سیری در مسئله‌ی شفاعت

[نصرالله عاشق خداومولا]

گروه اول آیات


گروه اول آیاتی هستند که شفاعت را به طور کلی نفی می کند.


«يا أيها الذين آمنوا أنفقوا مما رزقناكم من قبل أن يأتي يوم لا بيع فيه ولا خلة ولا شفاعة والكافرون هم الظالمون»[16]


«ای کسانی که ایمان آورد اید،‌ از آنچه ما به شما روزی کردیم انفاق کنید،‌ پیش از آنکه روزی فرارسد که در آن داد و ستد و پیوند دوستی و شفاعت وجود ندارد و افراد کافر ظالمان هستند.»


این آیه به صراحت شفاعت در روز قیامت را انکار می کند،‌ از این رو می تواند مورد استناد منکران شفاعت، قرار گیرد.


با وجود این،‌ توجه به دو نکته می تواند ما را از انکار قطعی شفاعت به وسیله این آیه بازدارد:


اولا خداوند متعال در تنها یک آیه پس از این آیه،‌ در صدد القای این مطلب است که کسی بدون اذن او نمی تواند،‌ اقدام به شفاعت کند:


«من ذا الذي يشفع عنده إلا بإذنه»[17]


اگر چه از این آیه قطع به وجود شفاعت در قیامت به دست نمی آید،‌ اما می تواند از قطع به عدم وجود شفاعت نیز کاسته و موجب تردید در آن شده و خواستار مراجعه به دیگر آیات از سوی حق جویان شود.


ثانیا برای یافتن نظر قرآن در این باره لازم است دیگر آیات نیز مورد توجه قرار گیرند؛ اما به طور خلاصه می توان گفت که توجه و دقت در کلمه و لا خلة ما را به این مطلب می رساند که خداوند در این آیه در صدد نفی شفاعت های مبتنی بر پیوندهای دوستی است نه مطلق شفاعت. بدین معنا که پیوندهای دوستی میان کافران در قیامت از بین رفته و در مقابل، چنین پیوندهایی میان متقین پابرجا می ماند. قرآن کریم در این باره می فرماید:


«الاخلاء يومئذ بعضهم لبعض عدو إلا المتقين»[18]


«برخی دوستان در روز قیامت با یکدیگر دشمن خواهند بود مگر متقین از آنها.»


همچنین از رهگذر این دقت، این نکته به دست می آید که اگر چه آیه نخست،‌ حتی اصل وجود دوستی در قیامت را انکار می کند،‌ اما با مراجعه به آیه دوم روشن شد که مراد خداوند سبحان،‌ نفی دوستی های باطل است. در ادامه، همین برخورد،‌ یعنی مراجعه به دیگر آیات راجع به شفاعت،‌ را برای یافتن معنا و مراد حقیقی قرآن راجع به مسئله شفاعت انجام خواهیم داد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

گروه دوم آیات


در این آیات، شفاعت مخصوص خداوند معرفی شده است.


1. « وأنذر به الذين يخافون أن يحشروا إلى ربهم ليس لهم من دونه ولي ولا شفيع لعلهم يتقون»[19]


«به وسیله این قرآن کسانی را که از بازگشت به سوی خدا می ترسند،‌ بیم ده که کسی جز او دوست و شفیع آنها نیست،‌ شاید پرهیزگار گردند.»


2. «وذر الذين اتخذوا دينهم لعبا ولهوا وغرتهم الحياة الدنيا وذكر به أن تبسل نفس بما كسبت ليس لها من دون الله ولي ولا شفيع»[20]


«کسانی که دین خود را بازیچه قرار داده و زندگی دنیا آنان را فریفته است را رها کن. و آنها را تذکر بده تا مبادا هر کسی تسلیم نتیجه اعمال خود شود در حالیکه برای او جز خداوند حامی و شفیعی نیست»


3. « قل لله الشفاعة جميعا»[21]


«بگو شفاعت همگی مال خداوند است.»


در این آیات بر این نکته تاکید شده است که حق بخشش و عفو و شفاعت از گنهکاران با خداوند است که خالق و مالک همه موجودات است و موجودات در آغاز از سوی او به وجود آمده و در پایان نیز به سوی او باز خواهند گشت. بنابراین تردیدی نیست که بر اساس این آیات خداوند شفیع روز قیامت است و شفیع علی الاطلاق اوست.


البته باید توجه داشت که این آیات با اندیشه موافقان شفاعت، مبنی بر شفاعت شفیعان در قیامت منافاتی ندارد چرا که اولا این آیات شفاعت را به طور استقلالی از آن خداوند می داند،‌ و موافقان شفاعت نیز هیچگاه چنین شفاعتی را برای شفیعان در نظر نمی گیرد بلکه بر این باور هستند که آن بزرگوران این حق را از خداوند و به اذن او در اختیار دارند ثانیا این آیات دست کم برخی از آنها در صدد باطل کردن اندیشه بت پرستان مبنی بر شفاعت بت ها از آنها است. در حقیقت این آیات در راستای تاکید آیاتی از قبیل آیه ذیل است که می فرماید:


«و لم یکن لهم من شرکائهم شفعاء و کانوا بشرکائهم کافرین»[22]


«از میان بت هایی که می پرستیدند و شریک خداوند تصور می کردند،‌ شفیعانی برای آنها وجود ندارد و آنان خود در قیامت، معبود بودن آن شریکان را انکار می کنند.»


بنابراین این آیات نظری به نفی شفاعت از غیر خدا ندارد و برای یافتن این سوال که آیا غیر خدا چنین شفاعتی را دارد یا نه،‌ باید به دیگر آیات مراجعه کرد.[23]

[نصرالله عاشق خداومولا]

گروه سوم آیات


این گروه دربردارنده آیاتی است که شفاعت غیر خدا را مشروط به اذن خداوند می داند.


1. «من ذا الذي يشفع عنده إلا بإذنه»[24]


«چه کسی بدون اذن خدا می تواند شفاعت کند؟»


2. « ما من شفيع إلا من بعد إذنه»[25]


«شفیعی نیست مگر پس از آنکه او اذن دهد.»


3. « لا يملكون الشفاعة إلا من اتخذ عند الرحمن عهدا»[26]


«هیچ یک از معبودهای آنها مالک شفاعت نمی شود مگر کسی که با خدا عهدی داشته باشد.»


4. «يومئذ لا تنفع الشفاعة إلا من أذن له الرحمن»[27]


«امروز شفاعت کسی نزد خداوند سودی ندارد مگر کسی که خداوند رحمان به او اذن داده باشد.»


حاصل تامل در این آیات این است که شفاعت شافعان در قیامت تنها به اذن خداوند صورت می گیرد و شفاعت استقلالی تنها از آن خداست.

[نصرالله عاشق خداومولا]

گروه چهارم آیات


در این گروه خداوند به صراحت شرایط شفاعت کنندگان در قیامت را بیان می کند:


1. «ولا يملك الذين يدعون من دونه الشفاعة إلا من شهد بالحق وهم يعلمون»[28]


«کسانی که جز خدا مورد پرستش واقع می شوند هرگز مالک شفاعت نمی شون،‌ مگر کسانی که گواهی به حق داده و به خوبی آگاهند.»


در قسمت اول این آیه،‌ ابتدا شفاعت تمام معبودهای جهان اعم از فرشته و انسان را مردود می کند و در قسمت دوم،‌ با با ذکر شرایطی این مقام را به عده ای عطا می کند. این شرایط عبارتند از:


اولا شفیعان به حق که همان توحید و یگانگی خداوند است،‌ گواهی دهند؛


ثانیا خود نیز در دل علم به یگانگی خداوند داشته باشند.


2. «ولا يشفعون إلا لمن ارتضى وهم من خشيته مشفقون»[29]


«آنها جز برای کسی که خداوند از او راضی باشد،‌ شفاعت نمی کنند و آنها از ترس او بیمناکند»


این آیه در رد افکار باطل بت پرستانی نازل شده است که خیال می کردند فرشتگان الاهی فرزندان خدا هستند،‌ از این رو آنها را پرستیده تا به گمان خود از شفاعت آنها بهره مند شوند. خداوند متعال با نزول این آیه ضمن باطل ساختن خیال آنها تاکید می کند که فرشتگان کسانی هستند که از ترس خداوند بیمناکند و تنها برای کسانی شفاعت می کنند که خداوند از آنها راضی باشد.[30]


این آیه نیز به صراحت ضمن اثبات شفاعت از جانب غیر خدا،‌ شفاعت کننده را کسی می داند که گوش به فرمان خدا بوده و از ترس او بیمناک باشد.


افزون بر آن، آنها نیز تنها از کسی شفاعت خواهند کرد که خداوند متعال از او راضی باشد.


همچنین از آیاتی که پیشتر آنها را مورد بررسی قرار دادیم،‌ این نتیجه به دست آمد که یکی دیگر از شرایط شفاعت کننده این است که خداوند به وی اجازه شفاعت را داده باشد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

گروه پنجم آیات


در این دسته از آیات،‌ با شرایط کسانی که می توانند مورد شفاعت قرار گیرند،‌ آشنا می شویم.


1. «ما للظالمین من حمیم و لا شفیع یطاع»[31]


«ظالمان دوست صمیمی و نیز شفیعی که مورد اطاعت قرار گیرد،‌ ندارند.»


خداوند متعال در این آیه تصریح می کند که ظالمان در قیامت مورد شفاعت قرار نمی گیرند. مفهوم این آیه این است که اصل مسئله شفاعت در قیامت وجود دارد؛ اما هر کسی نمی تواند مورد این لطف قرار گیرد. افزون بر آن، کسانی هستند که سخن آنها پذیرفته شده و عده ای به واسطه آنها نجات پیدا می کنند.


راجع به اینکه منظور از ظالمان چه کسانی هستند،‌ نظریاتی وجود دارد:


مرحوم امین الاسلام طبرسی از مفسران قرن ششم هجری مراد از ظالمان را مشرکان و منافقان می داند.[32]


شیخ طوسی از مفسران قرن پنجم شیعه احتمال می دهد که مراد،‌ کافران یا هم کافران و هم غیر کافران باشد.[33]


فخررازی و قرطبی از مفسران معروف اهل سنت نیز با پذیرش اصل شفاعت،‌ مراد از ظالمان را کافران دانسته اند.[34]


2. «ولا يشفعون إلا لمن ارتضى وهم من خشيته مشفقون»[35]


«و ملائکه شفاعت نمی کنند مگر برای کسی که مورد رضایت خداوند قرار گرفته باشد و ملائکه از ترس خدا بیمناکند.»


بر اساس این آیه،‌ از جمله شرایط کسی که می خواهد مورد شفاعت قرار گیرد،‌ این است که مورد رضایت خداوند قرار گرفته باشد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

جمع بندی آیات


برای جمع بندی میان آیات لازم است بار دیگر مضمون آیات را به طور فهرست وار بیان کنیم:


1. دسته ای از آیات، شفاعت را به طور کلی نفی می کند؛


2. دسته ای از آیات، شفاعت را مخصوص خداوند دانسته است؛


3. دسته ای از آیات، شفاعت غیر خدا را مشروط به اذن خداوند می داند؛


4. دسته ای از آیات، شرایط شفاعت کنندگان در قیامت را بیان می کند؛


5. دسته ای از آیات، شرایط شفاعت شوندگان در قیامت را بیان می کند.


حال سوال این است که آیا میان این دسته آیات تعارضی وجود ندارد؟


از آنجا که سه دسته اخیر هیچگونه تعارضی با یکدیگر نداشته،‌ بلکه هر یک مکمل دیگری در تبیین مسئله شفاعت است،‌ از این رو می توان،‌ پنج دسته فوق را به سه دسته کاهش داد:


1. دسته ای از آیات، شفاعت را به طور کلی نفی می کند؛


2. دسته ای از آیات، شفاعت را مخصوص خداوند دانسته است؛


3. دسته ای از آیات، شفاعت غیر خدا را تثیبت و شرایط شفاعت کنندگان و شفاعت شوندگان را بیان می کنند.


به نظر می رسد برطرف کردن تعارض میان این سه دسته نیز چندان مشکل نباشد، چرا که همانگونه که گذشت، دسته اول آیات، در صدد نفی شفاعت های باطل همچون شفاعت بت ها یا شفاعت های بر پایه دوستی و غیره است،‌ از این رو با دسته دوم و سوم از آیات تعارضی ندارد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

بنابراین تنها دسته دوم و سوم باقی می ماند که باید تعارض بدوی و ابتدایی آنها برطرف شود.


قبل از پرداختن به این موضوع توجه به این مقدمه لازم است که این آیات از جانب کسی نازل شده است، که احتمال تناقض گویی از جانب او منجر به انکار ذات واجب الوجودی او خواهد شد. از سوی دیگر خداوند متعال در آیاتی شفاعت را تنها از آن خود دانسته است و از سوی دیگر غیر خود را نیز دارای حق شفاعت معرفی می کند.


در جمع میان این دو دسته می توان گفت که شفاعت اصالتا و علی الاطلاق از آن خداست و احدی جز او با این وصف،‌ چنین مقامی را ندارد. بنابراین اگر به حسب برخی آیات، دیگران نیز حق شفاعت کردن را دارند،‌ چنین مقامی نمی تواند به طور استقلالی باشد،‌ چرا که در این صورت تعارض حقیقی و مستقر خواهد بود. از این رو باید گفت که حق شفاعت دیگر شفیعان به طور غیر استقلالی و به اذن خداوند حکیم خواهد بود.

[نصرالله عاشق خداومولا]

از این بالاتر می توان گفت که شفاعت غیر خدا به طور غیر استقلالی،‌ همان شفاعت خداست، چرا که اولا این شفاعت را خداوند به او داده است، ثانیا چنین شفاعتی تنها به اذن او صورت می گیرد‌،‌ ثالثا غیر خدا تنها برای کسانی شفاعت می کنند که خداوند از آنها راضی باشد.


بنابراین در تمام مراحل شفاعت شفاعت شفیعان، خدا حضور داشته و ایفای نقش می کند.


نتیجه آنکه بر اساس آیات نورانی قرآن کریم،‌ مسئله شفاعت امری مسلم و ثابت است و غیر خدا نیز به اذن او حق شفاعت را خواهند داشت.

[نصرالله عاشق خداومولا]

شفاعت در آئینه روایات


پیامبر گرامی اسلام (ص) و جانشینان راستین آن حضرت،‌ به پیروی از تعالیم قرآن کریم،‌ اصل شفاعت را در سخنان گهربار خود تثبیت کرده اند که مراجعه ای کوتاه به منابع روایی شیعه و سنی چنین مدعایی را ثابت می کند. روایات یادشده بسیار فراتر از آن هستد که بتوان آنها را در این نوشتار کوتاه،‌ جمع آوری کرد،‌ از این رو به ذکر چند روایت از منابع روایی شیعه و چند روایت از منابع روایی اهل سنت بسنده می کنیم.

[نصرالله عاشق خداومولا]

منابع روایی شیعه

1. پیامبر گرامی اسلام (ص) فرمودند:


«انما شفاعتی لاهل الکبائر من امتی»[36]


«شفاعت من برای کسانی از امتم است که مرتکب گناه کبیره شده اند»


و نیز فرمودند:


«لاینال شفاعتی من استخف بصلاته»[37]


«شفاعت من به کسی که نماز را سبک بشمارد،‌ نمی رسد.»


2. امام علی علیه السلام فرمودند:


«لنا شفاعه و لاهل مودتنا شفاعه»[38]


3. امام صادق علیه السلام فرمودند: اذا کان یوم القیامه بعث الله العالم و العابد فاذا وقفا بین یدی الله عزوجل قیل للعابد:‌ انطلق الی الجنه و قیل للعالم:‌ قف شفع للناس بحسن تادیبک لهم»[39]


هنگامی که قیامت بر پا می شود خداوند عالم و عابد را بر می انگیزد پس وقتی که در پیشگاه خداوند حاضر می شوند،‌ به عابد گفته می شود که به بهشت برو و به عالم گفته می شود: بایست و مردم را به خاطر اینکه آنها را خوب تربیت کرده ای،‌ آنها را شفاعت کن.»


4. امام رضا علیه السلام از پیامبر اکرم (ص) نقل کردند که


«اربعة انا لهم شفيع يوم القيامة المكرم لذريتي والقاضى لهم حوائجهم والساعى في امورهم عند ما اضطروا إليه والمحب لهم بقلبه ولسانه»[40]


«چهار نفر هستند که من در روز قیامت شفیع آنها هستم: کسی که ذریه مرا اکرام کند و حوائج آنها را برآورده کند و در هنگام اضطرار در کارهایشان به آنها کمک کند و با قلب و زبان آنها را دوست داشته باشد.»


و نیز از امام علی علیه السلام نقل کردند که


«من کذب بشفاعة رسول الله لم تنله»[41]


«کسی که شفاعت پیامبر اکرم (ص) را تکذیب کند،‌ از شفاعت او برخوردار نمی شود»


4. امام هادی علیه السلام در زیارت جامعه می فرماید:


«و لکم المودة الواجبه و الدرجات الرفیعه و ... الشفاعة المقبولة»[42]


«و برای شما است مودت واجب و درجات بلند و ... شفاعت پذیرفته شده»
منابع روایی شیعه
1. پیامبر گرامی اسلام (ص) فرمودند:


«انما شفاعتی لاهل الکبائر من امتی»[36]


«شفاعت من برای کسانی از امتم است که مرتکب گناه کبیره شده اند»


و نیز فرمودند:


«لاینال شفاعتی من استخف بصلاته»[37]


«شفاعت من به کسی که نماز را سبک بشمارد،‌ نمی رسد.»


2. امام علی علیه السلام فرمودند:


«لنا شفاعه و لاهل مودتنا شفاعه»[38]


3. امام صادق علیه السلام فرمودند: اذا کان یوم القیامه بعث الله العالم و العابد فاذا وقفا بین یدی الله عزوجل قیل للعابد:‌ انطلق الی الجنه و قیل للعالم:‌ قف شفع للناس بحسن تادیبک لهم»[39]


هنگامی که قیامت بر پا می شود خداوند عالم و عابد را بر می انگیزد پس وقتی که در پیشگاه خداوند حاضر می شوند،‌ به عابد گفته می شود که به بهشت برو و به عالم گفته می شود: بایست و مردم را به خاطر اینکه آنها را خوب تربیت کرده ای،‌ آنها را شفاعت کن.»


4. امام رضا علیه السلام از پیامبر اکرم (ص) نقل کردند که


«اربعة انا لهم شفيع يوم القيامة المكرم لذريتي والقاضى لهم حوائجهم والساعى في امورهم عند ما اضطروا إليه والمحب لهم بقلبه ولسانه»[40]


«چهار نفر هستند که من در روز قیامت شفیع آنها هستم: کسی که ذریه مرا اکرام کند و حوائج آنها را برآورده کند و در هنگام اضطرار در کارهایشان به آنها کمک کند و با قلب و زبان آنها را دوست داشته باشد.»


و نیز از امام علی علیه السلام نقل کردند که


«من کذب بشفاعة رسول الله لم تنله»[41]


«کسی که شفاعت پیامبر اکرم (ص) را تکذیب کند،‌ از شفاعت او برخوردار نمی شود»


4. امام هادی علیه السلام در زیارت جامعه می فرماید:


«و لکم المودة الواجبه و الدرجات الرفیعه و ... الشفاعة المقبولة»[42]


«و برای شما است مودت واجب و درجات بلند و ... شفاعت پذیرفته شده»
منابع روایی شیعه
1. پیامبر گرامی اسلام (ص) فرمودند:


«انما شفاعتی لاهل الکبائر من امتی»[36]


«شفاعت من برای کسانی از امتم است که مرتکب گناه کبیره شده اند»


و نیز فرمودند:


«لاینال شفاعتی من استخف بصلاته»[37]


«شفاعت من به کسی که نماز را سبک بشمارد،‌ نمی رسد.»


2. امام علی علیه السلام فرمودند:


«لنا شفاعه و لاهل مودتنا شفاعه»[38]


3. امام صادق علیه السلام فرمودند: اذا کان یوم القیامه بعث الله العالم و العابد فاذا وقفا بین یدی الله عزوجل قیل للعابد:‌ انطلق الی الجنه و قیل للعالم:‌ قف شفع للناس بحسن تادیبک لهم»[39]


هنگامی که قیامت بر پا می شود خداوند عالم و عابد را بر می انگیزد پس وقتی که در پیشگاه خداوند حاضر می شوند،‌ به عابد گفته می شود که به بهشت برو و به عالم گفته می شود: بایست و مردم را به خاطر اینکه آنها را خوب تربیت کرده ای،‌ آنها را شفاعت کن.»


4. امام رضا علیه السلام از پیامبر اکرم (ص) نقل کردند که


«اربعة انا لهم شفيع يوم القيامة المكرم لذريتي والقاضى لهم حوائجهم والساعى في امورهم عند ما اضطروا إليه والمحب لهم بقلبه ولسانه»[40]


«چهار نفر هستند که من در روز قیامت شفیع آنها هستم: کسی که ذریه مرا اکرام کند و حوائج آنها را برآورده کند و در هنگام اضطرار در کارهایشان به آنها کمک کند و با قلب و زبان آنها را دوست داشته باشد.»


و نیز از امام علی علیه السلام نقل کردند که


«من کذب بشفاعة رسول الله لم تنله»[41]


«کسی که شفاعت پیامبر اکرم (ص) را تکذیب کند،‌ از شفاعت او برخوردار نمی شود»


4. امام هادی علیه السلام در زیارت جامعه می فرماید:


«و لکم المودة الواجبه و الدرجات الرفیعه و ... الشفاعة المقبولة»[42]


«و برای شما است مودت واجب و درجات بلند و ... شفاعت پذیرفته شده»منابع روایی شیعه
1. پیامبر گرامی اسلام (ص) فرمودند:


«انما شفاعتی لاهل الکبائر من امتی»[36]


«شفاعت من برای کسانی از امتم است که مرتکب گناه کبیره شده اند»


و نیز فرمودند:


«لاینال شفاعتی من استخف بصلاته»[37]


«شفاعت من به کسی که نماز را سبک بشمارد،‌ نمی رسد.»


2. امام علی علیه السلام فرمودند:


«لنا شفاعه و لاهل مودتنا شفاعه»[38]


3. امام صادق علیه السلام فرمودند: اذا کان یوم القیامه بعث الله العالم و العابد فاذا وقفا بین یدی الله عزوجل قیل للعابد:‌ انطلق الی الجنه و قیل للعالم:‌ قف شفع للناس بحسن تادیبک لهم»[39]


هنگامی که قیامت بر پا می شود خداوند عالم و عابد را بر می انگیزد پس وقتی که در پیشگاه خداوند حاضر می شوند،‌ به عابد گفته می شود که به بهشت برو و به عالم گفته می شود: بایست و مردم را به خاطر اینکه آنها را خوب تربیت کرده ای،‌ آنها را شفاعت کن.»


4. امام رضا علیه السلام از پیامبر اکرم (ص) نقل کردند که


«اربعة انا لهم شفيع يوم القيامة المكرم لذريتي والقاضى لهم حوائجهم والساعى في امورهم عند ما اضطروا إليه والمحب لهم بقلبه ولسانه»[40]


«چهار نفر هستند که من در روز قیامت شفیع آنها هستم: کسی که ذریه مرا اکرام کند و حوائج آنها را برآورده کند و در هنگام اضطرار در کارهایشان به آنها کمک کند و با قلب و زبان آنها را دوست داشته باشد.»


و نیز از امام علی علیه السلام نقل کردند که


«من کذب بشفاعة رسول الله لم تنله»[41]


«کسی که شفاعت پیامبر اکرم (ص) را تکذیب کند،‌ از شفاعت او برخوردار نمی شود»


4. امام هادی علیه السلام در زیارت جامعه می فرماید:


«و لکم المودة الواجبه و الدرجات الرفیعه و ... الشفاعة المقبولة»[42]


«و برای شما است مودت واجب و درجات بلند و ... شفاعت پذیرفته شده»