معرفی آئین سنتی شاخسی- واخسی عزادران حسینی

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

معرفی آئین سنتی شاخسی- واخسی عزادران حسینی


قدیمی ترین مراسم عزاداری و منحصر به فرد آذری ها مراسم شاخسی-واخسی می باشد، ریشه لغوی شاخسی-واخسی چندان معلوم نیست، اما برخی آنرا مخفف و تحریف شده ی شاه حسین-وای حسین می دانند.


مراسم شاخسی از آن نظر منحصر به فرد است که در هیچ کجای دنیا غیر از آذربایجان برگزار نمی شود. البته مراسم هیئت و سینه زنی در آذربایجان نیز همانند سایر شهرهای ایران و دنیا انجام می شود.


می توان گفت زمانی که تمامی شهرهای شیعه دنیا ،در خاموشی و سکوت شب فرو می روند، صدای شاخسی-واخسی در آذربایجان بلند می شود.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

شاخصی


این آیین که در زبان محلی به آن شاخسی، واخسی گفته می شود؛ بنابر سنت دیرینه همه ساله در دهه آخر ماه ذیحجه به عبارتی از ۱۰روز مانده به محرم در این استان آغاز می شود. آئین شاخسی ، واخسی امسال نیز در شهرهای اردبیل در حال برگزاری است اما باشکوهترین آن در مشکین شهر برپا می شود.


شرکت کنندگان در این مراسم به ویژه جوانان و مردان در میدان شهرها و روستاها دور هم جمع می شوند و با به دست گرفتن چوب دستی به عنوان نمادی از شمشیر در دست راست ، صف دایره واری می بندند و دست چپ خود را از پشت برکمر نفر سمت چپ خود می گیرند و بدین طریق صف فشرده و مرتبی به وجود می آوردند و با زمزمه نوحه و مرثیه و مهمتر از همه یکصدا شاخسی و واخسی گویان چنان صحنه ی حزن انگیزی خلق می کنند که تماشاگران به یاد مظلومیت امام حسین ع و یارانش سر از پا نشناخته اشک ماتم می ریزند.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

آقای جامعی کارشناس تعزیه گفت : در گذشته یک ماه قبل از محرم و بیشتر از فردای عید قربان با تشکیل دسته های شاه حسینی این شکل از عزاداری آغاز می گشت ، به این صورت که در هر کوی و برزنی، روسا و ریش سفیدان، مشعل آهنی بزرگی آماه می کردند ، سپس آن را بر سر چوب قطور و بلندی در مرکز محله نصب می نمودند.


وی گفت : هر مشعل، مامور و خدمه ویژه ای داشت و هم او بود که قبل از غروب آفتاب، مشعل ها را با پارچه های کهنه و گاهی نیز با چوب و هیزم پرکرده و آماده می ساخت.


آقای جامعی افزود : چون غروب می شد، جوانان و مردان محله در آن میدان حاضر می شدند و هر یک چوب دستی بلند و محکمی همراه می آوردند ، پس از انجام یک سلسله کارهای مقدماتی و یک ساعت گذشته از شب با هماهنگی رییس محله، شاه حسینی ها صف می بستند و در حالیکه حاضران چوبدستی را مثل شمشیر در دست راست می گرفتند، دست چپ را از پشت، بر کمر نفر سمت چپ خود می گرفتند و به دین طریق صف فشرده و مرتبی بوجود می آوردند.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

این کار موقعی صورت می گرفت که به مشعل هم مقداری نفت ریخته و آتش می زدند، شعله های آتش، اطراف را روشن می کرد و در پرتو نور آن صف ، مردان به صورت محیط دایره بزرگی درآمده، به دور مشعل می گشتند و در جواب شعار و ابیاتی که رییس دسته(دَستهَ باشی) با آهنگ ترغیب کننده ای میخواند، همه با هم ذکر شاخسی(شاه حسین، وای حسین) سر می دادند ،


اوج این مراسم در ظهر عاشورا و پس از اتمام تعزیه خوانی ظهر عاشورا می باشد که عزاداران دسته ها، «شاخسی، واخسی» گویان، پس از طی نمودن مسیری طولانی، خود را به خیمه های به آتش کشیده شده رسانده و عزاداری سوگ می کنند.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

افسانه های بسیاری در باب شاخسی-واخسی گفته شده است.یکی از این افسانه ها به شرح زیر است:


“گویند پیرمردی که از عزاداران دسته جات شاخسی-واخسی بوده در بیابانی نزدیک شهر تبریز به سه زن سیاه پوش بر می خورد وقتی این سه زن را در بیابان مشاهده می کند آنها را سوار بر اتومبیل خود کرده و از ایشان سؤال می کند در این مکان دورافتاده چه می کنید و از چه زمان اینجا منتظر هستید؟


زنان می گویند صدها سال است که منتظر در این محل هستیم!


پیرمرد که فکر می کند قصد شوخی دارند و بی اعتنا به مسأله می شود، پیرمرد پس از سوار کردن سه زن در اتومبیلش، از رانندگی عاجز می شود.


زنان را پیاده می کند و اتومبیل روشن می شود، بعد از سوار کردن دوباره،اتومبیل دوباره خاموش می شود،این کار چندین مرتبه صورت می پذیرد که آخر پیرمرد صلاح در این می بیند که عذر خواسته و به تنهایی عازم تبریز شود، به هنگام جدا شدن ، دوباره از سیاه پوشان می پرسد که شما کیستید و از کی در این محل منتظر هستید؟


زنان می گویند ما هرکدام بلایی هستیم که به امر الهی قصد فرود در این شهر داریم، صد ها سال است که این گونه در آخرین لحظات چیزی مانع حرکت ما به سوی شهر می شود!


سپس می گوید ، آن صدا!


منظور از صدا، همان صدای شاخسی-واخسی می باشد! ”

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

از این افسانه عامیانه که از اجدادمان سینه به سینه نقل شده و اینک به ما رسیده است، می توان به اهمیت و قدمت شاخسی-واخسی در آذربایجان پی برد.


در طول تاریخ همواره به بهانه های مختلف سعی در تعطیلی این مراسم داشته اند،حتی در زمان پهلوی دستور تعطیلی این مراسم بر عزاداران صادر شد.


بسیاری از نوحه های مشهور شعرای بزرگ آذربایجان ورد زبان نوحه سرایان شاخسی می باشد که از مشهورترین آنها می توان به اشعار دیلریش اردبیلی،صراف تبریزی،یحیوی اردبیلی،مکانی زنجانی اشاره کرد.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

مراسم شاخسی تقریباً درهمه شهرها و روستاهای آذربایجان برگزار می‌شود، در این نوع عزاداری جمعی از مردان از پیر و جوان گرفته تا میانسال و کودک، شانه در شانه هم قرار گرفته و در صف‌های طویل، طول خیابان و محله را طی می‌کنند و یکی از اعضای هیات با استفاده از بلندگوهای سیار اشعار مذهبی، مداحی‌ها و نوحه‌های جانسوز را با آهنگ‌های دلنشین و حماسی قرائت می‌کند و شاه‌حسین گویان جواب می دهند؛ به گزارش ساوالان خبر؛ حرکت آرام و طولی این دسته به همراه چراغ‌ها و فانوس‌هایی که در میان جمعیت روشن است، همواره عظمت دلسوختگان حسین را در اذهان متبادر می‌سازد.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

شاخصی


در برخی دستجات، از طبل های بزرگ و کوچک و سنج و شیپور برای حفظ ریتم آهنگ نوحه ها استفاده می شود و در برخی از دستجات، از چوب های بزرگی در دست استفاده می‌شود و با حرکت دادن سریع آن شاه‌حسین گویان، آمادگی خود را برای حضور در رکاب امام (ع) و جنگ با دشمنان اعلام می دارند.


مراسم شاه حسین گویان بسیاری از محلات به لحاظ عظمت، بزرگی دسته ها، تعداد افراد، توانایی نوحه خوانان، تنوع و سوز مرثیه ها، از شهرت بالایی در بین مردم برخوردار است.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

این مراسم، در شب های دهه ی اول محرم به اوج خود می رسد و تا صبح تاسوعا و عاشورا ادامه می یابد، بر طبل کوبیدن و چنین حرکت های تند و ریتمیک تا ظهر عاشورا تداوم می یابد و بعد از آن تقریباً به پایان می رسد.


یکی از مهمترین نوحه های ذکر شده در هیات ها، شعر زیبای استاد دیلریش اردبیلی است که چنین سرود:


“حسینه یئرلر آغلار گویلر آغلار


بتول و مرتضی پیغمبر آغلار


الم آغلار،شه آغلار،لشکر آغلار


سو آغلار،قاتیل آغلار،خنجر آغلار”


و یا این سروده استاد یحیوی اردبیلی بیشتر به گوش می رسد:


“صحرای کربلاده طوفاندئ یا محمد(ص)


گؤنده ر کفن حؤسین (ع)ـه،عؤریان دئ یا محمد(ص)”


و یا این شعر صراف تبریزی


“بو گئجه بیعت پوزولدو آشینالر گئتدیلر


قویدولار پیغمبر-اوغلون،بی وفا لر گئتدیلر”

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]