نگاهی به آیین‌های عزاداری در نقاط مختلف ایران

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

نگاهی به آیین‌های عزاداری در نقاط مختلف ایران


همه ساله و همزمان با آغاز ماه محرم، مردم هر منطقه و استانی، با هر فرهنگ و زبانی، به گرامیداشت این ماه می‌پردازند. آیین‌های عزاداری به فراخور فرهنگ و شیوه‌های مرسوم هر منطقه و استانی متفاوت است و از دیرباز همواره در قالب هیات‌های مذهبی و راه‌اندازی دسته‌جات و تکایا برگزار شده است.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

استان آذربایجان غربی


ماه های محرم و صفر در آذربایجان ماه هایی است که مردم استان اعم از شیعه و سنی و حتی اقلیت ها از هر حرکتی که به نوعی بیانگر سرور و خوشحالی باشد ،دوری می جویند. دراعتقادات محلی مردم استان توسل به دسته های عزاداری برای شفای بیماران از سالار شهیدان جایگاه ویژه ای دارد طوری که بارها مشاهده شده بیمارانی از هموطنان مسیحی مقیم شهرهای استان نیز در مسیر دسته های عزاداری نشسته و از شهیدان کربلا طلب حاجت کرده اند. در روزهای تاسوعا و عاشورا در مناطقی از شهر ارومیه که جمعیتی از اقلیت های دینی نیز در آن سکونت دارند مسیحیان زیادی را می توان یافت که همراه با دیگر مردم در مسیر عبور دسته ها قرار گرفته و برای امام حسین(ع) و شهدای کربلا اشک می ریزند.

در عزاداری های مردم آذربایجان غربی به مانند برخی مناطق کشور از نماد هایی مانند علم، کتل و اسب به عنوان مظهر ذوالجناح و گهواره به یاد حضرت علی اصغر(ع) طفل شیرخوار کربلا استفاده می شود که این سمبل ها در ایجاد فضای حزن و اندوه به عزاداری ها نقش موثری ایفا می کند. به اعتقاد مردم منطقه دادن نذری به گهواره "علی اصغر(ع)" موجب شفای کودکان بیمار می شود و دادن نذر به ذوالجناح نیز موجب گشایش در کارها خواهد شد.

شبیه خوانی نیز از جمله آیین هایی است که معمولا در روز عاشورا در برخی از روستاهای شهرهای ارومیه، خوی، سلماس و ماکو انجام می گیرد که این شبیه خوانی ها به نوعی بازسازی صحنه های روز عاشورا در صحرای کربلاست و چگونگی به شهادت رسیدن یاران امام حسین (ع) و خود آن حضرت است.

پخش نذورات از جمله نان فتیر، شربت، شیر داغ و حلوا در امامزاده ها مرسوم است و حتی در برخی از امامزاده ها مردم گوسفند قربانی کرده و گوشت آن را در بین دسته ها پخش می کنند. در سحرگاه روز سوم که در ارومیه به آن "اهل قبیله" گفته می شود در برخی از مناطق تعدادی از جوانان در حالی که لباس های عربی به تن کرده اند از مساجد خارج شده و اشعاری را به مضمون زیر می خوانند "ای اهل قبیله برویم جسم بی سر و بی کفن امام حسین (ع) را دفن کنیم .

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

شهر کاشان


در گذشته سه مجلس مهم عزاداری در کاشان یکی از شهرهای استان اصفهان شهرت داشته است؛ از جمله مجلس روضه خوانی بیت آیت الله مدنی که بیش از دو قرن نسل به نسل بر پا می شود. دومین مجلس روضه خوانی همه ساله در بیت آیت الله یثربی پشت مشهدی در مسجد حبیب ابن موسی (ع) برپا می شود و یک قرن از سابقه برپایی آن می گذرد. سومین مجلس در مسجد "درب یلان" از طرف مرحوم حاج ارباب حسن تفضلی دو قرن پیش، از پدر وی به یادگار مانده است که هنوز همه ساله برگزار می شود. بنا بر سنت دیرینه، دسته جات سینه زنی هیات های عزاداری کاشان باید در لیالی و ایام عاشورای حسینی از بازار سرپوشیده این شهر عبور کنند زیرا بر این باورند که هیاتی که از بازار نمی گذرد، عنوان و اعتبار هیاتی ندارد. یکی از عزاداری های سنتی کاشان،"عزاداری سقایی"است که قرن ها بین شیعیان خاصه در کشور ایران و عراق رایج بوده و بتدریج فراموش شده، ولی در کاشان و برخی نقاط همچنان پا برجا مانده است.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

استان خوزستان


سنج، دمام وبوق هر سه از سازهای تشکیل دهنده همنوازی در آیین عزاداری ایام محرم در خوزستان است که سابقه آن به بیش از۱۰۰سال می رسد.در آبادان مجموع نوازندگان دمام و سنج بین پنج ، هفت و گاهی ‪۹نفر متغیر است ، به طوریکه یک نفر بعنوان "اشکون" در جلو صف دمام زنان قرار می گیرد و سایر نفرات در طرفین او می ایستند. در پایین صف دمام زنان، یک سنج زن قرار دارد و سایر سنج زنان در لابلای دمام زنان جای می گیرند و براساس نت مشخص، نوای سنج و دمام را می نوازند. در این خطه نوحه از اقبال بی نظیر عمومی بهره مند است و مراسم سینه زنی همراه با آواز نوحه که خود نوعی "ملودرام" حزن انگیز است، تحقق می یابد. این مراسم با ترتیب و برنامه خاصی شروع و اوج آن زمانی است که نوحه خوان اعلام وا حدمی کند.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

استان خراسان جنوبی


شهرستان بیرجند مرکز خراسان جنوبی نیز با فرارسیدن ماه محرم الحرام با نصب پرچم های سیاه و علم های مخصوص عزاداری در مساجد، حسینیه ها و تکایا به عزاداری می پردازند. سخنرانی پیرامون فلسفه قیام عاشورا در اغلب مساجد و حسینیه های شهر و روستاهای بیرجند، سینه زنی، زنجیرزنی، روضه خوانی، علم بندان، علم گردانی، نخل بندی، نخل گردانی، مشعل گردانی و تعزیه خوانی ازشیوه های مراسم عزاداری ماه محرم در بیرجند است.

برگزاری مراسم "مشعل گردانی" در روستای خور و برکوه و "سنگ زنی" در روستای درخش بیرجند، شبیه گردانی، تعزیه خوانی، آتش زدن نمادین خیمه ها، راه اندازی کاروان های سبزپوش و سرخ پوش از دیگر آیین های سوگواری شهادت سالار شهیدان در روز عاشورا در این شهرستان است.

در مراسم مشعل گرانی روستای خور، مشعل به شکل استوانه ای است که از تسمه آهنی تشکیل شده که بعضی از آن ها بلندتر است و پایه مشعل فلزی و حدود دو متر ارتفاع دارد این مشعل را در شب نهم محرم روشن می کنند درمراسم "سنگ زنی" روستای درخش، سنگ عبارت است از دو تکه چوب استوانه ای هشت سانتیمتری که نخی از آن عبور کرده و در پشت دست قرار می گیرد.

این روستا هشت نفر سنگ زن دارد که از شب پنجم محرم این کار را همراه هیات با آهنگ نوحه سینه زنی یا زنجیرزنی انجام می دهند و یا نوحه جداگانه می خوانند. مردم معتقدند که سنگ زنی به نشانه سنگی است که کفار به دندان رسول خدا زده اند.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

استان سمنان


اجرای تعزیه، تشکیل هیات های عزاداری، سینه زنی و زنجیرزنی، حرکت شتران با کجاوه به عنوان نمادی از کاروان کربلا و اسرا، نخل گردانی، اطعام دادن و نذری دادن بویژه در شب های تاسوعا و عاشورا و شام غریبان از جمله سنت هایی است که هر سال در ماه محرم در استان سمنان برگزار می شود.

تعزیه یکی از این سنت هاست که طرفداران زیادی دارد، هنرمندان این استان تعزیه را نوعی هنرنمایی برای تثبیت و تجلی نهضت حسینی و قیام عاشورا می دانند و معتقدند زیبایی نهضت کربلا در تعزیه ناب و اصیل متجلی می شود. تعزیه در حقیقت نوعی پیام رسانی است که برای نهادینه کردن فرهنگ عاشورا می توان از آن استفاده کرد.

"نخل گردانی" به خصوص در شهرهای سمنان و شاهرود مرسوم است که نمادی از تشییع جنازه امام حسین (ع) است، همچنین حرکت شتران با کجاوه ها که نمادی از کاروان کربلا و اسرا است. برپایی خیمه نیز یادآور خیمه های امام حسین(ع) در کربلاست، اطعام دادن و نذری دادن در ماه محرم مخصوصا در شبهای تاسوعا و عاشورا به عزاداران حسینی یکی دیگر از رسوم این استان به شمار می رود.

مردم شهر شاهرود نیز از دوران قدیم در روز پنجم محرم به یاد جان فشانی های حضرت ابوالفضل العباس(ع)، آیین طوق بندان (علم بندان) را با شور و احساسات مذهبی خاصی برگزار می کنند. آنان با برپایی این آیین نمادین نشان می دهند که اگر در هنگام شهادت علمدار کربلا نبودند که به یاریش بشتابند امروز همه آماده اند تا به یاد آن روز علم حضرت ابوالفضل العباس (ع) را برافراشته نگاه دارند.

تکیه بازار شاهرود که به "تکیه زنجیری" معروف است و از بزرگترین تکایای این شهر شاهرود به حساب می آید وظیفه جمع آوری طوق ها و برگزاری دسته طوق- بندان را بر عهده دارد. عاشقان ابوالفضل العباس(ع) سپس در قالب هیاتی به سوی مساجد و تکایای دیگر به راه می افتند و در طول مسیر به چاوشی و خواندن مصیبت می پردازند.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

استان سیستان و بلوچستان


نوحه خوانی، سینه زنی، زنجیرزنی، برگزاری زیارت عاشورا، تعزیه خوانی از جمله آیین های معمول مردم سیستان در ایام محرم به شمار می رود. پخت حلیم و شعله زرد، امتناع مردم سیستان از پخت غذا در سه روز قبل از واقعه عاشورا، پشت بام رفتن ریش سفیدان و تلاوت قرآن و ذکر دعا برای اعلام رسیدن ماه محرم و برگزاری مجالس روضه و عزاداری در منازل از جمله آداب خاص مردم سیستان در ماه محرم و ۱۸روز پس از آن است.

تعزیه درسیستان به صورت روز شمار اجرا می شود به این صورت که شبیه خوانان هر روز ماه محرم را به یکی از یاران امام حسین (ع) مثلا حضرت علی اکبر(ع) و یا حضرت ابوالفضل (ع) اختصاص می دهند. در بلوچستان مردم اهل تسنن با آغاز ماه محرم خود را در سوگ سرور و سالار شهیدان سهیم دانسته و با اجرای برنامه های وعظ و سخنرانی درمحافل مذهبی به استقبال از این ماه می روند.

با آغاز اولین روز از ماه محرم امامان جمعه، پیش نمازان مساجد و ملایان اهل تسنن با سخنرانی در مساجد و محافل مذهبی، مردم را از اهمیت این ماه آگاه می سازند و با روایت احادیث مختلف سعی دارند مظلومیت امام حسین (ع) و نقش وی در اسلام و همچنین عظمت این ماه پر برکت را به نمازگزاران منتقل کنند. در ماه محرم زنان دست از انجام کارهایی مثل حصیربافی و سوزن دوزی بر می دارند و بیشتر سعی دارند خود را با ذکر و تسبیح و نماز و روزه مانوس کنند.

اکثر مردمان بلوچستان و برادران و خواهران اهل تسنن روزهای تاسوعا و عاشورا روزه می گیرند، آنها بر این باورند که گرفتن روزه در این ایام اجر و ثواب بسیاری دارد. پخت انواع غذاهای محلی از قبیل حلوا، خورشت و برنج و همچنین پخش شیر و خرما میان خانواده های کم درآمد از دیگر آیین های روزهای تاسوعا و عاشورا در بلوچستان است. مردم چابهار با برپایی آیین های نوحه خوانی، تعزیه، روضه خوانی، سخنرانی، سینه زنی و زنجیر زنی همچنان یاد قیام سرور و سالارشهیدان را زنده نگاه داشته اند.

در ظهر عاشورا مردم محلی در بندر مرزی چابهار با آداب و رسوم خاصی با آتش زدن خیمه ها به یاد اسیران کربلا بر سر و سینه می زنند و با حضرت زینب (س) و اسیران همدردی می کنند. زنان پاکستانی مقیم چابهار نیز دردهه اول محرم بانوحه خوانی و برپایی آیین های ویژه به سوگواری پرداخته و در شب تاسوعا نیز با بستن حجله حضرت قاسم(ع) به عزاداری خاص حضرت قاسم (ع) می پردازند.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

استان قزوین


هیات های مذهبی استان قزوین برای تجلیل از مقام ممتاز علمدار کربلا حضرت ابوالفضل (ع) علامتی تهیه و به هنگام عزاداری علامت و چهل چراغ را پیشاپیش هیات حمل می کنند. عزیمت هزاران مشتاق اهل بیت و عزادار حسینی از سراسر کشور به شهر قزوین وحضور در حسینیه "آقا سید جمال" با سابقه بیش از یکصد سال دراین شهر برای برآورده شدن حاجت ها وشفای بیماران بر غنای عزاداری ها وسوگواری امام سوم شعیان می افزاید. دخیل بستن روی علامت، عزاداری و حضور دسته های سینه زنی و زنجیر زنی در کوچه و خیابان ها و اجتماع آنان در زیارتگاه "امامزاده حسین"از برنامه های هیات های مذهبی در دهه اول محرم است.

بارگاه "امامزاده حسین(ع)" که در بین مردم قزوین به "شاهزاده حسین" معروف است از فرزندان امام هشتم رضا(ع) بوده و درروزهای تاسوعا و عاشورای حسینی محل عزاداری هیات های مذهبی شهر قزوین است.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

استان کهگیلویه و بویراحمد


صدای سنج و طبل عزا در شهرها و روستاها، شیون و زاری مردان و زنان عزادار حسینی، شور و نشاط پیران و جوانان عاشق اهل بیت همگی نشان از غم و اندوه شیفتگان امام حسین (ع )در کهکیلویه و بویراحمد دارد. نماد هایی از کربلا و قبر شش گوش حضرت علی اکبر(ع) ساخته شده از آلومینیوم و چوب و نصب لامپ هایی با رنگ های مختلف ، زیبایی خاصی به مراسم این شهر می بخشد. این سمبل های مذهبی که بر روی پایه های فلزی ، در شهر یاسوج گردانده می شود و سیاه چادرهایی که با پارچه های سبز و سیاه پوشیده شده حکایت از رویداد عظیم تاریخی عاشورا و صحرای کربلا دارد. در آیین های عزاداری ابا عبدالله الحسین (ع) هر شب در این سیاه چادرها، خار و خاشک هایی به آتش کشیده می شود که بیانگر گوشه هایی از صحنه کربلا و اسارت حضرت زینب (س) و امام سجاد (ع) است. برگزاری نمایش هایی از صحنه های کربلا بویژه شهادت امام حسین (ع) و یارانش از دیگر برنامه های عزادارای در این منطقه است.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

استان کرمانشاه


کرمانشاه، این شهر کهن که دروازه کربلاست و بیشتر مردمانش افتخار عنوان کربلایی دارند در ماه محرم حال و هوای غریبی دارد. از آیین های بسیار قدیمی ماه محرم در کرمانشاه تعزیه خوانی است. علاقه فراوان مردم به تعزیه خوانی و آگاهی یافتن از واقعه کربلا و همدردی با مصائب سیدالشهدا (ع) و اهل بیت او از طریق بازگویی و نمایش وقایع و آلام هرسال تعزیه خوانان را به برپایی هرچه با شکوه تر این مجالس وا می دارد. تهیه انواع غذاها و شربت های نذری مانند حلیم، شعله زرد، حلوا و شربت های مختلف و تقسیم آن در میان عزاداران از دیگر آیین های این شهر است.