ادیان و فرقه های غیر اسلامی در دوره سامانیان

[نصرالله عاشق خداومولا]

ادیان و فرقه های غیر اسلامی در دوره سامانیان


یکی از مهم‌ترین عواقب و نتایج فتوحات عرب در ایران همانا انتشار دین فاتحان؛ یعنی اسلام در میان ایرانیان بود. اسلام به تدریج دین پیشین زرتشتیگری را تقریبا از ایران دور کرد، گرچه با مسیحیت نتوانست چنین برنامه‌ای داشته باشد (مسیحیت در فاصله بین قرن سوم و هفتم میلادی با موفقیت در ایران رواج می‌یافت به ویژه در شهرها)؛ ولی انتشار آن کیش را محدود و متوقف ساخت. اسلام این موفقیت‌ها را به یک باره کسب نکرد. گرچه هم در اواسط قرن اول هجری (هفتم میلادی) برخی از ایرانیان که بیشتر دهقانان[1] و ساکنان شهرها بوده‌اند، اسلام آوردند. در آغاز امر این تغییر دین را چنین تلقی می‌کردند که نومسلمان پس از قبول اسلام با قوم و ملت خویش قطع علاقه کرده، عرب می‌شوند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

در زمان خلفای اموی اسلام به کندی و سستی در ایران رواج یافت. روایت محفوظ مانده این را می‌رساند که صد سال پس از فتوحات عرب بخش اعظم زرتشتیان متعصب و آشتی ناپذیر به جزیره هرمز نقل مکان کرد و از آن‌جا به گجرات هندوستان هجرت نمود با این حال در قرن چهارم هنوز عده کثیری زرتشتی در ایران می‌زیستند. از گفته اصطخری جغرافیدان (اواسط قرن چهارم هجری / دهم میلادی) چنین استنتاج می‌شود که در زمان وی در فارس آتش پرستان اکثریت ساکنان را تشکیل می‌دادند. هیچ شهر و دهکده و ناحیه بی آتشگاه نبوده[2] وعده زرتشتیان چندان زیاد بود که بر لباس خویش صله تشخیص نمی‌زدند و حال آن که حقوق اسلامی نصب علامت تشخیص را برای غیر مسلمانان اجباری کرده بود.[3] بسیاری از دهقانان پارس حتی در قرن چهارم هجری زرتشتی بودند و در دژهای کوهستانی ایشان و به ویژه قلعه الجص تصاویر و داستان‌های پادشاهان و پهلوانان و پیروزی‌های ایران باستان محفوظ بود.[4] در نواحی کرانه دریای خزر (طبرستان، گیلان، دیلم) تا نیمه دوم قرن سوم هجری، زرتشتی‌گری رواج داشت، بر عکس در خراسان در نمیه اول قرن سوم هجری دهقانان و اکثر مردم مسلمان بودند؛ ولی در این‌جا هم هنوز در قرن چهارم هجری، حتی در میان بزرگان نیز عده قابل توجهی به طور پنهانی هواخواه زرتشتی‌گری بودند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

در کرمان نیز عده زرتشتیان بسیار بود[5] و حتی در قرن دهم میلادی (چهارم هجری) در جبل شمال غربی ایران هم دیده می‌شدند.[6] وضع ایرانیان در قرن چهارم چنین بود؛ ولی در قرن پنجم هجری اکثریت عظیم مردم کشور مسلمان بودند، در تالیفات ایران اخبار مربوط به زرتشتیان از آن زمان به بعد ندرتا دیده می‌شود.[7]

[نصرالله عاشق خداومولا]

بودایی


دین بودایی در قسمت‌هایی از قلمرو سامانیان رواج داشت. این دین در دوره امپراطوری کوشان که از قرن اول تا قرن چهارم قدرت فرهنگی و سیاسی حاکم در افغانستان و آسیای مرکزی بود در این مناطق و چین انتشار یافته بود.[8]


ابن ندیم آورده بیشتر مردم ماورالنهر در روزگار کهن و پیش از اسلام بر این مذهب بوده‌اند.[9] در خراسان این فرقه را شمنان می‌خواندند. در نواحی سرحدی خراسان در مجاورت هند، بتخانه‌های شمینه که بهار و فرخار نامیده می‌شدند، آشکار و معروف بوده، و در زمان تالیف آثار الباقیه برپا بودند.[10]

[نصرالله عاشق خداومولا]

یهود


گروهی از یهودیان به عنوان اهل کتاب در سرزمین سامانیان زندگی می‌کردند مقدسی شمار آنان را در مقایسه با نصارا بیشتر دانسته؛ اما به شهرها و محل استقرار آنها اشاره نکرده است.[11] در مجاروت سامانیان شمار زیادی از یهودیان در کوره خزر از اقلیم دیلم ساکن بودند.[12] شماره یهودیان هم در ایران قرن چهارم و آغاز قرن پنجم بسیار بود. چنان که در سمرقند 30000 یهودى زندگى می‌کردند. مقدسى می‌ نویسد: «در خراسان یهودى بسیار و نصارى کم‌اند[13] و در جبال هم عدد یهود از نصارى بیشتر است».[14]‌ آدم متز از وجود سی هزار یهودی در سمرقند اواخر قرن چهارم خبر می‌دهد.[15] ابن حوقل از روزگار سامانیان در شهرهای خراسان و ماورالنهر از جمله بلخ و سمرقند یهودیان زندگی می‌کردند که این گزارش مبهم است.[16]


بهمین نحو هم در خوزستان عدد یهود و مجوس بر نصارى برترى داشت‌[17] و معمولا رئیس یهودیان را در طرف مشرق ممالک اسلامى «رأس الجالوت» می‌نامیدند که در بغداد سکونت داشت‌. در عراق مجوس بسیار است، اهل ذمه آن‌جا یهود و نصارایند.[18]

[نصرالله عاشق خداومولا]

مسیحیت


آیین مسیحیت در برخی از شهرهای خراسان و ماورالنهر پیروانی داشت. مسیحیان بر اساس احکام قرآن از اهل کتاب به شمار می‌آمدند که می‌توانستند به عنوان اهل ذمه با پرداخت جزیه بر دین خود باقی بمانند و در پناه دولت اسلامی قرار گیرند. در میان ترکان نیز کیش نسطوری شیوع یافته و در شهرهای مهم آن مردمان مسیحی می‌ریستند.[19]


هنگامی که امیر اسماعیل در سال 280 به طراز در ترکستان لشگر کشید و بر این شهر استیلا یافت امیر آن‌جا و دهقانان بسیار اسلام آوردند و کلیسای بزرگ شهر به مسجد جامع تبدیل شد.[20]

[نصرالله عاشق خداومولا]

بخارا، پیش از اسلام از مراکز نشر مسحیت بود. کلیسای شهر در آغاز فتح اسلامی به مسجد تبدیل شده بود و آن را مسجد بنی حنظله می‌خواندند.[21] «و از پس آن کلیساى ترسایان بوده است، و آن‌جا مسجدى است و آن مسجد را مسجد بنى حنظله خوانند.» اصطخری در مورد آن‌ها گفته است: «ساودار کوهی است بر جنوبی سمرقند. هوای درست دارد. مردم این جایگاه از دیگران تن درست‌ترند و نیکروی‌تر باشند و در ازای این روستا مقدار ده فرسنگ بود و در ساودار جایگاهی هست که ترسا آنجا گرد آیند و عبادت کنند و آن را وقف بسیار است و این جایگه را وزگرد خوانند»[22] و همان طور بیرونی در آثار الباقیه از دو فرقه ملکایی و نسطوری نام برده که از میان فرق مسیحی پیروان بیشتری داشتند.[23]


نیشابور نیز ظاهرا محل زندگی شمار قابل توجهی از مسیحیان بود. گزاشهایی از گروییدن به اسلام در میان خاندانهای سرشناس و مسیحی این شهر در دست است.[24]

[نصرالله عاشق خداومولا]

زرتشتی


در ایران قرن چهارم ادیان قدیم هنوز قوّت و انتشار داشت، چنان که در بسیارى از نواحى ایران دین عیسوى و یهودى و زرتشتى منتشر بود[25] و از این میان آیین زرتشتى بیش از سایر ادیان رواج داشت. چنان که در شهرها و قصبات فارس در این قرن دسته‌هاى بزرگى از معتقدان به این آیین زندگی می‌کردند،[26] و در طبرستان و خراسان و ماوراء‌النهر و سیستان به نحوى که از اشارات مورخان مشهودست پیروان آیین مجوس فراوان بودند. در ماوراء‌النهر و حتى در اقصى نواحى آن اجتماعات بزرگى از گبرکان و مانویان بسر می‌بردند.[27] زرتشتیان و سایر ملل در اجراى مراسم خود آزادى داشتند و حتى رسوم آنان در میان عامه مردم بعضی‌ نواحى هم مستعمل بود.[28] و در «اعیاد کفر» (مراد اعیاد ایرانى قدیم یعنى اعیاد زرتشتى بود) بازارها را تزیین می‌کردند و در نوروز و مهرگان با مجوس عید می‌گرفتند و عدد شهور و ایامشان مانند زرتشتیان بود.[29] آتشکده‌هاى زرتشتیان هم در این ایام بسیار بود و از این آتشکده‌ها در کتب جغرافیا و تاریخ در قرن چهارم بسیار نشان داده شده است. چنان که شمارش همه آن‌ها مایه ملالت است‌[30] و بر روی هم زرتشتیان در فارس بیش از همه جاى دیگر ممالک اسلامى زندگى می‌کردند و بیشتر کتب زرتشتى و آتشکدهاى ایشان تا آن روزگار محفوظ بوده است.‌[31] دین زرتشتی آیین رسمی ایران باستان در دوران اسلامی هم چنان در شمال شرقی ایران، خاستگاه نخستین آن برقرار بود و بعدا در مناطق تحت سلطه سامانیان از خراسان و خوارزم گرفته تا ماورالنهر و ترکستان و از آن سوی تا سیستان، پیروان این آیین و آتشکده‌هایشان باقی ماندند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

در قملرو سامانیان گروه‌های مختلفی از پیروان دین مزدایی می‌زیستند[32] و آتشکده‌هایی در شهرها برپا بود، چنان که برخی از چهره‌های نامدار ادب فارسی اعتقاد یا گرایش به دین زرتشتی داشتند. در سمرقند نیز در محله‌ای موسوم به محله مجوس بود. در خارج این شهر آتش کده‌ای برپا بود که در سده پنجم وجود داشته است. مقدسی نوشته: «که از ده قریتین از توابع مرو در راه طخارستان مردمانی مجوس می‌زیستند که کسب آنان از کرایه دادن الاغان بود و آنان را یرکون می‌خواندند» مقدسی از این ده قریه المجوس یاد کرده است.[33] زرتشتیان سمرقند در بخی فعالیت‌های اجتماعی سهیم بودند در یکی از محله‌های شهر به نام سرطاق که نهر آبی جریان داشت، زرتشتیان در تابستان و زمستان وظیفه مراقبت از نهر را بر عهده داشتند و در مقابل از پرداخت جزیه معاف بودند.[34]

[نصرالله عاشق خداومولا]

در ناحیه بخارا نیز از دیرباز آتشکده‌هایی برپا بود.[35] بیرونی از این آتشکده‌های مهم و کهن یاد کرده است. به گفته وی در روز 28 ماه نو سرد (از ماه‌های سغدی که اول آن آغاز تابستان بود) زرتشتیان بخارا جشنی به نام رامش آغام داشته‌اند که در آن روز در آتشکده قریه رامش گرد هم بیایند و در اجتماع بزرگ خود به خوردن و آشامیدن مشغول می‌شدند. این آغام‌ها نزد آن‌ها عزیزترین اعیاد بود.[36] در شهر طواویس از دیگر توابع بخارا آتشکده و بتخانه‌ای بود که در هنگام فتح السام وجود داشته است.[37] طبرى محل بعضى از آن‌ها را یاد کرده از جمله در طواویس گوید: آن‌جا (بیت نار و بیت آلهه) آتشکده و بتخانه بود.[38]