نتیجهگیری
علامهطباطبائی، اختیار انسان را امری فطری و بدیهی میداند که امور بسیاری ازجمله تعلیموتربیت، مترتب بر آن است. ولی با تعریف اراده و اختیار و تمایز آن دو از یکدیگر به تقسیم اراده به تکوینی تشریحی میپردازد. ولی در لابلای مباحث خود، به بررسی و تحلیل برخی آراء متفکران نظر ملاصدرا میپردازد، ازجمله این بخش ملاصدرا را که انسان در افعال اختیاری خود مجبور است، به این معنا میداند که انسان در فاعلیت خود استقلال ندارد و در افعالش داعی بر ذات هم دارد در بحث از مبادی فعل اختیاری، وی بر نقش علم تأکید دارد و این علم را نیز فقط حصولی نمیداند؛ بلکه علم حضوری را نیز مؤثر در فعل اختیاری انسان بهشمار میآورد. علامه در تحلیلهای فلسفی خود به نقد دیدگاه متکلمان و همچنین اصولینین میپردازد، ولی این دیدگاه را قابل نقد میداند که فعل اختیاری انسان با ضرورت منافات دارد و صدور فعل اختیاری از فاعل بدون مرجع است. از نظر وی رابطه ارادة الهی با اختیار انسان نیز اهمیت بسزایی دارد، زیرا تفسیر غلط از آن موجب پذیرش جبر در افعال انسان میشود. در بحث ارادة الهی نیز علامهطباطبائی با ملاصدرا در این نکته مهم اختلافنظر دارد که برخلاف نظر صدرا اراده را از نظر مفهومی غیر از علم میداند.