آداب و رسوم محرم در ایران | عزاداری با رنگ و بوی سنت

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

آداب و رسوم محرم در ایران | عزاداری با رنگ و بوی سنت

داستان غم انگیز زندگی و مرگ سیاوش در ذهن و جان ایرانیان برای هزاران سال ریشه دوانده و نخستین شیوه های عزاداری دسته جمعی را در ایران پیش از اسلام شکل داده است. آیین سوگ سیاوش یا سیاوشان از کهن ترین آیین های سوگواری در ایران است و فراگیری و عظمت آن به اندازه ای بوده که در کتاب سترگ شاهنامه آورده شده و یکی از زیباترین و محبوب ترین بخش های آن را شامل می شود.

اِلمان ها و عناصر به کار گرفته شده در سنت عزاداری برای سیاوش، بعد از اسلام نیز در مراسم های عزاداری ایرانی باقی می ماند و در شیوه های مختلف سوگواری به کار برده شد.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

نخستین عزاداری ها برای محرم و در عزای امام حسین البته نه از سوی ایرانیان که در همان نخستین زمان وقوع حادثه ی کربلا در روز چهلم شهادت امام حسین و یارانش توسط جابر انصاری، یار وفادار پیامبر انجام شد. اما تا مدتها به دلیل حکومت خلفای عباسی بر ایران و عراق، عزاداری در ابعاد وسیع رایج نبود و سوگواری ها عمدتا در پای منبر علما و بزرگان دین انجام می شد. با روی کار آمدن آل بویه در ایران که شیعه مذهب بودند عزاداری برای امام حسین رواج یافت. آنگونه که در متون تاریخی آمده است، "معزالدوله دیلمی" برای اولین بار به مردم دستور داد در روز عاشورا در یک مکان خاص جمع شده، رخت عزا برتن کنند، بازارها را ببندند و خرید و فروش را متوقف سازند. در این دوران بود که به هنگامه ی عزای امام حسین (ع) خیمه برپا گردید و بر در و دیوار شهر پارچه های سیاه آویخته شد.فروغ عزاداری ها در زمان حکومت های بعد از آل بویه کمرنگ شد اما با سرِ کار آمدن صفویان و رسمی شدن مذهب شیعه در ایران، عزای محرم و آیین های مرتبط با آن رنگ و بوی دیگری یافت و بر وسعت و شدت آن افزوده گردید. نوحه و روضه خوانی در این زمان جان گرفت و نخستین نمایش های تعزیه مرتبط با وقایع کربلا برپا شد. گذر زمان بر تنوع و گوناگونی مراسم های مختلف در ایران اضافه کرد و مردم هر یک از مناطق ایران، بنا به رسم و سنت منطقه ی جغرافیایی و تاریخ خود اراداتشان را در سوگ امام سوم شیعیان به نمایش گذاشتند.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

در عصر قاجار اما سوگواری ها تا اندازه ای تحریف شد و قمه زنی، بر سر و صورت کوبیدن و تیغ زدن، عزاداری را از مسیر اصلی خود خارج کرد. دوره ی پهلوی آغاز دوره ی تاریک عزاداری در ایران است زیرا برگزاری بسیاری از اشکال تعزیه و عزا ممنوع گردید. امروزه اما مردم با برپایی هیئت های مختلف به صورت خودجوش و با اهمیت دادن به پشتوانه ی تاریخی و فرهنگی منطقه ی خود سعی در برگزاری هرچه باشکوه تر مراسم عزای حسینی دارند.کارناوال امروز با هدف بررسی فرهنگ ها و آداب و رسوم عزاداری محرم در شهرهای مختلف ایران، سری به شیوه های گوناگون عزاداری در مناطق مختلف زده و گوشه ای از باورها، اعتقادات و سنت های مردم ایران زمین را به تصویر کشیده است. همراه و همسفر با ما، به نقاط مختلف ایران بیایید و با آداب و رسوم محرم در گوشه گوشه ی کشورمان آشنا شوید.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

مراسم نخل گردانی


مراسم نخل گردانی از سنت های قدیمی و کهن عزاداری شهرهای کویری ایران به ویژه استان یزد است. نخل، سازه ی چوبی عظیمی است که در ایام محرم بر شانه ی سوگواران حسینی می نشیند و شکلی از تشییع پیکر مطهر امام حسین (ع) را تداعی می کند. با فرارسیدن ایام محرم، نخل سراسر سیاهپوش شده و مزین به اسبابی مانند شمشیر، آینه، میوه، پولکهای مختلف، منگوله‌های تزئینی و دستمال‌های ابریشمی رنگی می گردد.
شیوه ی متدوال برگزاری این مراسم چنین است که عزاداران در دهه ی اول محرم یا دهه ی آخر صفر، نخل را به مثابه ی کشتی به حرکت درآورده و سه بار دور میدانی که مراسم در آن برگزار می شود می گردانند. البته نخل گردانی در مناطق مختلف به شیوه های متفاوتی انجام می شود. سینه زنی، روضه خوانی و پخش نذری از دیگر سنتهای اجرای این آیین است.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

آیین سنتی بیل زنی

یکی از روایت های نقل شده از حادثه ی کربلا این چنین می گوید که طایفه بنی سعد، سه روز پس از وقوع حادثه ی عظیم عاشورا، به صحرای کربلا رسیده و پیکر مطهر شهدای این نبرد را دفن می کنند. این روایت، در بخشی از عزاداری های ماه محرم که در جنوب خراسان برگزار می شود، اثر گذاشته و در نتیجه ی آن آیین سنتی بیل زنی در ادای احترام به این افراد شکل گرفته است.بنا به اعتقادات مردم این منطقه، بیل هایی که در این مراسم مورد استفاده قرار می گیرند، متبرک هستند و برکت و رزق و روزی حلال را برای محصولات و کار آن ها به ارمغان می آورند. قدمت این آیین احتمالا به سیصد سال پیش باز می گردد. هیات های عزاداری به هنگام اجرای این مراسم به دو دسته ی ۱۵ نفره تقسیم می شوند. افرادی که بیل در دست دارند به صورت دایره وار، بیل های خود را به سمت آسمان برده و تیغه ی بیل ها را به هم می زنند.در کنار این مراسم، سنت نخل گردانی با حمل کجاوه ای بزرگ به عنوان نخل و نشانه ای از تشییع پیکر مطهر امام حسین (ع) و کجاوه یا گهواره ای کوچک به مثابه ی نمادی از تشییع پیکر حضرت علی اصغر (ع) و همچنین روضه خوانی برگزار می شود.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

آیین سنتی تاسوعا و عاشورای حسینی در روستاهای اراضی و باغملک | مبارکه اصفهان

دو روستای اراضی و باغملک در ظهر تاسوعا و ظهر عاشورا، به شیوه ای متفاوت در غم عزای سرور و سالار شهیدان می نشینند و عزاداری می کنند. اهالی روستای باغملک در آیینی با قدمت ۳۰۰ سال، در ظهر تاسوعا راهی روستای اراضی می شوند و فردای آن روز، اهالی روستای اراضی از عزاداران روستای باغملک پذیرایی می کنند. هر کدام از این روستاها، بنا به توانایی مردم، غذایی را تدارک دیده، تزئین کرده و بر غرفه هایی مخصوص که در حسینیه ی روستا آماده شده می گذارند. بعد از نماز ظهر اهالی روستا در های حسینیه را باز کرده و هر خانواده ای، خانواده ای دیگر را به مهمانی می پذیرد و از آن ها در غرفه ی خود پذیرایی می کند.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

سنت گِل مالی در استان لرستان

برخی سنت های عزاداری در ایران، قبل از ورود اسلام به کشور رایج بوده و بعدا در زمان فراگیری این دین، با آن مطابقت یافته است. آیین گل مالی در لرستان از جمله ی این سنت هاست که در ابتدا در سوگ مرگ قهرمانان و جوانان اجرا می شد و امروزه در عزای امام حسین (ع) اجرا می گردد. این آیین که جزو میراث ثبت شده ملی کشور نیز به حساب می آید، به این شکل برگزار می گردد؛ ابتدا خاکی که از پیش تمیز و الک شده در حوضچه هایی از جنس آجر با گلاب نذری و آب مخلوط شده و شکل گِل به خود می گیرد. در میانه های نیمه شب، افرادی که نذر کرده اند وارد این حوضچه های پر از گل شده و تمام سر، صورت و حتی چشمان خود را به گل آغشته می کنند که در اصطلاح به آن به گل افتادن می گویند.برخی دیگر از عزاداران تنها سر، صورت، دو کتف و شانه خود را گل مالی کرده و سپس در کنار شعله های آتش خود را خشک می کنند. فرد به گل افتاده، تا ظهر عاشورا به همین صورت می ماند.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

مراسم مشعل گردانی

قدمت مشعل گردانی به ۵۰۰ سال قبل باز می گردد و از آیین های سنتی عزاداری در مناطق مرکزی و جنوبی ایران به حساب می آید که بیشتر در میان عرب ها رواج دارد. علاوه بر مراکز عرب نشین، شهرهایی مانند قم، شهر ری و اردکان یزد نیز این سنت را گرامی می دارند. در گذشته از مشعل های هیزمی در اجرای این سنت استفاده می شد اما چند صباحی است که مشعل های گازسوز جایگزین نوع قدیمی آن شده اند.زمان اجرای این مراسم در نقاط مختلف ایران با یکدیگر تفاوت دارد. برخی هیات های عزاداری در دهه ی ابتدایی ماه محرم مشعل گردانی می کنند تا یادآور شروع این ماه باشد، برخی نیز مراسم را در روز هشتم ماه، به مناسبت رسیدن امام و یارانش در این روز به زمین کربلا اجرا می کنند.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

عزاداری زنان در آستانه اشرفیه

مردان تنها قشر جامعه نیستند که سنت های عزاداری برپا کرده و به یاد کشته شدگان کربلا در سوگ می نشینند. زنان شمالی به ویژه زنان شهر آستانه ی اشرفیه در استان گیلان، غم خود را به شیوه ای خاص ابراز می دارند. آنها دسته های عزاداری خود را برپا کرده و سعی دارند قسمتی از تاریخ واقعه ی عاشورا را در اذهان مردم زنده نگه دارند. این دسته های عزاداری به یاد زنان قبیله ی بنی سعد که پیکرهای شهدای کربلا را دفن کرده اند به راه می افتند و گاهی بیل و ساقه های برنج همراه زنان عزادار می شود. بیل ها نمادی از دفن پیکرهاست و ساقه های برنج در سوگ حادثه ی کربلا بر سر و صورت آن ها می نشیند. عزداری زنان در روز یازدهم ماه محرم انجام شده و در برخی مناطق تا هفت روز بعد از عاشورا ادامه پیدا می کند.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

آیین خیمه کوبی و تعزیه در نوش آباد اصفهان

ترکیبی از شبیه خوانی و عزاداری، تعریفی است در وصف آنچه مردم نوش آباد اصفهان در مراسم خیمه کوبی در سوگ حادثه ی کربلا انجام می دهند. این رسم که با شرکت چند هزار نفره ی مردم در دو لشکر اشقیا و انبیا برگزار می شود، شاید از متفاوت ترین انواع تعزیه خوانی و عزاداری در ایران باشد. روز هشتم محرم، خیل عظیمی از عزاداران به سوی محل برپایی خیمه های نذری، که توسط کودکان حمل می شود، راه افتاده و بعد از برپایی خیمه ها دو لشگر شروع به رجزخوانی می کنند. کودکان در اجرای این آیین در کنار بزرگترهای خود به پوشش لشکر خوب و بد در می آیند و مراسم عزاداری را از نزدیک لمس می نمایند. از جلوه های خاص این مراسم حضور افراد با گریم شخصیت های مختلف مانند حضرت موسی (ع)، حضرت عیسی (ع) و دیگر انبیاء الهی، فرشتگان و جنیان است.مراسم خیمه کوبی که گفته می شود عمر آن به صد سال پیش باز می گردد، مقدمه ای برای دیگر مراسم عزاداری است که چیده شدن خیمه ی انبیا و به راه افتادن اسیران از کربلا را به تصویر می کشد.