پی نوشت :
1 محقق و نویسنده.
2 محمدتقی مصباح یزدی، آموزش عقاید، جلد اول، سازمان تبلیغات اسلامی، 1365، ص 28.
3- Micklem in religion, home university library, 1948, P.9.
به نقل از یادنامه استاد شهید مطهری (مجموعه مقالات)، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، تهران، 1363، ص 117.
4 رابرت ا.هیوم، ادیان زنده جهان، ترجمه دکتر عبدالرحیم گواهی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1372، ص 18.
5 ر.ک.: میرچا الیاده، فرهنگ و دین، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، طرح نو، تهران، 1374، ص 202.
6 دین پژوهی، دایره المعارف دین، ترجمه بهاء الدین خرمشاهی، پژوهشگاه علوم انسانی، تهران، 1373، ج 1، ص 85.
7 ر.ک.: رابرت.ا.هیوم. پیشین، ص 22، نویسنده، اقوال مختلف در تعریف دین را برشمرد.
8 ر.ک.: میرچا الیاده، پیشین، ص 7.
9 برای توضیح بیشتر ر.ک.: رابرت.ا.هیوم. پیشین، صص 2524.
10 ر.ک.: بیوک علیزاده، حیات تعقلی اسلام، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، 1371، صص 66، 70 و 72.
11 یادنامه استاد شهید مرتضی مطهری، ص 117 به نقل از: محمدجواد لاریجانی، نقد دینداری و مدرنیسم، مؤسسه اطلاعات، چاپ دوم، 1376، صص 3625.
علامه محمدتقی جعفری در این زمینه می گوید: در یک معنای عام می توان گفت: دین نوعی ارتباط ماورای طبیعت و خدا با انسان برای رشد و به کمال رساندن آدمی است؛ ولی دین به معنای خاص آن، «مجموعه ای هست ها و بایدهای مستند به خداوند است که از طریق وحی و سنت معصومین علیهم السلام برای هدایت و کمال انسان ها ظهور یافته است» و به عبارتی دیگر، «دین مجموعه ای از هدایت های عملی و علمی است که از طریق وحی و سنت برای فلاح و رستگاری آدمی در دنیا و آخرت آمده است. ر.ک.: فلسفه دین، محمدتقی جعفری، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، 1375، صص 2816.
12 همان.
13 برای توضیح بیشتر ر.ک.: بیوک علیزاده، پیشین، ص 87.
14 عبداللّه جوادی آملی، شریعت در آینه معرفت، مرکز نشر فرهنگی رجاء، تهران، 1373، صص 9593؛ در قسمت دیگری از این کتاب (ص 157) آمده است: «... با اثبات دین به عنوان مجموعه قوانین و مقررات ثابتی که مبیّن انسان و جهان و پیوند میان آن دو است، نقش دین نسبت به جمیع معارف و علوم آشکار می گردد.»
15 نمونه ای از تعاریف مشابه عبارت است از:
«کلمه دین به مجموعه ای از عقاید اخلاقیات احکام و قوانین فردی و اجتماعی اطلاق می شود و ادیان آسمانی آیین هایی هستند که از طرف خدای متعال به پیغمبران وحی شده اند.» محمدتقی مصباح، ایدئولوژی تطبیقی، ص 13. «دین عبارت است از نظام اعتقادی، عملی و اخلاقی بهم پیوسته ای است که از جانب خدا بر پیامبرن وحی شده است تا مردم را بر آن اساس، ارشاد و راهنمایی نمایند.» محمدجواد باهنر، معارف اسلامی، دفتر نشر و فرهنگ اسلامی، تهران، 1361، ص 70.
16 ر.ک.: محمدتقی مصباح، پیشین، ج 1، ص 28.
17 محمدحسین طباطبایی، المیزان، بنیاد علمی و فکری علامه، ج 15، ص 8 و نیز ر.ک.: محمدتقی جعفری، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، ج 22، ص 12، (در این اثر، نکات روشنگری درباره این بحث دارد).
18 جان ناس، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی اصغر حکمت، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، تهران، صص 81 79.
19 همان.
20 همان.
21 ر.ک.: محمدحسین طباطبایی، پیشین، ج 2، ص 182.
22 همان.
23 به نقل از: بیوک علیزاده، همان، ص 81.
24 ر.ک.: جان ناس، پیشین.
25 نیکلاس آبرکروسبی، فرهنگ جامعه شناسی، ترجمه حسن پویان، چاپ پخش، تهران، 1370، ص 320.
26 جامعه شناسی باتامور.
27 ر.ک.: دین پژوهی، پیشین، ج 1، ص 86 و ج 2، ص 359.
28 مرتضی مطهری، فطرت، انتشارات صدرا، تهران، 1374، ص 77 به بعد.
29 ر.ک. به: دین پژوهی، پیشین، ج 1، ص 84.
30 ر.ک.: رابرت. ا.هیوم، پیشین، ص 19.
31 دین پژوهی، پیشین، ج 1، ص 93:
«ماحصل آن که می توان گفت تقریبا هر فرهنگ شناخته شده ای با امر دینی به معنایی که پیشتر گفته شد، به عنوان یک بعد عمقی در تجربه های فرهنگی در همه سطوح؛ یعنی به مثابه تکان و فشاری آگاهانه یا ناآگاهانه به طرف نوعی رفعت و تعالی که تعیین کننده هنجارها و نیروی بقیّه شئون زندگی است، سر و کار دارد. هرگاه در اطراف این بعد عمقی فرهنگی، الگوهای رفتاری شخصی ساخته شود، این ساختار، دین را در صورت متمایز تاریخی اش، تشکیل می دهد. برای مطالعه بیشتر ر.ک.: «دین پژوهی، ج 2» و «فرهنگ و دین».
32 ر.ک.: دین پژوهی، پیشین، ج 1، ص 85.
33 ر.ک.: محمد جواد مشکور، خلاصه ادیان، انتشارات شرق، تهران، 1369.
34 رابرت ا.هیوم، پیشین، ص 22.
35 ر.ک.: بیوک علیزاده، پیشین، ص 82 و نیز نگاه کنید به تعریف «اورت دین مارتین» در کتاب ویل دورانت، لذات فلسفه، ترجمه عباس زریاب، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1374، ص 382.
36 ر.ک.: Encyclopedia of religion
37 ر.ک.: نیکلاس آبرکروسبی، پیشین، ص 320، ماده دین، مذهب.
38 ر.ک.: میرچاالیاده، پیشین، ص 5.
39 پرفسور ادوارد اسکرینبرامز (ر.ک.: رابرت. ا. هیوم، پیشین، ص 22).
40 ر.ک.: ویل دورانت، پیشین، ص 382 و نیز ر.ک.: بیوک علیزاده، پیشین، ص 82.
41 ویل دورانت، پیشین، ص 383: «درخواست مساعدت با خشنودی قوای فوق انسانی که به اعتقاد مردم گرداننده حوادث طبیعت و حیات انسان هستند یا بر آن مسلطند و به تعبیر موجزتر، دین پرستش موجودات مافوق طبیعت است.»
42 ر.ک.: دین پژوهی، پیشین، ج 2، ص 361.
43 و نیز ر.ک.: جامعه شناسی کپنگ، ص 197؛ ماخر در کتاب «سخنرانی های درباره دین» با تأکید احساسی بر دین صریحا می گوید: «جوهر دین عبارت است از احساس وابستگی مطلق» ر.ک.: رابرت. ا. هیوم، پیشین، ص 22 و نیز ویل دورانت، پیشین، ص 382.
44 ر.ک.: دین پژوهی، ج 1، ص 85.
45 به نقل از رابرت. ا. هیوم، پیشین، صص 22 و 32.
46 همان.
47 پروفسور ویلیام آدانر براون در «خلاصه الهیات مسیحی»
نیز ر.ک.: میرچاالیاده، پیشین، در مقاله «فلسفه و دین»، ص 163 به بعد و نیز نگاه کنید به تعاریف «هولاک الیس»، «گیلبرت ماری»، «اشپنگلر» و «شاتول» در کتاب لذات فلسفه، ص 382.
48 دین پژوهی، پیشین، ج 1، صص 8887.
49 رابرت. ا. هیوم، پیشین، ص 23.
50 همان، ص 22.
تأکید بر جنبه اخلاقی در تعریف مشهور امانوئل کانت نیز آمده است که: «دین عبارت از اخلاقی که در تماس با احساس قرار گرفته است.»
51 همان.
52 همان، ص 18 و نیز دین پژوهی، پیشین، ج 2.
53 ر.ک.: بیوک علیزاده، پیشین، ص 84. از «رایناخ» نقل می شود که «دین مجموعه ای از وسواس هاست که مانع کاربرد آزاد قوای ما می باشد.». و نیز ر.ک.: رابرت. ا. هیوم، پیشین، ص 26.
54 ر.ک.: به: دین پژوهی، پیشین، ج 2، مقاله روان شناسی، ص 301.
55 ر.ک.: عبداللّه جوادی آملی، شناخت شناسی در قرآن، مرکز نشر فرهنگی رجاء، تهران، 1372، ص 154.
56 همچنان که در نقل از فرهنگ جامعه شناسی مشابه چنین اشکالی نیز وجود داشت. ر.ک.: نیکلاس آبرکروسبی، پیشین، ص 320.
57 نظیر کلام ماکس مولر و حربرت اسپنر. ر.ک.: بیوک علیزاده، پیشین، ص 84.
58 نویسنده «نقد دینداری و مدرنیزم» این نوع دیدگاه ها را جزو پاسخهای هرمنوتیک (Hermeneutic) به چیستی دین دانسته و پس از این که می گوید: «... در پاسخ به این سؤال محوری، اولین مسلک که ساده ترین و سر راست ترین مسالک است، ارائه دین به عنوان یک پدیده تفسیری است؛ یعنی بگوییم دین مجموعه مطالبی است که از طریق وحی یا نبی و یا ولی معصوم بیان شده است...» لوازم این دیدگاه را شامل بی محتوا شدن دین، جمود آن و فقدان یک موضوع متعیّن معرفتی و نفی ادعای حقانیت می داند. ر.ک.: محمدجواد لاریجانی، پیشین، ص 27.
59 ر.ک.: بیوک علیزاده، پیشین، صص 83 و 85.
60 همان.
61 ر.ک.: محمدجواد لاریجانی، پیشین، ص 35.
62 ر.ک.: مجتهد شبستری، مجله نو، ش 19.
63 همان.
64 عبدالکریم سروش، دین اقلی و اکثری، مجله کیان، ش 41.
65 ر.ک.: سید مهدی میرباقری، حکومت دینی، مؤسسه فجر ولایت، 1377، صص 37، 39، 46 و 49.
66 ر.ک.: سید مهدی میرباقری، مدیریت دینی، علمی، مؤسسه فجر ولایت، 1378، از ص 17 به بعد.
67 البته همین لازمه فاسد را در عرصه های دیگر هم بخوبی می توان دریافت.
68 برای اطلاع بیشتر ر.ک.: علی ربانی گلپایگانی، دین و دولت، مؤسسه فرهنگی اندیشه.
69 سید مهدی میرباقری، حکومت دینی و ولایت فقیه، دانشگاه شیراز، 79، ص 133.
70 همان.
71 همان.
72 محمدمهدی بهداروند، گستره شریعت، روزنامه کیهان، 16/3/76.
73 صحیفه نور، ج 5، صص 169167.
74 همان، ج 21، ص 91.
75 ر.ک.: مرتضی مطهری، حق و باطل، انتشارات صدرا، تهران، 1363 و عدل الهی، انتشارات صدرا، تهران، 1361.
76 محمدتقی مصباح، پیشین، ج 1، ص 28.
77 عبداللّه جوادی آملی، شریعت در آینه معرفت، پیشین، ص 93.
78 ر.ک.: همان، صص 9593 (ایشان در ادامه این سخن شواهد قرآنی مبنی بر این که ارائه دین تنها در شأن ذات اقدس الهی است بیان می کنند).
79 ویژگی های ایدئولوژی اسلامی، ص 18.
80 توبه / 29.
81 علامه طباطبایی، پیشین، ج 9، ص 368 به بعد.
82 محمدتقی مصباح یزدی، پیشین، ج 1، ص 29.
83 ر.ک.: مرتضی مطهری، انسان و ایمان، انتشارات صدرا، تهران، 1357، ص 83؛ محمود رجبی، اصول ایدئولوژی اسلامی، مؤسسه در راه حق، قم، 1361، ص 605؛ ویژگی های ایدئولوژی اسلامی، ص 26.
84 ر.ک.: دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، فلسفه تعلیم و تربیت، قم، انتشارات سمت، 1372.
85 البته، طبق تعریف نهایی از دین و نیز دقتی فلسفی در معنای «اصل و فرع» هر یک از ارکان دین؛ یعنی نظامهای عقیدتی و پرورشی و تکلیفی نیز دارای شاخه های اصلی و فرعی خواهند بود و چنانچه در تقسیم بندی فلسفی بر مقسم های اصلی و فرعی، قسم دیگری را نیز افزودیم، در تطبیق نیز آن قسم جاری خواهد شد. (بحث در این باره از موضوع سخن کنونی خارج است.)
86 ر.ک.: رابرت. ا. هیوم، ص 25 و دین شناسی تطبیقی.
87 دین پژوهی، پیشین، دفتر دوم، ص 339.
88 ر.ک.: مرتضی مطهری، وحی و نبوت، انتشارات صدرا، تهران، ص 165.
89 ر.ک.: عبداللّه جوادی آملی، شریعت در آینه معرفت، پیشین، ص 99 به بعد و نیز: مرتضی مطهری، ختم نبوت، انتشارات صدرا، تهران، 1369، ص 13 به بعد.
90 ر.ک.: همان، ص 101 و باهنر، معارف اسلامی، صص 8079؛ و نیز: مرتضی مطهری، وحی و نبوت، پیشین، ص 165.
91 ر.ک.: دین شناسی تطبیقی، ص 14 به بعد.