انتظار موعود در اديان آسمانی

[نصرالله عاشق خداومولا]

انتظار موعود در اديان آسمانی


يكي از پرسش‌هايي كه همواره ذهن بشر را به خود مشغول كرده، آيندة بشر يا به تعبير ديگر، پايان تاريخ است. اديان الهي با هر ديدگاه و گرايشي كوشيده‌اند به اين سؤال پاسخ دهند. اين اديان، آيندة بشر را روشن و همراه با صلح، صفا، آرامش، امنيت و گسترش عدالت مي‌دانند كه با ظهور منجي الهي و به دست يكي از اولياي برگزيدة خدا و با نابودي اهل باطل و كفر و الحاد و ظلم و ستم و بي‌عدالتي‌ها محقق خواهد گرديد. در انديشة مسلمانان اين تحول شگرف و بي‌نظير و جهاني، به دست يكي از فرزندان رسول خدا که هم نام ایشان است و به مهدي معروف است، رقم خواهد خورد. در انديشة مسيحيان اين منجي آخرين، حضرت عيسي مسيح مي‌باشد كه به صليب كشيده شد و به شهادت رسيد و به آسمان‌‌ها رفت و در آخرالزمان برمي‌گردد.

در ديدگاه يهوديان، آن شخصيت الهي و موعود امم «سرور ميكائيلي» و يا «ماشيح» و در نگاه زرتشتيان «سوشيانس» يعني نجات‌دهندة جهان مي‌باشد. شور و التهاب انتظار موعود آخرالزمان در تاريخ پرفراز و نشيب يهوديت و مسيحيت موج مي‌زند. يهوديان در سراسر تاريخ محنت‌بار خود هرگونه خواري و شكنجه را به اين اميد بر خود هموار كرده‌اند كه روزي «مسيحا» بيايد و آنان را از گرداب ذلت و رنج رهانده، فرمانرواي جهان گرداند. غايت و پايان تاريخ در آموزه‌هاي اسلامي، حاكميت صالحان است. اين وعده حتمي خداوند به انسان‌هاست و با توجه به اين‌كه وعدة حتمي الهي تاكنون محقق نشده است، لذا موحدين حتي برخی غيرموحّدين ـ بي‌صبرانه منتظر محقق شدن وعدة ‌الهي مي‌باشند.
مقاله حاضر با بررسي متون ديني اين اديان به بررسي انتظار اديان الهي براي ظهور منجي بشريّت كه وعدة محقق نشدة حتميِ الهي است پرداخته و به استناد به متون مقدس اين اديان به اهميت آموزة منجي‌گرايي و همچنين اهميت انتظار در ميان اديان مهم الهي مي‌پردازد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

مفهو‌م‌شناسي انتظار


1. تعريف لغوي و اصطلاحي


«انتظار» مصدر باب «افتعال» بوده و از ريشة لغوي «نظر» مي‌باشد كه در معاني مختلفي از جمله چشم به راه بودن، «توقّع»، «درنگ در امور» و توقع امري را داشتن و مراقب بودن، نگهباني و نوعي اميد داشتن به آينده» ،با تأمل نگاه كردن استعمال شده است. از آنچه كه با مراجعه به كتب لغوي معلوم مي‌شود اين است كه انتظار يك حالت رواني به همراه درنگ و تأمل است.
برخي نيز گفته‌اند انتظار، حالتي است نفساني كه آمادگي براي آنچه انتظارش را مي‌كشند از آن برمي‌آيد و ضد يأس و نااميدي است.
نتيجه‌اي كه از معناي لغوي «انتظار به دست مي‌آيد اين است كه كسي كه عمل زشت و ناهنجاري انجام داده، منتظر كيفر آن است، و كسي كه بذري را در زمين پاشيده، منتظر است كه محصولش از زمين سربرآورد و سرسبز شود و كسي كه كار خير و شايسته‌اي انجام داده، منتظر است تا روزي فرا رسد و او پاداش كار خيرش را دريافت كند. اصل «انتظار فرج» از يك اصل كلي اسلامي مايه مي‌گيرد، و آن اصل حرمت يأس و نوميدي از لطف و رحمت خداوند است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

ضرورت و اهميّت انتظار


اعتقاد به منجي و مصلح جهاني براي جامعة بشري سرمايه‌اي ارزشمند تلقي مي‌شود. زيرا اگر نااميدي و يأس در فردي زنده شود، سعادت و خوشبختي آن فرد از جهات مختلف در معرض سقوط حتمي قرار خواهد گرفت. فرد مأيوس و نااميد، عنصر شكست‌خورده‌اي است كه ممكن است دست بر هر كاري بزند كه ماية بدبختي خود و ديگران گردد. اگر جامعة انساني مأيوس شود، نمي‌تواند ارزش‌ها و ناهنجاري‌هاي انساني مثل عدالت اجتماعي را در ميان خود زنده نگه‌ دارد؛ تا در پرتو آن ريشة همه ظلم‌ها و ستم‌ها، جنايات، نگراني‌ها و اضطراب‌ها را از بيخ و بن بركند. آنچه سبب شده تا انديشة ظهور منجي در اديان شكل بگيرد و جامعة جهاني در انتظار ظهور مصلح جهاني و الهي لحظه ‌شماري نمايند؛ بی عدالتی، بی هویتی، درماندگي، گرفتاري، و بحران‌هاي خانمان براندازي بوده كه تمامي موجوديت حيات بشر را تهديد مي‌كند توده‌‌هاي مردم كه خود قادر به رفع آن بلاياي بزرگ نبودند، براي رهايي‌شان، ظهور نجات‌دهنده‌اي را انتظار مي‌كشند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

انتظار براي يك دگرگوني بنيادي و ناگهاني در برخي ملّت‌ها و اقوام پيشين زمينه‌ساز پديد آمدن اعتقاد به هزاره‌ها شد. بسياري از نسل‌ها كه در انتظار آن دگرگوني عظيم بودند چون وقوع آن را محقق نيافتند بر اين گمانه دل بستند كه شايد در يكي از هزاره‌هاي تاريخ ديني خودشان، آن واقعة بزرگ، صورت عيني و واقعي به خود گيرد.
چون مفهوم رهايي از مشكلات ابتدايي، فردي و حتي قومي بسيار فراتر و گسترده‌تر شد، از اين‌رو مفهوم رهايي و نجات نيز مفهومي همگاني و جهاني يافت و به دغدغه‌اي براي تمامي بشريت تبديل شد. احتمالاً همين تلقي نسبت به «آخرالزمان»، يكي از مهم‌ترين عواملي بوده است كه تصور يك منجي جهاني را در اكثر اديان گذشته پديدار نموده است؛ از «سوشيانت»، موعود آيين زردتشتي گرفته تا «ماشيح» موعود يهودي مسيحي در مسيحيت و «امام مهدي» در نزد مسلمانان.
از اين‌رو، انديشة مهدويت و انتظار و منجي‌گرايي، از نظر ماهيت، يك انديشة جهاني و فرامليتي و فرامذهبي مي‌باشد كه همة قلمروهاي جغرافيايي و انساني را درنورديده است و در فرجام تاريخ، نوع بشريت از بركات و دستاوردهاي سترگ آن، بهره‌مند خواهد شد؛ به همين سبب مي‌طلبد كه اين تفكر به دليل جامعيت و فراگير بودن آن در جايگاه يك نظريه غالب و پر اهميت، جهاني‌سازي شود و طرح بين‌المللي اين انديشه در دستور كار انديشمندان و نهادهاي ديني قرار گيرد. چرا كه انتظار ظهور منجي، نه يك خوش‌بيني صرف، بلكه اقتضاي سنت و قانون تبدّل و تغيير نظام‌مند حاكم بر شرايط اجتماعي است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

انتظار در دين زرتشت


ظهور يك فرد برگزيده و مصلح بزرگ جهاني «آخرين دوره‌هاي تاريك و بحراني دنيا به منظور نجات بشريت از چنگال اهريمن ظلم و فساد و تأمين عدالت عمومي و آزادي فردي و اجتماعي در سراسر گيتي؛ موضوعي است كه از ديرزمان پيروان اديان آسماني و ملل ‌گيتي بدان ايمان داشته و در انتظار آن بوده‌اند يكي از اديان توحيدي كه اهميت فراواني به مسأله انتظار و ظهور منجي قائل شده است آيين زرتشتي مي‌باشد و با اين‌كه طبق نوشته محققين، تمام كتاب زرتشتي دستخوش تغيير و تحريف شده است:، با اين حال پييشگويي‌هاي زرتشت راجع به نجات‌دهنده دنيا در كتاب‌هاي زند و هومن يسن و جاماسب‌نامه و ساير منابع كنوني زرتشتي با جزئي اختلاف كه از تصرف بعدي ناشي شده است، با اخبار اسلامي و آنچه شيعيان جهان دربارة امام زمان نقل مي‌كنند، مطابقت كامل دارد.
بسياري از محققان معتقدند كه انديشة انتظار و منجي‌گرايي از ايران و ايرانيان به يهود منتقل شده و از يهوديان به عيسويان و مسلمانان منتقل گرديد و در اديان سامي كم‌كم ركني اساسي شد. اما از سويي ديگر چنين ايمان و عقيدتي، از زندگي روحي بشر سرچشمه مي‌‌گيرد. چنين روايات و پندارهايي چه به شكل قصص مذهبي و چه در بيان اساطير و روايات داستاني ميان همة اقوام و ملل متمدن و غيرمتمدن، گروه‌هاي فشرده و بسيط و اقوام و قبايل بدوي وجود داشته است. چنان كه ميان بدويان اقيانوسيه «بوميان ملانزي» و سرخ‌پوستان آمريكاي جنوبي نيز افسانه‌هايي حاكي از رجعت ناجيان و پيامبران و قهرمانان موعود وجود داشته است.
برخلاف ديگر اديان، كه معمولاً منتظر يك موعود نجات‌بخش‌اند، زرتشتيان منتظر سه موعود هستند كه هريك از آن‌ها به فاصله هزار سال از ديگري ظهور خواهد كرد، به موجب روايات زرتشتي، و بنا به يشت نوزدهم، در آخرالزمان از زرتشت سه پسر متولد مي‌شود كه با نام عمومي سوشيانس خوانده مي‌شوند. اين نام بخصوص براي تعيين آخرين موعود تخصيص يافته و او آخرين مخلوق اهورامزدا خواهد بود. در معناي سوشيانت چنين آمده است: «او را از اين جهت سوشيانت خوانند؛ براي آن‌ كه او به كلية جهان مادي سود خواهد بخشيد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

انتظار در دين يهود


عصر زرين بني‌اسرائيل در آينده


انديشة انتظار مسيحا، ماهيتاً يهودي است. اقوام عصر قديم، بر اثر نااميدي از وضع موجود و بي‌توجهي به آينده، به گذشتة خويش مي‌باليدند و كمال شادكامي اجتماعي و ملّي را در آن مي‌ديدند. يهوديان به عنوان قومي ديندار و معتقد به اينكه جهان را موجودي خوب و كامل آفريده، كمال را در آغاز آفرينش قرار مي‌دادند و مي‌گفتند نخستين انسان كه مستقيماً به دست خدا آفريده شده، لزوماً بايد كامل و كامروا باشد. اين انديشه با اين ‌كه خود باورهايي را در برخي اديان ديگر پديد آورده است، در الهيّات يهودي نقش مهمي ندارد؛ تا آن‌جا كه ربّانيّون يهودي در خيال‌بافي‌هاي خود در كتاب «تلمود» به مسأله «سقوط بشر» چندان توجه نكرده و به آدم از همان ابتدا كه در فردوس به سر مي‌برد، گناهان كبيره‌اي را نسبت داده‌اند. يهوديان كاميابي و فضيلت را نه در دوران طلايي گذشته، بلكه در آينده و «واپسين» روز كه تعبير دلپذير انبيا و حكيمان بود، مي‌‌جويند اين عبارت كتاب مقدّس ميان يهوديان رايج بود: «اگر چه ابتدايت صغير مي‌بود، عاقبتِ تو بسيار رفيع مي‌گردد» بررسي تاريخ قديم بني‌اسرائيل اين موضوع را روشن‌تر مي‌كند.( گرينستون، جوليوس، انتظار مسيحا در آيين يهود، ص18ـ‌17)
با توجه به گذشته تاريك قوم بني‌اسرائيل و حوادثي كه در نخستين برگ از تاريخ يهود ثبت شده، هريك از آنان به ترك سرزمين پدري و آوارگي در كشورهاي بيگانه مجبور و محكوم شدند و فراعنه قديم، فلسطينيان، اشراف وحتي چوپان‌هاي بي‌سروپا براي ايشان خط و نشان مي‌كشند پس از چندي، دوران بندگي و بيگاري وحشتناك قوم براي مصريان فرا مي‌رسد، چيزي كه روحيه آنان را يكسره در هم مي‌شكند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

مسيحاي بلاكش در انديشة مسيحيان نخستين


حضرت مسيح در ميان آزادي‌هاي بي‌شمار دشمنان قوم و نزاع‌هاي داخلي گروه‌ها سربرآورد. اخگر هميشه پنهان دل‌هاي مردم يهودا به شعله‌اي سوزان مبدّل شد و با ارشاد فريسيان وفادار، اعتقاد به فرا رسيدن روزهايي بهتر تحت رهبري كسي كه خدا تعيين مي‌كند، پيوسته افزايش يافت. رنج و محنت به اندازه‌اي سخت و جان‌كاه و اشتياق به حدّي سوزان و وعده‌ها به حدّي دلگرم كننده بود كه پس از مرگ عيسي بر صليب، شاگردان او با شدّت و حدّت بيشتري به مسيحيايي او تمسّك جستند و براي مدلّل ساختنِ ايمان خود به نظرية «مسيحايي بلاكش» روي آوردند. اين نظريه به وعده‌اي از انبيا مستند بود كه بر اساس آن مسيحا بايد نخست رنج بكشد، آنگاه مجروح و اعدام شود.
اعتقاد به رستاخيز عيسي و بازگشت نهايي وي به جهان براي پايه‌گذاري پادشاهي خدا بر زمين دنبالة تحقق پيشگويي‌هاي مربوط به رنج كشيدن او بود. بر اين اساس، بخشي از آرمان مسيحيايي در زوان عيسي تحقق يافته، ولي تحقيق كامل آن در آخرالزمان خواهد بود.


تب‌وتاب انتظار دخالت اعجازآميز خدا در دوران سيطرة ظالمانه روميان بر فلسطين به اوج خود رسيد و به همين علّت هنگامي كه يحياي تعميد دهنده، ندا در داد: «توبه كنيد؛ زيرا ملكوت آسمان نزديك است» توده‌هاي مردم پيام او را با جان و دل شنيدند.
كلمات هيجان‌آور اين «إِسني» پارسا دل‌هاي شنوندگان را تكان مي‌داد و الهام‌بخش گروه‌هاي ستمديده و بينوايي بود كه همواره آتش شوق انتظار براي قيام «مسح‌شدة» خدا در قلوبشان زبانه مي‌‌كشيد.


آرمان قيام يك منجي


بسيار طبيعي است كه قومي با اين گذشتة تيره و تار در انتظار آيندة بهتر ‌باشد و پايان رنج‌هاي خود را در آن بجويد. به همين علّت هنگامي كه موسي به عنوان يك منجي ميان ايشان برخاست، آنان در پذيرفتن او درنگ نكردند. اين آرمان كه در دوران ابتلا پا گرفت با گذشت زمان در ژرفاي جان قوم، رشد و تحوّل يافت و متناسب با محيط و شرائط داخلي به اشكال گوناگوني درآمد، ولي هرگز به طور كامل از ايشان جدا نشد. عصر داوود و سليمان را مي‌توان دوران شكوفا شدن آرمان مسيحايي در اذهان قوم يهود دانست. آرمان ياد شده در آن زمان از گرايشي مادّي به رهايي از دشمنان ستمگر تحول يافت و به آرزو و اميد برپايي يك حكومت ملّي پابرجا و مبتني براصول اخلاقي خالص و آرمان‌هاي والا مبدّل گرديد. اين اميد مسيحايي با دو نيم شدن حكومت بني‌اسرائيل پس از سليمان و ميان‌داري انبيا كه قيام خود را در اين عصر آغاز كردند، جدّي‌تر شد. انبيا نه تنها آتش شوق را در دل‌ها روشن نگه مي‌داشتند، بلكه به توسعه دادن مفهوم مسيحا و دوران مسيحيايي مي‌پرداختند، به گونه‌اي كه بركت‌هاي آن عصر، علاوه بر بني‌اسرائيل، همة امّت‌هاي زمين را شامل مي‌شد. اميد و گرايش به اتّحاد دوباره بني‌اسرائيل تحت رهبري يك پادشاه احتمالاً پس از تجزية حكومت، هنگامي كه خاطرات خوش و دلپذير روزگار پادشاهي داوود و سليمان در اذهان قوم زنده بود، شدّت يافت و نقل مجلس واعظان و علماي اخلاق گرديد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

در طي يك قرن، يهوديت همه پيوندهاي خود را با دين جديد كه به كمك تعاليم پولس طرسوسي نوسازي شده بود، قطع كرد و بر خط سنتي خود ادامه يافت: يهوديان تا اين زمان به آيندة شكوهمند و ظهور يك مسيحاي ديگر اميداورند و براي آن دعا مي‌كنند. آرمان مسيحایي هرگز نمرد، بلكه در ژرفاي جان يهوديان ريشه كرد و به رشد و بالندگي خود ادامه داد و در بسياري از دوره‌هاي رنج و سختي قوم، آرامش و تسكين آنان را فراهم ساخت.
عهد عتيق و انتظار
انتظار و موعود آخرالزمان مقوله‌اي است كه در تاريخ پرفراز و نشيب يهوديت موج مي‌زند و چشم به راهي و آمدن يك منجي،‌ از جمله اعتقادات ضروري يهوديت مي‌باشد. اين اعتقاد، ريشه در منابع مقدس آنان دارد كه به چند مورد اشاره مي‌شود.

[نصرالله عاشق خداومولا]

در مزمور 37 از مزامير داود نبي: «خداوند داود نبي را به وسيلة انتظار تسلّي مي‌دهد. و او را به انتظار دعوت مي‌نمايد و به او وعده داده مي‌شود كه از كثرت شروران واهمه نداشته باشد. با اين بيان كه «اي داود! ذهنت را مشوش نساز كه البته خداوند منتظران را وارث زمين قرار خواهد داد و آنان ‌كه لعنت شده‌اند پراكنده خواهند شد و صالحان از مردم همان كساني هستند كه زمين را به ميراث برند و تا فرجام حيات جهان در آن زيست كنند.( اين توصيه به انتظار و وعده غلبه بندگان شايستة خدا، در قرآن كريم نيز مورد تأييد قرار گرفته است چنان‌كه در سورة انبياء، آية5 مي‌فرمايد: «ولقد كتبنا في الزبور من بعد الذكر انّ الارض يرثها عبادي الصالحون»)

[نصرالله عاشق خداومولا]

2. در كتاب صفنياي نبي باب سوم سطر8 و 9 مي‌خوانيم:
خداوند مي‌گويد براي من منتظر باشيد، زيرا كه قصد من اين است كه امت‌ها را جمع نمايم و ممالك را فراهم آورم. در آن زمان، زبان پاك به امت‌ّ‌ها باز خواهم داد تا جميع ايشان اسم يهوه (خدا) را بخوانند و به يك دل او را عبادت نمايند.
3. در كتاب دانيال نبي‌ باب دوازدهم (از كتب عهد قديم) مي‌خوانيم:
و در آن زمان سرور ميكائيلي امير عظيمي كه براي پسران قوم تو ايستاده است، خواهد برخاست و چنان زمان تنگي خواهد شد كه از حيني كه امتي به وجود آمده است تا آن روز نبوده، و در آن زمان هر يك از قوم تو كه در دفتر مكتوب يافت شود، رستگار خواهد شد. بسياري از آناني‌كه در خاك زمين خوابيده‌اند، بيدار خواهند شد.( پيداست كه منظور عالم بعد از مرگ و زنده شدن مردگان در قيامت نيست) امّا ايشان به جهت حيات جاوداني و آنان به جهت خجلت و حقارت جاوداني.