تبیین و تحلیل مفهوم دین

[نصرالله عاشق خداومولا]

نقد و ارزیابی


با نگاهی به تاریخ توسعه صنعتی غرب (عصر رنسانس) متوجه خواهیم شد که سعی فلاسفه غرب همواره بر این بود که یکی از عوامل مؤثر توسعه در غرب را تغییر تلقی عمومی در آن دیار پیرامون نسبت میان «سعادت» و «معیشت» معرفی نمایند تا بدین وسیله بتوانند فرهنگ دینی مردم را به دنیاپرستی تبدیل نمایند. به انزوا نهادن دین و او را از حریم اجتماع به در نمودن حاصل تفکر مدرن سکولاریسم بود. در حقیقت، تعریف اقلی از دین، چیزی جز زایش سکولاریزم را به دنبال نخواهدداشت. عمده تفاوت این قرائت و تعریف از دین، با نظریه فقهای عظیم الشأن شیعه این است که ایشان اصل سرپرستی نظام معاش(65) مردم را حتی برای انبیا و اولیای الهی منکرند و آن را از محدوده وحی خارج می دانند و در عین حال نظریه و ادله خود را در حوزه کلام مطرح می کنند؛ ولی فقهای شیعه اولاً: این امر را در محدوده فقهی ارزیابی می کنند.


ثانیا: برای اولیای معصوم الهی، حق سرپرستی مطلق قائل هستند؛ هر چند برای ولایت اجتماعی غیر معصوم از فقهای عادل نظریات خاص خود را داشته و دارند.


مشکل دیگر این قرائت این است که کاملاً غلط و بی معناست که بگوییم قائل شدن به جامعیت دین الزاما حکم کردن به تعطیلی حس و عقل بشر است؛ زیرا کسانی که به جامعیت دین قائلند، بر این باورند که تمامی ابعاد حس و عقل نیز جز تحت چنین سرپرستی نمی توانند مسیر کمال را طی کنند؛ در غیر این صورت، باید منتظر اقامه نظام طغیان بر علیه نظام الهی باشیم؛ زیرا اگر سرپرستی الهی را بر خود گران دیدیم، حتما تحت سرپرستی ولایت طاغوت قرار خواهیم گرفت.

[نصرالله عاشق خداومولا]

لوازم منفی دین حداقل


از لوازم مخدوش و غیر قابل انکار قرائت دین اقلی مواردی است که فهرست وار بیان نموده و از آنها می گذریم:


1 استقلال عقل در تشخیص عدل و ظلم در تمامی عرصه ها
ما می دانیم که عقل هیچ گاه دارای چنین توانی نبوده و نیست؛ زیرا تشخیص عدل و ظلم در این محدوده و به تبع آن تبیین راه سعادت و شقاوت، از ظرف وجودی عقل مادی و حس تجربه گرای بشری وسیع تر است(66) و نمی تواند با این ابزار ناقص و ظروف ضیق، چنان مفاهیم متعالی و مظروف وسیعی را دریابد. پس عقل، می تواند ابزار تشخیص مناسک سعادت، حول محور وحی قرار گیرد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

2 پذیرش «نظام سلطه کفر» لازمه پذیرش «دین حداقل»


اگر بناست مدار زندگی بشر بر اساس شرع مقدس باشد، نباید ناخواسته به تعطیلی حضور دین در برخی از شؤون این زندگی رأی دهیم و عملاً حضور غیر را در این عرصه ها باعث شویم. به عبارت دیگر آنها محور توجه خود و دیگران را به این امر معطوف می دارند که اگر ما محدوده سرپرستی دین را در بعضی عرصه ها محدود کنیم و تنها برخی از شؤون جامعه را شایسته دین مداری بدانیم، لاجرم باید تن به نظام سلطه دهیم و این چیزی است که مقبول نظام اسلامی و دینی نیست.(67)

[نصرالله عاشق خداومولا]

3 «دین بی دولت» منفعل از سلطه «دولت بی دین»(68)


اگر دولت و مدیریت، پدیده هایی اجتماعی هستند که تابع تکامل تاریخی بوده و توسعه پذیراند، دیگر معنا ندارد که بپذیریم «دین دولت ندارد» و گرنه باید بپذیریم که دولت کفر بر تمامی دین حاکم شده و با یک قانون اساسی به همگرایی جهانی بپردازد و نهایتا جوامع الهی را نیز در جامعه کفرآلود خود منحل نماید و یک «اخلاق، اندیشه و رفتار» را بر همگان تحمیل نماید.

[نصرالله عاشق خداومولا]

2 دین حداکثر «اکثری»


در مقابل قرائت و تعریف دین حداقل، عده ای قائل به جامعیت دین بوده(69) و برآنند که دین و شریعت، انسان و جامعه را به عنوان یک موضوع واحد در تمامی ابعاد سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، مورد سرپرستی و هدایت قرار داده است و کمال دین به همین خصیصه او نیز می باشد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

ادله دین حداکثر


صاحبان این قرائت معتقدند که:


علاوه بر کمال باید برای دین، جامعیت را نیز قائل شد؛ بنابراین، دین هم «تاریخ ساز» است و هم «جامعه ساز و هم «فردساز». رسالت دینی قبل از این که یک رسالت فرد باشد، رسالتی تاریخی است و سپس در سایه تکامل تاریخ است که ساختارهای اجتماعی ساخته می شود و در قالب این ساختارهاست که روابط فردی تعریف می گردد.»(70)


هر چند در این میان، قرائت های دیگری نیز نسبت به جامعیت دین وجود دارد؛ اما این قرائت از تمامی آنها گویاتر است که باید از منظر تاریخ به جامعه و فرد نگریست.
بنابراین تمامی عرصه های حیات انسانی بشر باید توسط دین تدبیر شود و خارج از دین هر چه هست شیطانی و طاغوتی است. آنچه دین عنوان می کند خیر محض است و بلکه خیر محض آن است که دین ارائه می نماید. عقل بشری بدون رجوع به دین در تمامی عرصه ها مطلقا ناتوان است. لذا تمام ملاکها و شاخصه ها را باید از دین اتخاذ کرد و در صورتی که ما بدون مراجعه(71) به دین به عقل جمعی بشر و تجربه انسانی و سیره عقلا مراجعه و استناد کنیم، دین را تابع اهوای نفسانی و امیال شیطانی ودر عصر حاضر دنباله رو اندیشه منحط غربی، یعنی «بوژوازی، اومانیزم، لیبرالیزم» قرار داده ایم. آنچه در استدلال و ادعای این قرائت، نهفته است این که: برداشت عمومی مسلمانان از گستره جامع دین همواره بر این بنا قرار داشت که فرامین اسلام و گستره تعالیم انبیا تمامی ابعاد زندگی انسان را فرا گرفته و منشأ این برداشت را می توان در دو امر عینی و واقعی جستجو کرد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

1 تشکیل حکومت توسط نبی اکرم صلی الله علیه و آله


2 موضعگیری های اسلام در تمامی صحنه های سیاست و حکومت(72)


قرائت دین حداکثر علاوه بر پذیرش علمای شیعه، مورد قبول علمایی از اهل تسنن هم قرار دارد و به این ارتکاز معترف هستند.
طرح دین حداکثر در اندیشه امام خمینی رحمه الله
از مبلغین نظری و عملی و عینی این قرائت، حضرت امام خمینی رحمه الله است که با راه انداختن مقوله حکومت دینی در حقیقت ادعای تئوریک خویش را به منصه ظهور رسانیده و تحقق عینی آن را به همگان اثبات نمودند.


امام خمینی دین اسلام را دین جامعه الاطراف دانسته که در همه موضوعات اجتماعی، سیاسی اقتصادی و مبانی موضوعات تجربی و جهان خلقت نظر دارد و بر آن عقیده است که دین می تواند در علوم انسانی و حتی تجربی تئوری سازی و نظریه پردازی کند.


در نقطه پایانی این فصل، به فرمایشات رهبر کبیر انقلاب می پردازیم تا افق روشنتری از درک و اندیشه فراروی خویش را نظاره گر باشیم.

[نصرالله عاشق خداومولا]

«اسلام همه چیز است؛ یکی از بدترین چیزی که اجانب در بین مردم و در بین خود ما القا کرده است این است که اسلام برای این است که ما همان عبادت [روابط فردی و اخروی] بکنیم مثل مذهب حضرت مسیح علیه السلام ... اسلام را به صورت دیگری نشان دادند و این از کیدهایی بود که با نقشه ها پیاده شد و ما خودمان هم باور کردیم... آخوند را به سیاست چه؟ این حرف استعمار است... اسلام همه چیز است؛ قرآن همه چیز است؛ انسان همه چیز است و باید همه احتیاجات او را قرآن تأمین کند...»(73)


ملاحظه می شود که امام راحل هیچ گاه دین را خلاصه در احکام فردی و عبادی صرف نمی دید و این قرائت ها و تفکرات را غربی و ضد دین تلقی و معرفی می نمود:
«استکبار وقتی از نابودی مطلق روحانیت و حوزه ها مأیوس شده، دو راه را بر ضربه زدن انتخاب کرد: با یکی راه ارعاب و زور و دیگری راه خدعه و نفوذ در قرن معاصر، وقتی حربه ارعاب و تهدید چندان کارگر نشد، راههای نفوذ تقویت گردید.


اولین و مهمترین حرکت القای شعار جدایی دین از سیاست [سکولاریزم] که متأسفانه این حربه در حوزه و روحانیت تا اندازه ای کارگر شده است؛ تا جایی که دخالت در سیاست، دون شأن فقیه و ورود در معرکه سیاسیون تهمت وابستگی به اجانب را به همراه می آورد...


وقتی شعار جدایی دین از سیاست [دین حداقل] جا افتاد و فقاهت در منطق ناآگاهان غرق در احکام فردی و عبادی شد؛ قهرا فقیه هم مجاز نبود که از این دایره و حصار بیرون رود و در سیاست و حکومت دخالت کند.»(74)

[نصرالله عاشق خداومولا]

3 دین حق و باطل


متداول ترین و رایج ترین تقسیمات دین، تفکیک بین دین حق و دین باطل است که به تعبیری تفکیکی «برون دینی» است.


چنانچه مجموعه دین را با ملاک و معیار «حق و باطل» مورد سنجش و ارزیابی قرار دهیم، تقسیم فوق به دست می آید. سخن از ماهیت و چیستی حق و باطل و مبانی و دیدگاه های مطرح در این باب را باید در محل خود دنبال کرد.(75) ولی مسلما چگونگی تعریف مفهوم دین از یک سو و تفسیر حقانیت به تطابق با واقع، هماهنگی درونی، تناسبات بیرونی، هماهنگی جامع درون و بیرون و یا هر مبنای دیگری تأثیر خود را در تعاریف گوناگون می گذارد.


اشاره ای گذرا به پاره ای از این تعاریف روشن کننده این مطلب خواهد بود:


«ادیان موجود در میان انسانها بحق و باطل تقسیم می شوند. دین حق عبارت است از: آیینی که دارای عقاید درست و مطابق با واقع است و رفتارهایی را مورد توصیه و تأکید قرار دهد که از ضمانت کافی برای صحت و اعتبار برخوردار باشد.»(76)


«معنای اصطلاحی دین، مجموعه عقاید، اخلاق، قوانین و مقرراتی است که برای اداره امور جامعه انسانی و پرورش انسانها باشد. گاهی همه این مجموعه، حق و گاهی همه آن، باطل و زمان مخلوطی از حق و باطل است. اگر مجموعه، حق باشد آن را دین حق و در غیر این صورت، آن را دین باطل و یا التقاطی که از حق و باطل می نامند. پس، دینی که مجموع حق و باطل باشد، دینی باطل است؛ زیرا مجموعه خارج و داخل، خارج می باشد.»(77)
همین نویسنده پس از توضیح میزان حق بودن دین در هماهنگی قوانین و مقررات آن با نیاز واقعی جامعه و مطابقت با سرشت و سیر جوهری انسان و این که تقنین چنین قانونی تنها از ذات اقدس الهی بر می آید چنین نتیجه گیری می کند:
«با این مقدمه دانسته می شود دین حق، دینی است که عقاید، اخلاق، قوانین و مقررات آن از طرف خداوند نازل شده است و دین باطل، دینی است که از ناحیه غیر خداوند تنظیم و مقرّر شده باشد.»(78)


سید قطب نیز می گوید:
«دین، به معنای راه است و دین الحق در قرآن (همان دین خدا) راهی است که تنها راه راستین و بی خطر باشد؛ دین حق، راه هدایت است و راه طبیعت و فطرت.»(79)

[نصرالله عاشق خداومولا]

واضح است که در این تعاریف، «حقانیت» در ذات و جوهر «ماهیت دین» اخذ نشده است؛ بلکه این مسأله به هر صورت قید خاصی بر تعریف عام اضافه می گردد که در واقع به نحوی تعریف ذهنی و تجریدی محض است؛ و گرنه در عالم واقع و در مقام تحقق، مجموعه عقاید و اخلاق و قوانین به صورت کلی و مجرّد از قیود و وجوه تمایزشان وجود ندارند؛ زیرا به هر حال، این نظامهای عقیدتی، عملی و پرورشی یا دارای وصف حقانیت اند و یا بطلان. اما با دقتی دوباره در تعریف نهایی از دین روشن می شود که در واقع صفت حقانیت در ذات و ماهیت دین آمده است؛ همانگونه که چنین تفسیری به واقعیت نیز نزدیکتر می نماید.
علامه طباطبایی نیز در تفسیر شریف المیزان، ذیل آیه مبارکه «و لا یدینون دین الحق»(80) کلام قابل توجهی دارند:


«اضافه کردن دین بر کلمه حق، اضافه موصوف بر صفت نیست تا معنایش آن دینی باشد که حق است؛ بلکه اضافه حقیقیه است و مراد به آن دینی است که منسوب به حق است و نسبتش به حق این است که حق اقتضا می کند انسان آن دین را داشته باشد و انسان را به پیروی از آن دین وادار می سازد... دلیل این معنی، نکته ای است که از آیه «فاقم وجهک للدّین حنیفا» و آیه «انّ الدّین عند اللّه الاسلام» و سایر آیاتی که در این مقوله نازل شده، استفاده می شود.»(81)