هسته حیات : بررسی آداب، آثار، آسیب ها و راهکارهای تغذیه

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

5. پیشینه پژوهش

موضوع غذا و امنیت غذایی، از مهم ترین مسائلی است که دولت ها و حکومت ها از قدیم با آن روبه رو بوده اند. با وجود این، موضوع غذا و گرسنگی به طور علمی، برای اولین بار در سال 1950 میلادی به وسیله دانشمند و پزشک برزیلی، ژوزئه دوکاسترو با نوشتن کتاب ژئو پلیتیک گرسنگی (انسان گرسنه) در محافل روشن فکری جهان مطرح شد.

این گونه بود که جهانیان به اهمیت امنیت غذایی و پی آمدهای ناشی از سوء تغذیه توجه کردند.
در اسلام نیز آیه ها و روایت های فراوانی درباره این موضوع دیده می شود. اسلام با بازداشتن انسان از پرخوری، سفارش به استفاده از گونه های مختلف غذایی و آموزش آداب غذا خوردن در ابعاد نظری و عملی، به سلامت افراد جامعه از راه تغذیه اهمیت می دهد.

این آموزه های دینی ارزشمند در کتاب مستقلی به نام اطعمه و اشربه جمع آوری شده است. کتاب های ارزشمند بحارالانوار، وسائل الشیعه و مستدرک الوسائل نیز از این نمونه اند.

گفتنی است پژوهندگان مسلمان با استفاده از این اسناد معتبر، کتاب هایی درباره غذا و نقش آن در سلامتی انسان تهیه کرده اند که ارزشمندترین آنها، کتاب اولین دانشگاه و آخرین پیامبر است که شهید دکتر سیدرضا پاک نژاد در چند جلد نوشته است. در این پژوهش نیز از این کتاب ارزشمند بسیار بهره برده ایم.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

6. مفهوم شناسی

الف) غذا

دانشمندان علوم تغذیه، هر کدام تعریفی ویژه از غذا ارائه می دهند که گاه با یکدیگر تعارض دارند. حتی برخی معتقدند که برای غذا نمی توان تعریفی ویژه ارائه کرد. با این حال، فرهنگ لغات و اصطلاحات فقهی، غذا (الطعام) را چنین تعریف می کند: «آنچه معمولاً خورده می شود و قوام بدن به آن وابسته است».(1)

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

ب) سبد غذایی

منظور از سبد غذایی، مجموعه مواد غذایی ضروری برای زندگی انسان است که همواره مورد استفاده قرار می گیرد. در هر جامعه ای، میزان درآمد، نقش مهمی در کیفیت و کمیت سبد غذایی دارد.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

ج) سوء تغذیه

منظور از سوء تغذیه که از آن به گرسنگی پنهان و مزمن یاد می کنند، نبود مواد غذایی یا کم غذایی نیست، بلکه وضعیتی است که از کمبود ویتامین ها و املاح معدنی به ویژه عناصر پر ارزش حیاتی [پروتئین ها ]ناشی می شود و در بسیاری از رژیم های غذایی که از نظر کمی رضایت بخش جلوه می کند، وجود دارد.(2)
ص: 9
________________________________________
1- سید محمد حسینی، فرهنگ لغات و اصطلاحات فقهی، تهران، سروش، 1382، چ 1، کلمه «الطعام».
2- محمد مهدی اصفهانی، بهداشت تغذیه، خوردنی ها و درمان با غذا، تهران، انتشارات قلم، 1360، ص 23.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

7. قلمرو موضوع

الف) غذا در سطح جهانی

در سطح جهانی، موضوع دسترسی به غذا و امنیت آن، عامل بحران به شمار می آید؛ زیرا با وجود تلاش های بشر برای ریشه کنی گرسنگی و رفع کمبود مواد غذایی، هنوز «بیش از یک میلیارد انسان به سوء تغذیه دچارند. بر مبنای برآورد سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، روزانه 40 هزار کودک زیر 5 سال (15 میلیون کودک در سال) قربانی گرسنگی و بیماری های ناشی از آن می شوند».(1)
بی شک، این نوع مرگ تدریجی که با درد و شکنجه همراه است، بیشتر در کشورهای آفریقایی، آسیایی و امریکای لاتین رخ می دهد که مصرف سرانه کالری در این کشورها از معیار جهانی کمتر است. از سوی دیگر، در بعضی از کشورهای توسعه یافته، هر ساله هزاران تن مواد غذایی به دریا ریخته می شود، هزاران دام زنده از بین می روند و برخی انسان ها در بعضی نقاط از پرخوری دچار اضافه وزن می شوند. همچنین میلیاردها دلار برای ساختن مخرب ترین سلاح های نظامی برای نابودی انسان ها هزینه می شود. بهتر است بدانیم در همین کشورها هم شاهد رگه هایی از گرسنگی و سوء تغذیه هستیم.
بنا به گفته روزنامه آهارونت (28 اوت 2003)، «یک میلیون اسرائیلی گرسنه اند و چهار صد هزار خانواده اسرائیلی؛ یعنی 22 درصد کل جمعیت اسرائیل دچار ناامنی تغذیه هستند. البته گرسنگی، این افراد را آزار نمی دهد، ولی نمی توانند به طور منظم برای رشد فرزندانشان مواد خوراکی ضروری تهیه کنند. بعضی ها مقدار کمتری می خورند، گروهی همه وعده را نمی خورند یا در موارد خیلی سخت در طول روز هیچ چیزی نمی خورند. ترکیب غذای آنها یکنواخت است و از گوشت، لبنیات و سبزی خبری نیست. از هر پنج خانواده، چهار خانواده تأیید می کنند که به کمک های غذایی آشپزخانه های مردمی یا انجمن های خیریه متوسل شده اند. یک پژوهش دیگر نشان می دهد که در مدت یک سال، تعداد اسرائیلی هایی که تقاضای کمک غذایی کرده اند، 46% افزایش یافته است».(1)
به راستی، چرا گرسنگی در جهان وجود دارد؟ امروزه قدرت های استکباری در جهان می کوشند موضوع بحران غذا و گرسنگی را به عوامل طبیعی و کمبود غذایی در سطح زمین نسبت دهند و بر مدیریت های غلط خود سرپوش بگذارند. این کار، ترویج ایده ای غلط در سطح جوامع است؛ زیرا سبد غذایی جهان به فرموده پیشوایان معصوم علیهم السلام هرگز نباید خالی و ناامید کننده باشد. چنان که امام صادق علیه السلام می فرماید:
اگر با اندیشه خود در جهان تأمل کنی و به عقل خود، درصدد شناخت آن برآیی، آن را همچون خانه ای خواهی دید که ساخته و پرداخته شده و هر چه مورد نیاز بندگان بوده، در آن فراهم آمده است و هر چیز در آن چنان که باید، آماده شده است. آدمی همچون مالک این خانه است که همه آنچه در آن است، به اختیار وی قرار گرفته است. گونه های رستنی برای رفع نیازهای او آماده شده است و جانوران و گیاهان برای مصالح و منافع او مصرف می شوند.(1)
تعبیر گویای «چون خانه ای که در آن همه نیازهای مردم آماده شده» بیانگر این واقعیت است که نظام آفرینش، نیازهای بندگان را تأمین کرده است و آنچه برای مراحل گوناگون زندگی ضرورت دارد، در اختیار آنان گذاشته است. انواع نباتات و حیوانات را برای مصالح انسان آماده ساخته است تا آنها را در مسیر استفاده عمومی و مصلحت همه بندگان خدا به کار گیرند و از انباشتن نزد گروهی و محرومیت بخش های دیگر اجتماعی جلوگیری کنند.(2)
بنابراین، علت گرسنگی و سوء تغذیه را هرگز نباید در قانون طبیعت جست وجو کرد؛ زیرا قانون عام خلقت بر اساس حکمت و عدل است. بی شک، مدیریت های غلط، توزیع غیرعادلانه غذا، احتکار مواد غذایی به وسیله کشورهای ثروتمند، ناآرامی های سیاسی، جنگ و تا حدودی خطرهای طبیعی، در به وجود آمدن گرسنگی و سوء تغذیه نقش دارند. در این میان، نقش قدرت های شیطانی در ایجاد فقر و گرسنگی در جهان به خوبی آشکار است. چنان که رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:
اِنَّ اللّهَ جَعَلَ اَرْزاقَ الْفُقراءِ فِی أَمْوالِ الْأَغْنِیاءِ، فَإِنْ جاعُوا و عَرُوْا فَبِذَنْبِ الْأَغْنِیاءِ.(1)
خدا روزی بینوایان را در دارایی ثروتمندان قرار داده است. پس اگر گرسنه و برهنه ماندند، بر اثر گناه ثروتمندان است.
امام علی علیه السلام نیز می فرماید:
اِنَّ اللّهَ سُبْحانَهُ فَرَضَ فِی أَمْوالِ الْاَغْنِیاءِ أقْوَاتَ الْفُقَراءِ، فَمَا جَاعَ فَقِیرٌ إِلَّا بِمَا مُتِّعَ بِهِ غَنِیٌّ وَ اللّهُ تَعالی سائِلُهُم عَن ذلِکَ.(2)
همانا خدای سبحان روزی فقیران را در اموال سرمایه داران قرار داده است. پس فقیری گرسنه نمی ماند جز به کام یابی توانگران و خداوند از آنان درباره گرسنگی گرسنگان خواهد پرسید.
همین گونه امام صادق علیه السلام می فرماید:
اِنَّ النّاسَ مَا افْتَقَرُوا، وَ لاَ احْتاجُوا وَ لا جاعُوا، وَ لا عَرُوا، إِلّا بِذُنُوبِ الْأَغْنِیاءِ.(3)
مردم، فقیر و نیازمند و گرسنه و برهنه نگشتند، مگر بر اثر گناه توانگران.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

ب) غذا در سطح ملی

خوشبختانه مشکل غذا در سطح ملی، بحرانی نیست و متوسط غذای مصرفی قابل قبول است، ولی هنوز گروه ها و بخش هایی از جمعیت کشور، دچار فقر غذایی هستند. بررسی ها نشان می دهد با وجود گام های
ص: 13
________________________________________
1- محمد محمدی ری شهری، متن و ترجمه میزان الحکمه، برگردان: محمدرضا شیخی، 1379، ج 9، ص 4413.
2- محمد دشتی، نهج البلاغه، حکمت 328، ص 729. لازم به توضیح است که این حکمت، در نهج البلاغه فیض الاسلام با شماره 320 با اندکی اختلاف آمده است که به نظر می رسد آن درست تر باشد یعنی به جای مُتّعَ بِهِ مَنَعَ دارد که ترجمه قسمتی با این عبارت می شود (جز به سبب آنچه توانگر به او نداده است).
3- محمدرضا حکیمی، الحیاه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ج 4، ص 494.
مهمی که در این زمینه برداشته شده است، مانند اختصاص یارانه به برخی مواد غذایی، اضافه کردن ید به نمک و توزیع شیر رایگان میان دانش آموزان مدارس ابتدایی، هنوز باید تلاش های فراوانی انجام گیرد که در بخش های پایانی این نوشتار، به آسیب شناسی تغذیه در کشور خواهیم پرداخت.
ص: 14

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

فصل دوم: غذا در قرآن و حدیث

اشاره

اسلام با تأکید بر منابع الهی (قرآن و سنت)، عالی ترین و ارزشمندترین رهنمودها را درباره آداب غذا، آثار کمّی و کیفی غذا و راهکارهای عملی برای مقابله با تهدیدکنندگان امنیت غذا ارائه می دهد که در این بخش، به این رهنمودها و اهمیت و اهداف مصرف غذا در اسلام خواهیم پرداخت

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

1. اهمیت غذا

در اسلام، موضوع غذا اهمیت ویژه ای دارد. کلام وحی از مردم می خواهد که در خوراک خود با دقت بنگرند: «فَلْیَنْظُرِ اْلإِنْسانُ إِلی طَعامِهِ؛ پس انسان باید به خوراک خود بنگرد». (عبس :24)
غذایی که انسان مصرف می کند، می تواند بر غدد و اعضای بدن اثر ویژه ای داشته و در پرورش جسم و جان افراد اثرگذار باشد. لویی مانک، روان شناس معروف فرانسوی از جمله افرادی است که با نگریستن به سفره غذایی مردم درمی یابد فرد چه شخصیتی دارد؛ خون سرد است یا ماجراجو؛ احساساتی است یا استقلال طلب.(1)امروزه حتی با دیدن زباله های غذایی، می توان این شناخت را به دست آورد. ازاین رو، بهتر است غذایی که مصرف می کنیم، به گونه ای باشد کهص: 15

---

1- سیدرضا پاک نژاد، اولین دانشگاه، آخرین پیامبر، تهران، کتاب فروشی اسلامیه، 1347، ج 3، صص 20 و 21.نیاز روحی و جسمی انسان را برآورده سازد. بی شک، این نیازها زمانی تأمین خواهد شد که انسان در کمیت و کیفیت غذای خود با دقت بنگرد.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

2. اهداف مصرف غذا

اشاره

در اسلام، هدف اصلی از همه فعالیت های انسان مسلمان و هدف غایی خلقت، رسیدن انسان به مقام قرب الهی است. قرآن در این باره می فرماید: «وَأَنَّ إِلی رَبِّکَ الْمُنْتَهی؛ و اینکه پایان [کار] به سوی پروردگار توست».(نجم:42)
بنابراین، خوردن نیز نمی تواند از فعالیت های دیگر جدا باشد. آیه ها و روایت هایی که در این زمینه وجود دارد، این مهم را تبیین و به دو هدف اشاره می کنند:

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

الف) توانایی برای عبادت و عمل صالح

خداوند در قرآن خطاب به رسولان خود می فرماید: «یا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُواْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ اعْمَلُوا صالِحًا إِنِّی بِما تَعْمَلُونَ عَلیمٌ؛ ای پیامبران! از چیزهای پاکیزه بخورید و کار شایسته کنید که من بر آنچه انجام می دهید، دانایم».(مؤمنون:51)
«مقارنت جمله«کُلُواْ مِنَ الطَّیِّباتِ» با جمله «وَ اعْمَلُوا صالِحًا» اشاره به این است که شما با خوردن غذاهای مفید و پاکیزه برای انجام دادن کارهای خوب و شایسته، قدرت پیدا می کنید.»(1) ازاین رو، اگر انگیزه انسان از مصرف مواد غذایی و استفاده از نعمت ها و خوردنی ها، نیرومند شدن برای انجام دادن کارهای شایسته باشد، بی شک، ارزش مثبتی خواهد داشت. در مقابل، اگر هدف، تنها لذت بردن و تن پروری باشد، چنین انسانی مانند
ص: 16
________________________________________
1- محمدحسین اسکندری، اخلاق در قرآن درس هایی از محمدتقی مصباح یزدی، قم، مؤسسه آموزشی امام خمینی؛، ج 2، ص 231.
حیوان زبان بسته ای است که برای پروراندن به او علوفه می دهند و خود نمی داند چه سرنوشتی در انتظار اوست. حضرت علی علیه السلام در این باره می فرماید:
آفریده نشده ام که غذاهای لذیذ و پاکیزه مرا سرگرم سازد، چونان حیوان پرواری که تمام همت او علف است یا چون حیوان رهاشده ای که شغلش چریدن و پر کردن شکم بوده و از آینده خود بی خبر است.(1)
در نگاه امام علی علیه السلام، خوردن برای لذت بردن و اصالت بخشیدن به شهوت شکم، فراخور حیوان است و شایسته مقام والای انسان نیست.
هر که را بینی بود فکرش شکم
نیست بالله از بهایم هیچ کم
چون علی فکر معاد خویش باش
تا به سرحد توانایی بکن بهرش تلاش(2)