه مقدس باید توتم خود را نکشند و یا در صورتی که حیوان نباشد نابودش نکنند، و از خوردن گوشت آن و یا هر گونه استفاده دیگری اجتناب ورزند; در غیر این صورت، توتم، آن ها را سخت کیفر خواهد کرد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

ه)تابوئیزم (Tabuism) کلمه تابو از زبان مردم پولی نزی گرفته شده و به معنای ممنوع و حرام است. عدد تابوها نزد مردم بدوی از حد شمارش بیرون است تا آن جا که اشیای مختلف و اقدام به بعضی کارها و حتی بر زبان آوردن بعضی کلمات و نام ها وقدم نهادن در اماکنی خاص، تابو به حساب می آید. رییس گروه یا بزرگ قبیله، تاوقتی دارای قدرت و رهبری است، غالبا تابو است و به اعتقاد آنان، دست زدن به بدن یا جامه و اثاث او و حتی فرش و جایی که بر آن گام نهاده، خطرناک است.


در یک کلمه می توان گفت تابو، حرام هایی است که جنبه مرموزی دارد و علت آن از نظر منطقی و خودآگاهی عقلی و دینی روشن نیست، و این وجه تمایز محرمات ادیان توحیدی باتابو در ادیان بدوی است. اما عقایدی شبیه به تابو نزد مردم عادی ربطی به محرمات واقعی دین حق ندارد. چنین افرادی، در حقیقت تا حدی دارای روحیه بدوی اند. بدین جهت، عقاید دینی آنان نیز خالص و پیراسته از خرافات نیست.

[نصرالله عاشق خداومولا]

و) پرستش طبیعت که مظاهر گوناگونی داشته است، از جمله سنگ پرستی، گیاه پرستی،جانورپرستی و پرستش عناصر عالم وجود، مانند خاک، باد، آتش و آب.تفاوت طبیعت پرستی با انیمیزم این است که در انیمیزم شی ء طبیعی به خاطر روح مرموزی که دارد پرستش می شود، ولی در طبیعت پرستی ممکن است به این جهت باشد وممکن است از آن جهت پرستش شود که نماینده و رمز یک امر حقیقی دیگر دانسته شده است. چنان که بت پرستان تحصیل کرده هندی از این جهت به بت احترام می گذارند که آن را مظهر رمزی یک حقیقت عالی و نهفته که قابل ستایش است.می دانند هر چند عوام الناس آن ها، بت را یک موجود زنده و فعال می دانند و برای آن روح و روانی قایلند.


از این جا می توان دو نتیجه به دست آورد: