اسلام و مدیریت زن درخانواده‏

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

علاقه به مادرى‌

علاقه مادرى از ديگر ويژگى‌هاى زن است كه قدرت عاطفه از آن حمايت مى‌كند؛ بر اساس اين علاقه او به‌گونه‌ای خلق شده است كه رنج باردارى زايمان، شيردهى و مراقبت نوزاد را تحمل مى‌نمايد. قرآن كريم در بيان اين ويژگى و با هدف احترام به مقام مادر و تقديس حس مادرى مى‌فرمايد:

«وصينا الانسان بوالديه حملته امه وهنا على و هن و فصاله فى عامين ان اشكرلى ولوالديك الى المصير؛ (لقمان: 14)

و انسان را نسبت به پدر و مادرش سفارش‌ کرديم، مادرش او را در دوران حاملگى و ضعف‌هاى مضاعف حمل كرد و او را دو سال شير داد كه سپاسگزار من، پدر و مادرش باشد كه فرجام (همه شما) فقط به‌سوی من است».

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

علاقه‌مندى به زينت و آرايش‌

تمايل به آرايش، زيبايى و تجمل از ويژگى‌هاى مهم زنان است. قرآن در اين رابطه مى‌فرمايد: «أو من ينشوا فى الحليه ...؛ آيا كسى (را شريك خدا قرار مى‌دهند) كه در زيور پرورش‌یافته ...». (زخرف: 18). قرآن حس تجمل‌گرايى زن را كه تجلى‌گاه آن محيط زندگى خانوادگى است و به بركت آن خشكى و يكنواختى زندگى تبديل به طراوت و جاذبه‌هاى هنرى مى‌شود، به اين مشروط كرده است كه در معرض ديد نامحرمان قرار نگيرد و تعادل نظام خانواده و جامعه را بر هم نزند.

«ولا يبدين زينتهن الا ما ظهر منها؛ زنان جز آنچه آشكار است از زيور آلات‌شان را ننمايانند». (نور: 31).

«ولا يبدين زينتهن الا لبعولتهن او آبائهن ...؛ زنان زينت خود را جز براى شوهران و پدران ارائه ندهند» (نور: 31).

زنان، همواره به دنبال زيبايى و زيباسازى خود و زندگى خويش هستند و در همه رفتارها و انتخاب‌هاى خويش امور و اشيايى را مورد توجه قرار مى‌دهند كه بهره‌اى از زيبايى و لطافت و ظرافت در آن باشد (هاشمى ركاوندى، 1378، 105).

روح اطاعت و تواضع زن‌ مهم‌ترين ويژگى زن كه تمام ویژگی‌های فرعى او بر اساس آن استوار است، شدت عواطف يا «دگرخواهى» در وجود او است.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

زن به‌طور فطرى و طبيعى به محور عواطف نزديك‌تر و به همان نسبت از خودخواهى و توجه به خود دورتر است؛ تا آنجا كه مى‌توان گفت مدار زندگى زن را «ديگر خواهى» يا توجه به غير تشكيل مى‌دهد (سادات،1361، 17).

زنان بيشتر به خود و زندگى خانوادگى مى‌انديشند. رقت عاطفى و خصلت دگر خواهی، همراه با سلامت فطرى و اخلاقى زن، سبب مى‌شود در محيط زندگى خود از طرف مردان مورد احترام، تشويق و توجه واقع شوند كه به همان مقدار تمايل باطنى آنها به اطاعت از همسران خود بيشتر مى‌شود (هاشمى ركاوندى، 1378، 66).

امام سجاد (ع) در رساله حقوق مى‌فرمايد: «و اما حق همسر اين است از جانب خداوند او را گرامى دارد و با او به نرمى برخورد كند و اگرچه حق شوهر واجب‌تر است، مرد موظف است با زن مهربانى و شفقت نمايد». امام زین‌العابدین (ع) با اين كلام زيبا مردان را به احترام و مهربانى به زنان سفارش مى‌نمايند؛ زيرا اين شفقت و مهربانى روح اطاعت و تواضع را در زنان زنده نگه مى‌دارد.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

نقش‌هاى مديريتى زن با توجه به كاركردهاى خانواده‌

مديريت به معناى هدايت و به‌کارگیری مؤثر منابع انسانى و امكانات مادى براى تحقق اهداف نهادها است. مديريت درست در تداوم، استمرار و موفقيت نهاد خانواده كه اصلى‌ترين نهاد جامعه است، بسيار تأثيرگذار است و زنان كه پايه و ركن اصلى اين نهاد گران‌مایه را تشكيل مى‌دهند با توجه به شاخصه‌هاى وجودى‌شان كه خداوند متعال در آنان قرار داده است، نقش مهم و حياتى در رشد، بالندگى و پيشرفت اين نهاد را به عهده دارند كه به‌تبع آن جامعه نيز از اين رشد و بالندگى برخوردار مى‌شود.

پيامبر گرامى (ص) زن شايسته و صالح را كه نقش خويش را به‌خوبی ايفا مى‌كند، يكى از كارگزاران خداوند بر روى زمين معرفى مى‌نمايد. مردى به خدمت رسول خدا (ص) آمد و عرض كرد: من همسرى دارم كه وقتى داخل منزل مى‌شوم به استقبال من مى‌آيد و آنگاه‌که خارج مى‌شوم، مرا مشايعت مى‌كند و هنگامی‌که مرا غمگين مى‌بيند به من مى‌گويد: چه چيز باعث ناراحتى شما شده است. اگر براى درآمد و خرج منزل ناراحت هستى، كه تأمين آن به عهده خداوند است و اگر غم و اندوهت به خاطر امر آخرتت هست، خداوند اهتمام و غمت را زياد كند. پيامبر (ص) فرمود: «ان الله عمالًا و هذه من عماله لها نصف اجر شهيد؛ همانا براى خداوند كارگزارانى است و اين زن در زمره كارگزاران اوست او نصف پاداش شهيد را داراست» (طبرسى، 1412 هـ ق، 2: 32).

در اين سخن كوتاه به تحليل و بررسى زمينه‌هاى مديريتى زن در بخش‌هاى گوناگون مى‌پردازيم.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

الف) مديريت عاطفى زن در ايجاد بهداشت روانى‌

بهداشت يا سلامت روان عبارت است از «سازگارى فرد با خود، محيط و استفاده موفقيت‌آميز از تمامى توانايى‌ها و قابليت‌هاى خويش در زندگى». (نوابى نژاد، 1380،125)؛ گرچه ايجاد آرامش خاطر در كانون خانواده، وظيفه اساسى همسران است، ولى با توجه به آيات و روايات مى‌توان به نقش محورى و برجسته زن در ايجاد آرامش پى برد؛ به همين دليل اگرچه در آيه «21 سوره روم» زن و مرد مايه آرامش خاطر يكديگر معرفى مى‌شوند، («و من آياته ان خلق لكم من انفسكم ازواجا لتسكنوا اليها و جعل بينكم موده و رحمه ...») اما در سوره «اعراف آيه 189» اين نقش فقط براى زنان مطرح است.

«هو الذين خلقكم من نفس واحده و جعل منها زوجها ليسكن اليها فلما تخشيها ...؛ و خدايى است كه (همه) شما را از يك فرد آفريد و همسرش را نيز از جنس او قرار داد تا در كنار او بياسايد ...». روشن است كه در آيه شريفه مراد از «زوج» زنان هستند و سكونت حاصله از مصاحبت با آنان براى مردان مطرح است (طباطبایی،1393 هـ ق، 8: 374).

ذكر اختصاصى اين نكته درباره زنان، احتمالاً ناظر به نقش برجسته و محوريت آنان در ايجاد آرامش و قرار در كانون خانواده است. چنانچه در جريان چگونگى آفرينش حوا، حضرت آدم (ع) پس از آگاهى از خلقت حوا از پروردگارش مى‌پرسد، اين كيست كه نزديكى و نگاه به او موجب آرامش و قرارم شده است (جوادى آملى، 1374، 35). همان‌گونه كه در روايت آمده، نزديكى و نگاه آدم به حوا مايه انس او شده است و خداوند نيز همين اصل را پايه برقرارى ارتباط آنها قرار داد؛ از این‌رو زنان نقش محورى و اصيلى در تأمين آرامش خاطر در كانون خانواده دارند و اين مسئوليتى است كه آفرينش بر عهده آنان گذاشته است. جهت اعمال مديريت عاطفى براى ايجاد بهداشت روانى در خانواده، زنان مى‌توانند رفتارهايى را مورد توجه خاص قرار دهند كه به برخى از آنها اشاره مى‌شود (تاجيك اسماعيلى، 1380، 53).

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

احترام و تكريم شوهر

با توجه به اینکه در زندگى زناشويى نقش محبت و اظهار عواطف بيشتر مناسب ساختار روانى و جسمى زن است، احساس دلگرمى و اطمينان خاطر را شوهر بايد در فضاى خانواده ايجاد كند، زن بايستى دقت داشته باشد كه احترام او نسبت به شوهر هم يك نياز روانى و عامل علاقه و محبت بيشتر شوهر نسبت به اوست.

همدلى و همراهى با شوهر

زن بايستى در مسائل و مشكلاتى كه شوهر در اداره زندگى در پيش روى خود دارد با او همدلى و اين همدلى را به صورت‌هاى مختلف ابراز نمايد و اين احساس همدلى، جرئت و شهامت شوهر را در مقابله با سختى‌ها و نيروى روانى او را افزايش مى‌دهد.

شاكر بودن و قناعت‌پیشگی‌

تأمين معاش به عهده مرد است و گاه به دلايل گوناگون كمبودها و نارسايى‌هايى از اين نظر در زندگى وجود دارد. اینکه زن در ضمن همراهى با شوهر براى بهبود وضع زندگى، روحيه شكر قناعت و سپاسگزارى ازآنچه در زندگى حاصل شده، داشته باشد در تشكيل خانواده‌اى صميمى و مستحكم بسيار مؤثر خواهد بود.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

عفت و چشم‌پوشى از غير

يكى از وظايف اساسى كه هم از نظر حساسيت و نياز روحى شوهر حائز اهميت است و از سويى با توجه به موازين شرعى بايستى آن را رعايت كرد، عفت زن، حفظ خويش از نامحرم و وفادارى كامل نسبت به شوهر است. در زندگى خانوادگى، كمال روحى شوهر، غيرت و كمال روحى زن عفت اوست و اين دو صفت در كنار يكديگر خانواده را در درون به‌سوی وحدت روحى، صميميت و عشق بين زن و شوهر سوق مى‌دهد و آلودگى‌هاى اخلاقى خانواده و جامعه جلوگيرى مى‌كند و بدين طريق بهداشت روانى در خانواده و جامعه حاكم مى‌شود.

در مديريت و اداره خانواده، ابتكار عملى و تدبير اساسى به عهده زن است، اين مديريت هم در جنبه عاطفى و روانى و هم در اداره امور منزل است. زن با ايجاد فضاى مناسب عاطفى و روانى نيز ايجاد محيط زيبا و نشاط‌بخش در خانه سنگ بناى يك جامعه سالم و پويا را فراهم مى‌كند؛ بدين سبب زن سرچشمه جوشان مهر، محبت، صلح، صفا، عشق و وفا در زندگى انسان است و تا وقتی‌که محيط زندگى خانوادگى و اجتماعى آلوده به بى‌اعتمادى و بى‌عدالتى نشود، اين چشمه رحمت‌اللهی به جوشش حيات خودش ادامه خواهد داد (هاشمى كاوندى، 1378، 60).

اصولاً عشق و محبت لازمه استمرار زندگى است. زنان در نقش مادرى و همسرى مى‌توانند روابط اعضاى خانواده را بر اساس عشق و محبت پايه‌ريزى‌ نمايند و كانون خانواده را به محيطى امن و آرامش‌بخش تبديل نمايند و مودة و رحمت را در نهاد خانواده حاكم نمايند. در حقيقت فرد در خانواده متولد مى‌شود، در سازمان خانواده زندگى مى‌كند در مواقع نياز به خانواده روى مى‌آورد و در پرتو زندگى خانوادگى به آرامش مى‌رسد (روم/21).

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

ب)مديريت اقتصادى زن‌

تأمين و اداره اقتصادى خانواده، همچون پرداخت هزينه خوراك زن و فرزندان (نفقه)، جامه و نيازهايى مانند مسكن، درمان و بهداشت، نيازهاى رفاهى و روحى همه بر عهده پدر خانواده است؛ اين هزينه را اسلام به دودسته ضروريات و نيازهاى درجه‌دو تقسيم مى‌كند كه بخش اول، جزو حقوق مسلم قانونى زن و فرزند و اعضاى خانواده است و ترك آن علاوه بر غضب خداوند، داراى ضمانت اجراى قانونى و قضايى است. بخش دوم را حقوقدانان مسلمان، مستحبات مى‌نامند که همچون تفريحات سالم، مسافرت و ...، اگرچه ترك آن ضمانت اجرائى قضايى ندارد، ولى کاملاً ترجيح دارد. به هر صورت، مرد براى آنکه بتواند اين هزينه‌ها را بپردازد، بايستى داراى كار و درآمد باشد (نوابى نژاد، 1380، 101).

پيامبر اكرم (ص) مى‌فرمايد: آن كسى كه براى رفع نياز اهل‌وعیال و تأمين معاش خانواده تلاش مى‌كند، همانند جهادگر در راه خداست (الكاد على عياله كالمجاهد فى سبيل الله) (حر عاملی، 1409 هـ ق، 17: 64).

زنان در گذشته و حال نقش قابل‌توجهی در توليد و افزايش درآمد و بهبود اقتصاد خانواده داشته و دارند، اما از مهم‌ترين سیاست‌گذاری‌ها در محيط خانه و خانواده، سياست‌گذارى در نحوه توزيع و مصرف درآمد خانواده است؛ امروزه زنان، به‌ویژه در شهرها در مورد توزيع و نحوه هزينه درآمد خانواده، نقش عمده‌ترى را به عهده دارند؛ زيرا در موارد زيادى مردان، اين مسئوليت را به زنان واگذار كرده‌اند (نوابى نژاد، 1380، 34).

رعايت اعتدال در اقتصاد خانواده و خوددارى از اسراف و تبذير، مهم‌ترين سياست خانواده است. در روايات اسلامى از ويژگى‌هاى مهم همسر مطلوب آن است كه از اموال همسر خود به نحو شايسته‌اى مراقبت كند. امام رضا (ع) دراین‌باره فرموده‌اند: «ما افاد عبد فائده خيراً من زوجه صالحه اذا رآها سرته و اذا غاب عنها حفظته فى نفسها و مالها؛ براى بنده فايده‌اى بهتر از اين نسبت كه داراى همسرى باشد كه هرگاه او را مى‌بيند، مسرورش سازد و در غياب او، از خود و مال همسرش مراقبت كند» (حر عاملى،1409 هـ ق، 20: 19).

«بانوى اسلامى در خانه امين اموال و حافظ حيثيت و شرف شوهر است، سعى دارد در غياب او آبرويش را حفظ كند و مال و دارايى خانواده را از اتلاف و دستبردها و مصرف‌هاى بيهوده مصون دارد» (قائمى، 1386، 11).

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

قناعت‌

قناعت از صفات ممتاز اخلاقى است و وجود زنانى قانع و حق‌شناس در خانواده سبب استحكام بنياد خانواده مى‌شود. قناعت در لغت به معنى تنازل است تا آنجا كه فرد حيات خود را با امكاناتى كه در اختيار دارد، منطبق سازد. از مصداق‌هاى آن، رضايت دادن به چيزى است كه به او مى‌رسد (مصطفوى، 1402 هـ ق، 9: 327)؛ در علم اخلاق نيز ملكه قناعت، ضد «حرص» و حالتى نفسانى شمرده شده است كه سبب مى‌شود آدمى به‌قدر نياز و ضرورت اكتفا كند و خود را براى افزودن مال به رنج و زحمت بيندازد (نراقى، 1364، 397).

در اهميت قناعت همين نكته كافى است كه امام زین‌العابدین (ع) در پاسخ فردى كه از ايشان جوياى برترين اعمال شده بود، فرمودند: «هو يقنع بالقوت ...؛ برترين عمل اين است كه به آنچه در دست تو است، قانع باشى» (نورى، 1408 هـ ق، 15: 232)؛ زنان با بهره‌مندى از اين فضيلت و مديريت كردن در اقتصاد خانواده آثار گران‌قدری در خانواده به ارمغان مى‌آورند از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

آسايش‌

اولين ثمره شيرين قناعت، آسايش و راحتى فردى است كه به اين صفت متصف مى‌شود، رسول خدا (ص) قناعت را عين راحتى دانسته و فرموده‌اند: «القناعه‌ راحه؛ قناعت راحتى است». ايشان آرامش را ثمره قناعت به شمار آورده‌اند: «ثمره القناعه الراحه» (نوری، 1408 هـ ق، 78: 128).

برخوردارى از زندگى گوارا

در بعد خانوادگى اكتفا كردن به امكانات موجود، بسيارى از نگرانى‌ها را از زندگى مشترك دور مى‌سازد. فعاليت‌هاى طاقت‌فرسا، نگرانى از كمبودها، اظهار نياز به ديگران و ... با قناعت از خانواده دور مى‌شود و زندگى گوارايى را به ارمغان مى‌آورد. در روايت زندگى با قناعت را گواراترين زندگى به شمار آورده‌اند: از حضرت على (ع) نقل شده است: «القناعه اهنأ العيش؛ گواراترين زندگى قناعت است» (آمدى، ۱۴۱۳ هـ ق، 103) و در روايتى ديگر قناعت مصداق حيات طيبه دانسته شده است. «سئل على (ع) عن قوله تعالى فلنجينه حياه طيبه فقال: هى القناعه؛ (آمدى، ۱۴۱۳ هـ ق، 393) از امير مؤمنان درباره سخن خداوند متعال كه فرمود: ما به او حيات طيبه عطا مى‌كنيم، پرسيده شد، پس حضرت فرمودند، حيات طيبه، قناعت است».

مديريت زنان در بهبود وضع اقتصادى خانواده و بسنده كردن به امكانات موجود و سروسامان دادن به وضعيت اقتصادى خانواده، زمينه بروز هرگونه ناراحتى درباره معيشت را از همسر دور مى‌كند و محيطى آرام براى خانواده به همراه مى‌آورد. مقابل قناعت و ميانه‌روى و اعتدال اقتصادى ولخرجى و اسراف است كه هم ناسپاسى به نعمت‌هاى خداست، هم زمينه‌ساز بروز فقر و تنگدستى‌ و هم هدر دادن امكانات است. تجمل‌گرايى بيش از آنکه راحتى بياورد، ناراحتى مى‌آفريند و به‌جای آرامش، زندگى‌ها را دستخوش آشفتگى‌ها و زلزله‌هاى ويرانگر مى‌سازد.