عرفان سرخ : تاثیر فرهنگ شهادت طلبی در حفظ ارزشهای دینی

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

دیباچه

دین مقدس اسلام که به گواهی تاریخ، کامل ترین نسخه الهی برای هدایت انسان و شفای بیماری های درونی و کمال بشر است، از بدو تکوین تا کنون، در معرض حمله های گوناگون دشمنان حق و عدالت و معرفت بوده و خواهد بود. ازاین رو، طراح حکیم آن باید برای حفظ، گسترش، بالندگی و اقتدار دین و جامعه دین مدار، راهکارهای دفاعی مناسبی در نظر بگیرد تا دین و جامعه از هر گونه آسیب و مکر دشمن در امان بماند.
آیات قرآن کریم و روایت های ائمه معصومین علیهم السلام در این زمینه نشان می دهد که رواج فرهنگ شهادت طلبی یکی از مهم ترین راهکارهای اجتماعی دین برای رسیدن به هدف یاد شده است. بدین بیان که این فرهنگ، با تزکیه مؤمنان و تقویت روح ایمان، بندگی و غیرت دینی در آنها و نهادینه کردن روحِ گذشت، همکاری، صبر، ولایت پذیری و برپایی فریضه امر به معروف و نهی از منکر در جامعه اسلامی، به آن اقتدار، عزت و پایداری می بخشد و بدین صورت دین و ارزش های والای آن را پاس می دارد.
موهبت شهادت طلبی مؤمنان از یک سو نتیجه عشق به خدا و شوق دیدار او و عمل به دستورهای الهی، برای تقرب بیشتر به خدا و رسیدن به تقوای مطلوب الهی است و از سوی دیگر معلول محبت و رحمت حق به بندگان
خویش برای دفاع از حقوق فطری و الهی آنان و در یک کلمه، دفاع از انسانیت انسان است. ازاین رو، شهادت طلبی، از مطلوب ترین و ارزشمندترین روحیات و ملکات فاضله انسانی و محبوب ترین فرهنگ ها در پیشگاه خدای سبحان است.
پژوهشگر محترم، جناب حجت الاسلام و المسلمین _علی رضا ذبیح _با تبیین مفهوم «شهادت»، در پی تقویت روحیه شهادت طلبی و چگونگی پاسداری از دستاوردهای فردی و اجتماعی آن و راهکار ترویج فرهنگ شهادت در جامعه از سوی رسانه اسلامی است. در تحقق این هدف، پژوهش حاضر با همکاری مشترک _مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما _و _مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی _رحمه اللهتهیه شده است. با سپاس از همکاران پژوهشی آن مرکز، آرزومندیم در پرتو تبادل و تعامل علمی، شاهد انتشار آثار مشترک جدیدی باشیم.
انّه ولیّ التوفیق
اداره کل پژوهش
مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

پیش گفتار

شهادت در راه خداوند بالاترین عمل نیکو نزد خداست. شهادت، اثبات عشق خالص و بی ریا است. شهادت طلبی به عنوان شیوه مؤمن عاشق، برای اثبات محبت خویش با تقدیم بالاترین دارایی خود در قالب بهترین عمل برای تقرب به محبوب و کسب رضایت اوست.
چشم جهانیان در دوران جنگ تحمیلی شاهد شهادت طلبی بندگان مخلص خدا بود که با تقدیم عزیزترین و گران بهاترین سرمایه خود، یعنی جان خویشتن، برگی دیگر بر دفتر زرین انقلاب اسلامی افزودند. آنچه امروز اهمیت و ضرورت دارد و زنده نگه داشتن روحیه شهادت طلبی و دست شستن از جان و مال در راه سرفرازی دین و انقلاب است که این، وظیفه تک تک افراد جامعه به ویژه اقشار جوان می باشد.
در این راستا، احیای تعالیم دین در زمینه شهادت طلبی بهترین روش و راهکار شمرده می شود که به دنبال ایجاد فرهنگ شهادت طلبی در جامعه، امت اسلامی همواره از سربلندی، عزت و اقتدار برخوردار خواهد بود.
پژوهش حاضر تلاشی است هر چند اندک برای تحقق فرهنگ شهادت طلبی و در پی آن حفظ ارزش های دینی. این پژوهش از چهار بخش و فصل های متعدد سامان یافته است.

در فصل اول و دوم از بخش اول، با اثبات محوریّت خدای سبحان و اراده او در عالم و اثبات مکلّف بودن انسان در پیشگاه خدای تعالی و بیان وظایف متقابل انسان و دین، به این نتیجه خواهیم رسید که هنگام در مخاطره قرار گرفتن دین، انسان باید خود را فدای دین کند و این از مهم ترین تکالیف اوست.
در فصل سوم از همان بخش، به این پرسش که آیا شهادت خود حافظ دین است، پرداخته شده و با استناد به آیه های قرآن و روایت های معصومین علیهم السلام روشن خواهد شد که شهادت قوی ترین و بالاترین عامل حفظ دین است.
در پاسخ به این پرسش که آیا شهادت طلبی در قرآن و روایات ارزش شمرده شده است، با بیان مفصلی از آیات و روایات، ثابت می شود که شهادت و شهادت طلبی، از بهترین و نیکوترین و محبوب ترین افعال و ملکات و روحیات شایسته در نزد خدای سبحان است.
در پاسخ به پرسش تأثیر فرهنگ شهادت طلبی در پیروزی نظامی، این نتیجه به دست آمده است که از مهم ترین عوامل پیروزی نظامی بر دشمن، استیلای همین فرهنگ ارزشمند بر مؤمنان و جامعه اسلامی است؛ زیرا خدای سبحان به صابران وعده قطعی نصرت و فتح داده است و صبر یکی از ملکاتی است که نتیجه و زایده این روحیه و فرهنگ نیکو است.
در فصل دوم از بخش دوم این پژوهش به این شبهه پاسخ داده شده که «فرهنگ شهادت طلبی خشونت آفرین است و ترویج آن، موج بروز خشونت در جامعه می گردد»، که با بررسی دقیق شبهه، با پاسخ هایی مستدلّ تبیین
خواهد شد که این فرهنگ عزّت بخش، نه تنها خشونت آفرین نیست، بلکه ریشه کن کننده خشونت و نا امنی و هرج و مرج و طغیان گری است؛ زیرا از رأفت و رحمت و تقوا و عشق به معبود و تقرب به او سرچشمه می گیرد.
در بخش آخر تحقیق، ابتدا به اسرار شهادت طلبی و فلسفه آن پرداخته شده و دلایل شهادت طلبی مؤمنان، تک تک، شمرده و تبیین شده که شهادت هرگز هدف نهایی مؤمنان تلقّی نمی شود، بلکه منشأ شهادت طلبی آنان، عشق به حق و حرکت به سوی او، دفاع از دین حق و مؤمنان حق طلب و زنده نگاه داشتن دین و سنّت های حق و فطرت سلیم انسانیّت است.
سپس در فصل آخر آن، در پاسخ به پرسش اصلی تحقیق که آثار فرهنگ شهادت طلبی چیست و چگونه سبب حفظ دین و ارزش های آن می شود، با ادلّه قرآنی و روایی و عقلی بیان می شود که این فرهنگ متعالی، هم سبب حفظ و تقویت ایمان، تعبّد، اخلاق و دیگر جنبه های فردی دین می گردد و هم مهم ترین عامل حفظ، تقویت و گسترش جنبه های اجتماعی دین است. تا آنجا که حفظ و پویایی مهم ترین علّت مبقیه دین، یعنی فریضه عظیم امر به معروف و نهی از منکر نیز، در گروِ وجود و گسترش فرهنگ شهادت طلبی در جامعه دینی و ملّت های مسلمان است.
نتیجه این پژوهش این است که روحیه و فرهنگ شهادت طلبی در مؤمنان و جامعه اسلامی، افزون بر حفظ دین و ارزش ها آن، می تواند موجب اصلاح، تربیت و تزکیه مؤمنان در تمام زمینه ها و جنبه های زندگی برای رسیدن به کمال نهایی و قرب الهی، گردد.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

بخش اول: انسان، دین و شهادت

فصل اول: پیش نیازهای موضوع

1. طرح موضوع

در سیر تاریخ، فرهنگ های بی شماری بر ملت ها و بر جنبه های گوناگون زندگی تک تک اعضای آنها حاکم بوده و تأثیر گذاشته است. فرهنگ ها از مؤثرترین عناصری هستند که انحراف و فروپاشی یا رشد جوامع، بر اساس انحراف یا رشد و تعالی آنهاست. فرستادگان و حجت های خدا نیز فرهنگ دینی برخاسته از وحی و منطبق بر عقل سلیم را برای حق باوران عالم به ارمغان آورده اند. هر فرهنگی، برای حفظ موجودیت خود، راهکارهای ویژه ای دارد. در این میان، فرهنگ دینی که متعالی ترین فرهنگ هاست، باید دربرگیرنده بهترین روش ها و زمینه های لازم برای حفظ سلامت و رشد افراد جامعه معتقد به آن باشد تا سربلندی و عزت و اقتدار آنان را در میان دیگر ملت ها به همراه آورد.
به پندار ما، «فرهنگ شهادت طلبی» از بهترین و قوی ترین این راهکارها بهشمار می آید. بدین معنا که طراح حکیم فرهنگ دینی برای سربلندی، بالندگی و اقتدار این مکتب غنی و دستاوردهایش، فرهنگ شهادت طلبی را که از زیرمجموعه های فرهنگ دینی است، طراحی و پیش بینی کرده است. موضوع این پژوهش نیز تأثیر فرهنگ شهادت طلبی در حفظ دین و دستاوردهای دینی است تا در پایان، کیفیت و میزان این تأثیر روشن شود.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

2. هدف پژوهش

هدف ما در پژوهش حاضر، این است که با توجه به نبود تبیین علمی و تأییدشده در زبان فارسی و نیز وجود کاستی هایی در آثار مرتبط با فرهنگ شهادت طلبی در دیگر زبان ها، به بررسی تأثیر فرهنگ شهادت طلبی در حفظ دین و ارزش های آن بپردازیم و گامی هرچند کوچک برای تبیین این عامل مهم ماندگاری، سربلندی و اقتدار مکتب اسلام برداریم.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

3. واژه شناسی موضوع

از مجموع واژه هایی که در موضوع این پژوهش به کار رفته است، مفهوم «دین» در ابتدای فصل دوم، از بخش اول و مفهوم «شهادت»، در ابتدای فصل سوم همان بخش، ارزیابی و بحث شده است. بنابراین، نیازی به توضیح و بیان آنها در این قسمت نیست و تنها به توضیح کوتاهی درباره آنها بسنده می کنیم و به دیگر واژه ها می پردازیم.
الف) دین: مجموعه معارفی است که از طرف خداوند برای سعادت دنیوی و اخروی انسان نازل شده و دربرگیرنده اصول و فروعی است. اصول آن، اعتقاداتی است که هر انسانی باید با بینش و استدلال، به آنها معتقد باشد

و فروع آن، تمام جنبه های روابط زندگی انسانی را دربرمی گیرد.
ب) شهادت: مرگی از نوع کشته شدن است که شخص مؤمن، آگاهانه و با اختیار خویش، در راه رسیدن به اهدافی که از منظر دین، مقدس شمرده شده اند، آن را بر می گزیند که قرآن کریم از آن، به «قُتِل فی سبیل اللّه» یاد کرده است.
ج) شهادت طلبی: مقصود ما، مفهومی فراتر از آمادگی برای شهادت است؛ زیرا با دقت در لفظ این اصطلاح نیز درمی یابیم که شهادت طلبی، علاوه بر آمادگی برای شهادت، معنای عشق و علاقه به این را که زندگی فرد با شهادت پایان پذیرد، در خود نهفته دارد. این بدان جهت است که مفهوم شهادت طلبی از تعبیرهایی گرفته شده است که اهل بیت معصوم علیهم السلام در آشکار ساختن میزان عشقشان به شهادت در راه خدا بیان داشته اند؛ تعبیرهایی همچون: «طلب شهادت»،(1) «شوق شهادت»،(2) «حب شهادت»،(3) «انس به شهادت»(4) و «حرص ورزیدن بر شهادت»(5) که از مجموع آنها برداشت می شود

________________________________________
1- پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «مَن طَلَبَ الشَّهادَهَ صادِقا اُعطِیَها، و لَو لَمْ تُصِبْهُ؛ هر که به راستی، خواهان شهادت باشد، ثواب آن به او داده می شود، هر چند به شهادت نرسد». محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج 2، قم، دارالحدیث، 1375، ص 1516، ح 9787.
2- امام صادق علیه السلام فرمود: «وَاللّهُ مامِنّا اِلاّ مَقتُولٌ شَهیدٌ؛ به خدا سوگند هیچ یک از ما نیست، مگر اینکه کشته و شهید می شود». همان، ص 1518، ح 9817.
3- «و اِنّ اَحَبَّ ما اَنا لاقٍ اِلیَّ المَوت؛ اکنون دوست داشتنی ترین چیزی که آرزو می کنم، مرگ است». نهج البلاغه، خطبه 180، ص 344.
4- «و اللّه لأبْنُ ابیطالب آنسُ بِالمَوتِ مِنَ الطفلِ بثَدیْ امّه؛ سوگند به خدا، انس و علاقه فرزند علی بن ابی طالب علیه السلامبه مرگ در راه خدا، از علاقه طفل به پستان مادر بیشتر است». نهج البلاغه، خطبه5، ص50.
5- «اِحْرِصْ عَلَی المَوتِ تُوهَبُ لَکَ الْحیَاهُ؛ بر مرگ حریص باش تا حیات را به ارث بری». نثر الدّر، ج 1، ص 14.
مقصود از اصطلاح شهادت طلبی، عشق و اشتیاق به شهادت در راه خداست، نه تنها آمادگی برای آن.
د) فرهنگ شهادت طلبی: با توجه به معنای نهفته در کلمه فرهنگ، فرهنگ شهادت طلبی، فراگیری و نهادینه شدن اشتیاق به شهادت در راه خدا را در جامعه اسلامی می رساند؛ چنان که فرهنگ نماز هم تا حدودی چنین شمولی دارد.
ه ) ارزش های دینی: هر چیزی که خدای سبحان در مجموعه دین، به واسطه حجت های خود در زمین، بدان امر کرده یا آن را مقدس شمرده است، ارزش های دینی خوانده می شوند؛ چون ملاک بایدها و نبایدهای شرعی، مصالح و مفاسد انسان است و تأثیر آنها به طور مستقیم به کمال و سعادت آدمی برمی گردد. روشن است که ملاک ارزش بودن هر چیزی در دین مقدس اسلام، تأثیر آن شی ء یا برنامه های مربوط به آن _ چه به صورت مستقیم و چه به صورت غیرمستقیم _ در رساندن انسان به کمال نهایی اش است. خواه آن شی ء، جزو کردار یا نیت های انسان باشد یا حالت، صفت، روحیه و ملکه ای اخلاقی از منظر دین باشد و خواه اینکه امری از دستورهای خدای تعالی یا سنتی از سنن اولیای او یا از مقوله مکان و زمان باشد.
بنابراین، علاوه بر مجموعه دین، با تمام زمینه ها و قلمرو آن، تمام آنچه به هر دلیل به خدای سبحان نسبت دارد و «شعائر اللّه» نامیده می شوند، ارزشهستند؛ زیرا هر یک به گونه ای می توانند در سیر عبادی انسان مؤثر باشند. بر این اساس، احکامی مانند: وجوب حجاب، حدود، قصاص، ارث یا مکان هایی مانند: مساجد و حرم های مطهر ائمه معصوم علیهم السلام یا زمان هایی مانند: شب قدر و ماه رمضان یا الفاظی مانند: آیات قرآن و احادیث معصومین علیهم السلام و مانند اینها، همگی ارزش هستند.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

4. اهمیت موضوع

اکنون که در این برهه از زمان، پس از گذشت قرن ها از روزگاری که نخستین حکومت الهی برپا شد، بار دیگر در گوشه ای از زمین پر از کفر و شرک و ستم، حکومتی الهی و مشروع یا جنبش و مبارزه ای مردمی در جهان با خون صدها هزار مؤمن عاشق، شکل می گیرد و دشمن، هر دم برای نابودی آن به حربه جدیدی روی می آورد، پاسداری و دفاع از آن با شناخت راهکارها و ابزارهای لازم، وظیفه هر مؤمن غیور و مسئولیت پذیر است.
بنابراین، تبیین و شناساندن یکی از مهم ترین راه های حفظ اسلام به دولت و ملت اسلامی و تمام افراد و مراکز تأثیرگذار بر افکار و فرهنگ عمومی، به ویژه سازمان صدا و سیما به منظور آماده سازی جامعه و همه حرکت های انقلابی _ دینی مردم جهان برای به کارگیری آن شیوه از اهمیت فراوانی برخوردار است که این پژوهش، گامی در این مسیر است.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

5. اهمیت پژوهش

دشمنان پس از تحمیل جنگ هشت ساله بر حکومت نوپای دینی ایران و شکست خوردن در برابر روحیه مجاهدت، ایثار و شهادت طلبی فرزندانپاک باخته امام راحل، دریافتند که رمز موفقیت سربازان امام زمان(عج) و عامل شکست ناپذیری آنان، جاری بودن فرهنگ شهادت طلبی در جامعه اسلامی ایران است. بر این اساس، همراه با تهاجمِ فرهنگی به مقدسات این ملت شریف، یورش ناجوان مردانه ای را به مزدوری نیروهای داخلی خود به فرهنگ مقدس و غرورآفرین شهادت طلبی آغاز کرده اند تا بدین وسیله شبهه های موهوم و تبلیغات مسموم خود را نهادینه کنند.
روشنگری در این موضوع و دادنِ پاسخ های مناسب علمی به این شبهه ها و القاهای دروغین و تبیین دقیق این فرهنگ، در این مقطع از زمان، ضرورتی انکارناپذیر است.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

6 . روش پژوهش

روش ما در این پژوهش، کتاب خانه ای است و از حیث دیگر می توان از آن به تحلیلی _ توصیفی تعبیر کرد که حالت قرآنی و روایی دارد و مباحث مطرح شده از علوم دیگر، مقدماتی و حاشیه ای هستند.
در این پژوهش، برای تفسیر آیات قرآن، از روش ترکیبی استظهار از آیات، تفسیر آیه با آیات دیگر و بهره گیری از روایت های ائمه معصوم علیهم السلام برای فهم آیه ها، استفاده شده است و در بسیاری از مواقع، برای روشن ساختن مفهوم مطلب، از روایت ها و احادیث گهربار معصومین علیهم السلامنیز استفاده شده و دریافت ها و نتیجه گیری هایی صورت گرفته است. بنابراین گفته ها، مرجع و منبع اصلی پژوهش حاضر، قرآن و مجامع روایی است که با اسلوب و اصول استنباط، مورد استدلال قرار گرفته اند.

[سمن بویان* خادمه اباصالح المهدی(عج)*]

7. پرسش های پژوهش

در ابتدا پیش از ورود به بحث اصلی، باید به این پرسش پاسخ داده شود که آیا هنگام احساس خطر تهاجم دشمن، دین باید فدای انسان گردد یا انسان فدای دین؟ آیا شهادت، حافظ دین و ارزش های آن است تا فرهنگ شهادت طلبی هم حافظ آن باشد؟
سپس به این پرسش ها به ترتیب پاسخ داده خواهد شد:
الف) آیا روحیه شهادت طلبی، در قرآن و روایات، ارزش شمرده شده است؟
ب) آیا فرهنگ شهادت طلبی در پیروزی نظامی نقش دارد؟
ج) آیا شهادت طلبی، خشونت به شمار می رود و ترویج فرهنگ شهادت طلبی، ترویج خشونت در جامعه است؟
د) رمز و راز شهادت طلبی چیست و به عبارت بهتر، انگیزه مؤمنان از شهادت طلبی چیست؟
ه ) آثار فردی و اجتماعی رواج فرهنگ شهادت طلبی بر جامعه کدامند؟ چگونه فرهنگ شهادت طلبی موجب حفظ دین و ارزش های آن می شود؟