جایگاه آرايش و زينت زن در سبک زندگی اسلامی

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

تمایل انسان به زینت و آرایش کردن و آشکار نمودن آن، امری فطری و در فرهنگ اسلامی نیز بر آن سفارش شده است، اما ازآنجاکه این امر در شمار افعال مکلفان قرار دارد، در مورد هر یک از زن و مرد حکم آن متفاوت است، آنچه در این تحقیق مورد کنکاش قرار گرفته، جایگاه آرایش و زینت زن در سبک زندگی اسلامی است؛ بنابراین سؤال اصلی پژوهش این است که دیدگاه اسلام در مورد آرایش و زینت زن چیست؟ روش تحقیق در این مقاله توصیفی- تحلیلی است و دستاوردهای آن عبارتند از: ممنوعیت اظهار زینت برای زنان (در مقابل نامحرمان) در تعاملات اجتماعی موجب امنیت روانی خانواده و اجتماع و همچنین سبب مصونیت زن از آزار و اذیت بیماردلان می‌شود.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

از جمله مباحث مبتلابه امروز، زینت کردن و خودآرایی است؛ گرایش انسان‌ها به‌سوی زیبایی و آراستگی و نیز پیراستگی از پلیدی‌ها یک نیاز کمال خواهانه است که در سرشت انسان نهاده شده و همین امر سبب گرایش دختران و پسران به‌سوی فرهنگ‌ها و مدل‌های گوناگونی شده که نیک و بد آن آمیخته به هم و در قالب‌های زیبا به آنها عرضه و این سبب تغییر رفتارها و نگرش‌های آنان می‌شود؛ از این‌رو اگر این نیاز بر اساس مبانی ارزشی و فرهنگ دینی پاسخ داده نشود، جوانان به سراغ فرهنگ بیگانه رفته و آن را به همراه دیگر آموزه‌های آن و خارج از حدومرزهای دینی به دست می‌آورند؛ از سوی دیگر موضوع آرایش و پیرایش بانوان و بایسته‌ها و نبایسته های آن، در نشاط جسمی و روحی بانوان و استحکام خانواده‌ها و سلامت جامعه نقش بسیاری دارد. در خلقت و طبیعت هر انسانی، کمال خواهی به ودیعت نهاده شده است. زیبایی و جمال جزئی از کمالات است و زیباجویی و جمال‌پرستی از جمله چیزهایی است که در سرشت آدمی تعبیه شده است. به گفته استاد مطهری: «گرایش انسان به زیبایی و جمال یکی از خواسته‌های فطری انسان است و احساس لذت از زیبایی و تناسب و پاکیزگی‌ها، با سرشت انسان آمیخته شده است» (مطهری، 1362، 80)؛ این خوی در افرادی که به جوانی می‌رسند، بیشتر تجلّی می‌کند؛ زیرا ایشان در دوره‌ای قرار دارند که زیبایی طبیعی به اوج خود می‌رسد، این امر جسمانی روح آنها را به خویش مشغول‌ کرده و یکی از سرگرمی‌های جوان، رسیدگی‌کردن و افزودن به زیبایی جسمانی ‌بوده و دین اسلام به تمام نیازهای مادی و روحانی افراد به نحو تمام پرداخته و هیچ‌یک از زوایای وجودی انسان‌ها را نادیده نگرفته است. آنچه در این پژوهش مقصود ما بوده، آرایش و زینت زنان در سبک زندگی اسلامی است و دیگر آنکه زینت گاهی بر خود بدن طبیعی انسان و به‌ویژه بدن زن اطلاق می‌شود، اما مراد از زینت در این پژوهش، مواردی از قبیل لباس و زیورآلات که موجب زیبایی و جذابیت بیشتر انسان می‌شود. بی‌شک هر تحقیق و پژوهشی شامل اهداف خاصی است که در راستای نیل به آن اهداف چنین پژوهشی انجام‌گرفته است. این تحقیق نیز از این امر مستثنا نبوده و مشتمل بر اهداف، معرفت افزایی در باب آرایش و زینت زن در سبک زندگی اسلامی است.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

مفهوم شناسی

الف) مفهوم آرايش

آرايش در لغت‌نامه دهخدا به معناي زير آمده است: اسم مصدر آراستن، زيور، جمال زین، زبرج، حلیه....، و آرايش كردن به معناي آراستن و جلوه كردن آمده است ( دهخدا، 1377، 1: 62).

ب) مفهوم زینت

زینت از ماده زین می‌آید که مقابل زشتی است (فراهیدی، 1410 ق، 7: 387). طریحی در مجمع البحرین می‌گوید: «زینت آن چیزی از زیور آلات و لباس و مانند آن است که انسان به‌واسطۀ آن آراسته می‌شود» ( طریحی، 1416 ق، 6: 262)؛ و تعریف آن در المحیط به این صورت آمده است: «زینت اسم جامعی برای هر چیزی است که به‌واسطۀ آن آراسته شود و جمع آن زِیَن است» (اسماعیل بن عباد، 1414 ق، 9: 94).

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

جايگاه زيبايي و آرايش

آرايش، امري فطري و طبيعي است و گرايش فطري زن به آرايش، آثار رواني بسيار مثبتي براي وي دارد. بي‌ميلي به آراستگي و آرايش، نشانه اختلال شخصيتي و رواني در فرد است. فرد ژوليده و بي‌رغبت نسبت به آرايش، براي خود ارزشی قائل نيست؛ بر اين اساس، پوشيدن جامه زيبا، بهره‌گيري از مسواك و شانه زدن مو، خوش‌بو بودن، استفاده از انگشتر و آراستن خويش هنگام عبادت جزو مستحبات مؤكد است.

سه زن محضر رسول خدا صلی‌الله عليه و آله شرف ‌ياب شدند و از شوهران خود شكايت كردند. يكي از آنان نسبت به خودداري شوهرش از كاربرد بوی خوش گله داشت. رسول خدا صلی‌الله عليه و آله بي‌درنگ درحالي‌كه به نشانه خشم، ردايش را به زمين مي‌كشيد، از خانه به مسجد رفت و بر منبر آمد و فرياد كرد: «چه مي‌شود گروهي از ياران مرا كه ترك گوشت و بوي خوش و زن كرده‌اند؟ همانا من هم گوشت مي‌خورم و هم بوي خوش به‌كار مي‌برم و هم از زنان بهره مي‌گيرم و هر كس از [شيوه] من روي گرداند، از من نيست» (الکلینی، ۱۳۶۳، 5: 119).

هنگامي‌كه رسول خدا صلی‌الله عليه و آله نزد اصحاب مي‌رفت، به آينه نگاه مي‌كرد و موهاي خود را شانه مي‌زد و مرتب می‌کرد و مي‌گفت: «خداوند دوست دارد وقتي بنده‌اش به نزد دوستانش مي‌رود، خود را آماده و زيبا سازد» (محمدي ري‌شهري، ۱۴۱۶ ق، 1: 414)؛

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

قرآن كريم نيز آفرينش وسايل تجمل را از لطف‌هاي خدا نسبت به بندگانش می‌داند (اعراف، آیه 31 و 32)؛ همچنين اسلام، زني را كه كوتاهي می‌کند و خود را براي شوهرش نمی‌آراید، سرزنش كرده است ( مجلسى،1410 ق، 70: 122).

رسول‌ گرامي‌ اسلام فرمود: پاكيزه باشيد و خودتان را شبيه يهود نكنيد. زنان يهودي كه زناكار شدند، بدان جهت بود كه شوهرانشان كثيف بودند (حرّ عاملى، 1409 ق، 3: 355) و كسي به آنها رغبت نمي‌كرد؛ از اين‌رو در آموزه‌هاي ديني تأكيد شده است كه خودتان را پاكيزه كنيد تا زنانتان به شما متمايل شوند(عاشق الهي‌ بلندشهري،1390، 86). اهتمام رسول خدا صلی‌الله عليه و آله به زينت و آرايش زنان، نشان دهنده وجود مصالح فردي و اجتماعي است؛ زيرا شارع مقدس، قوانين و دستورهاي ديني را بر اساس مصالح فردي و اجتماعي وضع می‌کند و در هر امري كه مصلحتي وجود داشته باشد، احكام متناسب را به‌صورت واجب يا مستحب صادر می‌کند‌.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

دستورهاي ایجابی اسلام درباره زينت زن

از آنجا كه در امر زينت، مصالحي براي انسان، به‌ویژه زنان نهفته است، شارع ‌مقدس آن را مستحب دانسته و دستورهايي در اين راستا صادر كرده است؛ البته اين دستورها، ايجابي و سلبی‌اند. در بعد ايجابي، افراد مؤمن بايد آراسته باشند و از زينت حتي هنگام عبادت استفاده كنند. شرع مقدس، به زنان بيش از سه روز اجازه ترك زينت نداده‌ است. پيامبر فرمود:

«لا يَحلُ لِاِمرَأةٍ مؤمن باللهِ وَ اليَومِ‌الآخِرٍ اَن تَحُدً َعَلَي مَيِّتٍ فَوقَ ثَلاثِ لَيالٍ إلّا عَلَي زَوجٍ اَربَعَةَ اَشهُرٍ وَ عَشرا؛ (عاملى (شهید اول)، 1410 ‍ ق، 2: 424)؛

براي زني كه به خدا و روز جزا ايمان دارد، جايز نيست براي مرده‌اي بيش از سه روز آرايش را ترك كند، مگر براي زوج خود كه واجب است، چهار ماه و ده روز آرايش نكند».

پيامبر در جايي ديگر فرمود:

«ان الله يحب من عبده اذا خرج الي اخوانه ان تهياء لهم و يتجمل» (محمدي ري‌شهري، ۱۴۱۶ ق، 1: 414)؛

همانا خداوند دوست دارد بنده‌اش وقتي براي ديدار برادرش خارج مي‌شود، خود را آماده كند و براي آنان زيبا سازد»؛ بر اساس سخن تاريخ ‌نگاران، حضرت نه‌تنها مخالف زيبايي و آرايش نبود، بلكه بر آن تأكيد مي‌ورزيد و حتي رهنمودهايي نيز براي زيباسازي ارائه مي‌كرد.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

توجه به اين گزارش‌ها، به‌خوبی نمايانگر جايگاه آرايش و زيبايي از ديدگاه رسول خدا صلی‌الله عليه و آله است. در اين بخش، به بيان نمونه‌هايي از اين موارد مي‌پردازيم.

امام صادق (ع) فرمود: پيامبر به زني به نام ام‌عطيه كه آرايشگر بود، گفت: اي ام عطيه، وقتي دختري را آرايش مي‌كني، صورتش را با پارچه پاره پاك مكن، بي‌شك، تكه پارچه، جلوه چهره را مي‌گيرد (الکلینی، ۱۳۶۳، 5: 118؛ همان، 6: 38؛ بدران،1398 ق، 6: 361)؛ اين جريان نشان دهنده توجه رسول خدا صلی‌الله عليه و آله نسبت به آرايش و زيبايي و بهداشت پوست براي حفظ زيبايي است.

همچنين از امام صادق (ع) چنين نقل شده است: زن آرايشگري محضر رسول گرامي اسلام وارد شد، حضرت از جمله سفارش‌هایی كه به وي كرد، اين بود كه براي زيباتر شدن زنان، گيسو را به گيسو گره مزن (الکلینی، ۱۳۶۳، 5: 119).

امام صادق (ع) نقل مي‌كند: پيامبر فرمود: «عطر زنانه بايد خوش‌رنگ و داراي بوي ملايم باشد و عطر مردانه بايد کم‌رنگ و از بوي تندي برخوردار باشد» (حرّ عاملى، 1409 ق، 1: 444، باب 13، ابواب آداب الحمام). پيامبراعظم صلي الله عليه و آله درباره زينت و آرايش، به تفاوت ميان زن و مرد توجه ویژه‌ای داشت؛ همچنين به مردان دستور مي‌داد ناخن خود را كوتاه كنيد و به زنان مي‌گفت: ناخن خود را كوتاه نكنيد و براي زينت، كمي ناخن خود را بلند نگه‌ داريد (حرّ عاملى، 1409 ق، 1، باب 81، ح 1).

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

سول‌ خدا صلي الله عليه و آله به زنان اجازه مي‌داد تا موهاي خود را با رنگ بيارايند. ايشان به زنان همسردار فرمود خود را با رنگ براي شوهرانشان آرايش دهند و زنان بي‌همسر را دستور داد تا دست‌هاي خود را حنا ببندند تا به دست‌هاي مردان شباهت نداشته باشند (حرّ عاملى، 1409 ق، 1: 444، باب 13، ابواب آداب الحمام).

بر اساس سيره رسول خدا صلي الله عليه و آله، زينت و تجمل در نظر شارع مقدس, محبوب است و از جمله مستحبات، زينت به قصد اظهار نعمت‌هاي الهي است. توجه به زينت، تخلق به اخلاق الهي است؛ از اين‌رو پيامبر مي‌فرمود: «ان الله جميل و يحب الجمال » (طبرسي، ۱۴۱۵ ق، 4: 673).

در سيره نبوي، مسئله زينت و توجه به وضع ظاهر چنان مهم است كه حضرت به كساني كه به اين امر بي توجه بودند، اعتراض و با آنان برخورد مي‌كرد. ابن عباس نقل مي‌كند: پيامبر به يكي از همسران خود كه مويي ژوليده و ظاهري ناآراسته داشت، تذكر داد و به وضع ظاهري او اعتراض كرد (الکلینی، ۱۳۶۳، 5: 118).

در روايتي آمده است: شخصي به نام ابوريحانه به حضور رسول خدا صلي الله عليه و آله رسيد و عرض كرد: اي رسول خدا صلي الله عليه و آله, من زيبايي را دوست دارم، حتي زيبايي كفش را. آيا اين از تكبر است؟ حضرت فرمود: «خداوند زيباست و زيبايي را مي‌پسندد و دوست دارد كه اثر نعمت خود را در بنده‌اش ببيند» (احسان بخش، 1366، 2: 312).

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

​

از منظر دين، هزينه كردن براي زينت و آرايش جزو امور ضروري و لازم است و حتي اين امر از انفاق در راه خدا پسنديده‌تر است. پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله در وصاياي خود به امير مؤمنان (ع) فرمود: دِرهَمٌ فِي الخِضابِ اَفضَلُ مِن اَلفِ دِرهَمِ في سَبيلِ اللهِ و فيه اَربَعَ عَشَرَةً خَصلَةً.( حرّ عاملى، 1409 ق، 2: 85)؛ هزينه يك درهم براي خضاب ارزشمندتر از هزينه هزار درهم در راه خداست و در خضاب كردن چهارده ويژگي است؛ دليل اين سخن پيامبر، وجود آثار مثبت خضاب است.

آن زمان كه پيامبر فهرست جهيزيه دخترش را تهيه كرد، عطر جزء يكي از كالاها بود؛ اين موضوع نشان دهنده اهميت مسئله زينت است. همچنين از حضرت رسول صلي الله عليه و آله نقل شده است: احسنوا لباسكم و اصلحوا رحالكم حتي تكونوا كانكم شاته في الناس (محمدي ري‌شهري، ۱۴۱۶ ق، 1: 414)؛ زيبا لباس بپوشيد و مركب خوب سوار شويد تا در نگاه مردم خوب جلوه كنيد؛ سفارش براي بهره‌مندي از عطر، خضاب، مسواك و داشتن لباس پاكيزه، همه بر استحباب مسئله زينت دلالت دارد.

[یاس بهشتی* خادمه باب الحوائج جواد الائمه (ع)*]

دستورهاي سلبي اسلام درباره زينت

شارع مقدس، زينت و آرايش را به عنوان امري محبوب، براي زنان مطرح و در اين راستا رهنمودهاي لازم را ارائه كرد به موازات تأكيد بر زينت و زيبايي، توجه دين‌داران زنان را همچنين به بخش آسيب زاي زينت هم جلب كرده‌اند و دستورهاي سلبي هم در اين راستا بيان داشته است كه به بخشي از آنها اشاره مي‌كنيم:

یک. آشكار نكردن زينت

از عنوان‌هاي مهمي كه حكم استحباب زينت را به حرمت تغيير مي‌دهد، آشكار كردن زينت زن است كه قرآن كريم از اين عمل نهي فرموده است:

"لا يُبدِينَ زِينتَهُن إِلا ما ظَهَرَ مِنْها " (نور،آیه 31 ).

فقهاى مسلمين اتفاق‌نظر دارند كه زن بايد بدن خود را به‌جز دست و صورت بپوشاند، همان‌طور كه در حرمت نگاه كردن مرد به غيرِ دست و صورت زن، وحدت نظر دارند. زيرا حرمت نشان دادن زينت بر زن يقيناً براى بازداشتن مردان از نگاه به آنها است و زينت موضوعيتى نداشته تا سبب حرمت شود؛ بلكه مقدمه‌ای براى بازداشتن نگاه مردان به زنان است؛ برای این منظور باید زینت شناخته شود تا حکم به حرمت نشان دادن زینت زن به مرد شود.