تحقیقى در باره اربعین حسینى

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

تحقیقى در باره اربعین حسینى

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

تحقیقى در باره اربعین حسینی

اشاره

اینك با توجه به این كه باب بحث و نقد و نظر علمى همواره باز و حرمت دیدگاه هاى مختلف علمى محفوظ است، در این شماره، مقاله دیگرى در این باره به پژوهشگران عرصه تاریخ اهل بیت(علیهم السلام) عرضه مى داریم.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

چكیده

مسئله اربعین سید الشهداء(علیه السلام) و این كه آیا خاندان آن حضرت پس از رهایى از اسارت یزید قصد عزیمت به كربلا را داشته و نیز آیا توانسته اند در آن روز به زیارت آن مضجع شریف نایل آیند و مرقد مطهرش را زیارت كنند، از جمله مسائلى است كه از دیرباز صاحب نظران در باره آن اختلاف نظر داشته و هریك با استشهاد به ادله تاریخى براى اثبات یا نفى آن تلاش كرده اند. در این مقاله با توجه به متون تاریخى معتبر احتمالات ممكن را تبیین كرده و ضمن بیان نظر مدافعان این واقعه، دیدگاه خود را مبنى بر نبود دلیل كافى و قابل اعتماد بر مسئله اربعین سید الشهداء(علیه السلام)تبیین خواهیم نمود. هم چنین امكان رسیدن كاروان اسرا را نیز به كربلا در اربعین اول تقریبا ناممكن دانسته و در پایان، دلیل الحاق سر مطهر امام حسین(علیه السلام) را به جسم شریفش مورد خدشه قرار داده و وجود حدیث شریفى كه زیارت اربعین را از علائم مؤمنان مى شمارد براى استحباب و فضیلت آن زیارت كافى دانسته ایم.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

مقدمه

ورود خاندان مكرّم سیدالشهداء به كربلا در راه بازگشت از شام به مدینه در روز اربعین و الحاق سر مقدس اباعبدالله الحسین(علیه السلام) به پیكر مطهّرش در آن روز، یكى دیگر از وقایع مبهم واقعه عاشورا و حوادث پس از آن است. به راستى اگرچه حادثه عاشورا دل خراش ترین و غمبارترین حادثه اى است كه در طول تاریخ، قلب شیعیان و دوست داران خاندان عصمت و طهارت را جریحه دار ساخته و جا داشت تمامى وقایع آن بدون هیچ كم و كاستى در كتاب هاى تاریخ نقل شود، امّا مع الاسف از آن جا كه هم در زمان وقوع حادثه عاشورا و هم پس از آن شیعیان على بن ابى طالب و فرزندان معصومش تحت بیشترین فشارها و آزارها بوده، سخت ترین شكنجه ها و تحریم ها را متحمّل شده و عملا در حاشیه قرار گرفته بودند ، هیچ گاه امكان ضبط و نقل وقایع غم بار عاشورا و آن چه بر خاندان مكرم سید الشهداء گذشت پدید نیامد. به راستى وقتى تاكنون به طور قطع و یقین سرنوشت سر مقدس اباعبدالله الحسین(علیه السلام)كه در واقع یكى مهم ترین امورى است كه باید مورد توجه قرار مى گرفت روشن نشده است و اقوال در باره دفن سر مطهر آن حضرت مختلف و متشتت است چگونه مى توان انتظار داشت وقایع ریز و درشت دیگرى همچون مدّت حبس خاندان سید الشهداء در كوفه ، روز حركت از كوفه و مسیر حركت آنان از كوفه تا شام، میزان اقامت آنان در شام و بالأخره مسیر بازگشت آنان به درستى و روشنى ، و بدون هیچ گونه اختلافى ثبت و ضبط شده باشد؟!

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

مى دانیم كه بخش اعظم وقایع عاشورا و حوادث پس از آن، توسط مورخان اهل سنت كه بعضاً تلاش مى كردند دامن یزید و خاندان بنى امیّه را از این لكه ننگ ابدى، پاك سازند نقل شده است، پس نباید انتظار داشت تمام وقایع و حوادث بدون كمترین تحریفى نقل شده باشد. از آن گذشته اگر مورخان نیز قصد نگارش حوادث را به صورت صحیح و بدون تحریف داشتند، حكّام وقت ممانعت به عمل آورده و معلوم نبود كه چه سرنوشتى در انتظار نویسنده و نوشته او بود.

تلاش نگارنده این سطور بر آن است كه مسئله بازگشت كاروان اسراى بنى هاشم (علیهما السلام)را از شام بررسى كرده و نتیجه گیرى نهایى را براساس متون موجود، بازگو نماید. باشد كه این تحقیق گامى مثبت در جهت هرچه روشن تر شدن حوادث پس از عاشورا باشد و مرضى پروردگار واقع گردد.

مشهور بین عرف شیعه آن است كه امام سجاد(علیه السلام) به همراه اهل بیت سیدالشهداء(علیه السلام) در راه بازگشت از شام، به كربلا رفته و روز اربعین موفق به زیارت قبر مطهر حسین بن على(علیه السلام) و اصحاب باوفایش شدند و پس از سه روز عزادارى و اقامه ماتم به مدینه الرسول(صلى الله علیه وآله)بازگشتند. و نیز بین شیعیان مشهور است كه زین العابدین(علیه السلام)سر مطهر پدر را در آن روز به بدن شریفش ملحق نمود. اما با وجود این از دیرباز در میان محقّقان و صاحب نظران در باره رسیدن كاروان اسرا در اربعین اول به كربلا اختلاف نظر بوده است. برخى آن را تایید كرده، شواهد تاریخى بر آن اقامه مى كنند و برخى دیگر، حضور خاندان سید الشهداء(علیه السلام) را در اربعین اول انكار كرده تحقق آن را امكان پذیر ندانسته یا محقق شده نمى دانند.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

نویسنده این سطور نیز بر این باور است كه كاروان اسرا در روز اربعین به كربلا نرسیده و نیز معتقد است «احتمال رسیدن كاروان اسرا به كربلا در روز اربعین» با «تحقق آن» دو امر مستقلند كه در این مسئله معلوم نیست كه هردو با هم رخ داده باشند. بنابراین، به باور نویسنده هرگز نمى توان گفت كه منكران قضیه اربعین به بى راهه رفته اند.

ما در این مقاله بر آن شدیم تا وقایعى را كه پس از اسارت اهل بیت سیدالشهداء(علیه السلام)اتفاق افتاد و با رسیدن یا نرسیدن كاروان اسرا به كربلا در روز اربعین اوّل ارتباط مستقیم دارد مرور كرده، تحقیقى مختصر درباره آن ارائه نماییم.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

بررسى وقایع مرتبط با واقعه اربعین

به طور كلّى وقایعى را كه با رسیدن كاروان اسرا به كربلا رابطه مستقیم دارد مى توان در امور ذیل خلاصه نمود:

1 ـ مدت زندانى بودن اهل بیت سیدالشهداء(علیه السلام) در كوفه و زمان حركت آنان به سوى شام;

2 ـ مسیر كاروان اسرا از كوفه تا شام;

3 ـ زمان صرف شده براى رسیدن به شام;

4 ـ مدت زمان اقامت اهل بیت امام در شام;

5 ـ مسیر بازگشت از شام به مدینه و بررسى احتمال عزیمت آن كاروان به كربلا و رسیدن به آن جا در اربعین اول;

اكنون هریك از موارد فوق را به طور مستقل بررسى مى كنیم.

1. مدت زندانى بودن اهل بیت سیدالشهداء در كوفه و زمان حركت آنان به سوى شام

تقریباً در باره خروج اهل بیت امام حسین(علیه السلام) از كربلا و حركت به سوى كوفه در كسوت اسارت در روز یازدهم محرم تردیدى نیست و هم چنین بنا بر قول مشهور ، آنان در روز دوازده محرم وارد كوفه شدند، امّا در مورد حركتشان به سوى شام تاریخ دقیق و یقین آورى در دست نیست، زیرا مدّت اقامت آنان و مدت زندانى بودنشان در كوفه چندان معلوم نیست . البته از مسلمات تاریخ است كه اسرا مدتى در كوفه زندانى شدند، چنان كه برخى مقاتل معتبر به آن تصریح كرده اند. طبرى به نقل از عوانة بن حكم كلبى به این مسئله اشاره كرده2 و شیخ صدوق نیز در مقتل خود به زندانى شدن اسرا تصریح مى كند و مى نویسد:

ثم امر بعلى بن الحسین فغلّ وحمل مع النسوة والسبایا الى السجن...فامر ابن زیاد بردهم إلى السجن3; سپس فرمان داد تا على بن الحسین به غل و زنجیر كشیده شده به همراه زنان و یتیمان به زندان برده شود... پس دستور داد كه آن ها را به زندان بازگردانند.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

امّا اكثر مقاتل در مورد تاریخ خروج كاروان اسرا از كوفه و حركت به سوى شام یاد نكرده، از زمان دقیق خروج آنان از كوفه خبر دقیقى در دست نیست.یكى از نویسندگان در این باره چنین مى گوید:

با این كه اسراى اهل بیت مدتى كه مقدارش تحقیقاً معلوم نیست در كوفه در زندان ابن زیاد مانده اند و ابن زیاد از یزید كسب اطلاع نموده و درباره آن ها كسب تكلیف و دستور خواسته كه تمامى آن ها را بكشد یا به شام ره سپار سازد.4

اما آن دسته از صاحب نظرانى كه اربعین اول را پذیرفته و بر این باورند كه كاروان اسرا در روز اربعین اول به زیارت قبور مطهر شهداى كربلا موفق شده اند باید به گونه اى وقایع را تبیین كنند كه رسیدن آنان به كربلا در اربعین قابل توجیه باشد، چنان كه باید زمان محبوس بودن آنان را در كوفه بسیار كوتاه بدانند. از این رو برخى بر این اعتقادند كه اسراى آل محمد(صلى الله علیه وآله) به مدت بسیار كوتاهى در كوفه زندانى بوده و در فاصله دو روز كبوتر نامه بر نامه ابن زیاد را نزد یزید برده و پاسخ را مبنى بر فرستادن اسرا به شام باز گردانده است، در نتیجه، اسرا در روز پانزده محرم به سوى شام روانه شده و روز اول ماه صفر وارد شام شده اند. براى اثبات این ادعا شواهدى ذكر شده و از آن، چنین برداشت شده است كه در آن زمان از كبوترِ نامه بر استفاده مى شده است.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

شاهدى كه براى این امر نقل شده، عبارت ذیل است:

مرحوم احمد بن تاج الدین حسن سیف الدین استر آبادى از محدثین امامیه در كتاب آثار احمدى مى گوید صحیح است كه عبدالله انصارى مى گوید: با جمعى از مردم در خدمت امام حسین(علیه السلام)بودیم، بادى عظیم از جانب شام برآمد، یكى از موالیان معاویه آن جا حاضر بود گفت: یابن رسول الله جدت مردم را از وزیدن باد خبر مى داد و تو نیز اگر مى توانى خبر ده كه این باد چه مى گوید؟! آن حضرت فرمود: مى گوید كه حاكم شام مرده و از جانب فوات جرعه كشیده، آن ملعون را سخن امام(علیه السلام) بسیار گران آمد، امّا به غیر سكوت چاره اى ندید، روز دیگر خبر رسید كه معاویه مرده و از خاك دان دنیا رخت فوات بدار الجزاء كشیده است. بعد محدث خیابانى(رحمهم الله)فرمود: پس معلوم شد كه به جز وسیله كبوترِ نامه بر، ایصال این خبر ممكن نخواهد بود.5

صاحب كتاب تحقیق درباره اول اربعین سیدالشهداء(علیه السلام) با استناد به این نقل معتقد است كه بنى امیه از كبوتر نامه بر براى ارسال نامه هاى خود استفاده مى كردند، پس ابن زیاد نیز براى كسب تكلیف از یزید درباره اسرا از كبوترِ نامه بر استفاده كرده و در نتیجه، اسراى آل محمد را تنها پس از سه روز توقف در كوفه به شام فرستاده است. بر این اساس، مدّت زندانى شدن اهل بیت امام در كوفه از روز 12 ـ 15 محرم بوده است6 و در این فاصله، نامه ابن زیاد با كبوتر نزد یزید فرستاده شد و پاسخ یزید مبنى بر ارسال سرهاى شهدا و اسرا به شام بازگشت.

[فاطمی*خادمه یوسف زهرا(س)*]

ما اصرارى بر انكار رسیدن كاروان اسراى آل محمد(صلى الله علیه وآله) به كربلا در روز اربعین نداریم، امّا بر این باوریم كه تحقّق آن نیز در تاریخ مسلّم نیست و شواهد و قراین معتبرى برخلاف آن وجود دارد. براى مثال در نقد آن چه از قول یكى از طرفداران رسیدن اهل بیت امام(علیه السلام) به كربلا در روز اربعین اول نقل شد مى توان گفت كه زمان وقوع دو اتفاق، در تاریخ روشن است: نخست، تاریخ مرگ معاویه كه با پانزده رجب برابر بوده و دیگرى، تاریخ خروج امام حسین(علیه السلام)از مدینه كه آن نیز با روز 28 رجب مصادف بوده است.

هم چنین امر دیگرى نیز در تاریخ روشن است و آن این كه ولید، والى مدینه در همان شبى كه نامه یزید مبنى بر مرگ معاویه و لزوم اخذ بیعت از حسین بن على(علیهما السلام) و عبدالله بن زبیر به دستش رسید، امام(علیه السلام) را احضار كرد و خبر مرگ معاویه و لزوم بیعت با یزید را با آن حضرت در میان گذاشت 8 و امام حسین(علیه السلام) نیز دو روز پس از آن واقعه، از مدینه خارج شده و راه مكه را در پیش گرفت.