مدخل جن در دائره المعارف بزرگ اسلامی

[نصرالله عاشق خداومولا]

اما در سخن از صورت و شکل، گونۀ دیگری از بروز جنیان در روایات بازتاب یافته که بیشترین نقطۀ توجه آن، در رویارویی با انسان است. دسته‌ای از روایات و حکایات از نمود جنیان در برابر انسان به شکل و صورتی ملموس و قابل درک سخن آورده‌اند که بر مبنای آن امکان ایجاد نزدیک‌ترین نوع از ارتباط میان ایشان و انسان قابل تصور است. بر اساس روایات، در این حالت است که در قالب تمثل و صورت‌یابی جن، آدمی امکان ارتباط دیداری و شنیداری با این آفریده را می‌یابد. تا آنجا که به منابع بر می‌گردد، روایات و حکایات بسیاری مبین دیدار جنیان در قالبهای انسانی است؛ افزون بر پیامبر(ص)، روایات مربوط به این نوع حضور جنیان و دیدارها در دورۀ امامان بزرگوار نیز فراوان وجود دارد (نک‍ : صفار، 116؛ دلائل ... ، 212؛ راوندی، 1/203، 2/40، 556؛ طبرسی، 1/352-353؛ ابن اثیر، اسد ... ، 2/130؛ ابن طاووس، فرج ... ، 228؛ برسی، 91-92؛ بحرانی، 1/306، 2/40، 64، 4/302). سخن از این گونۀ ارتباط هم در منابع حدیثی و هم کلامی بروز داشته است. اگر مقصود از قبیلۀ شیطان در آیۀ 27 اعراف (7) گروهی از جن باشد، بر پایۀ این آیات جنیان می‌توانند آدمیان را ببینند، در زمانی که از چشم آدمیان پنهان‌اند. در بسیاری از روایات با تبیین تواناییهای انبیا، ایشان از این کاستی مبرا بوده‌اند و چنان که در سوره‌های نمل (27/17) و سبأ (34/12-13)، جنیان در خدمت سلیمان نبی(ع) قرار داشتند، در مقام بسط، عموم پیامبران قادر به دیدار ایشان هستند. اما این تخصیص برای آدمیان عمومیت ندارد و در منابع گاه به این نکته تصریح شده که شهادت آن کس که مدعی دیدار جنیان باشد، باطل است (نک‍ : شبلی، 32؛ ابن حجر عسقلانی، فتح ... ، 6/244). در تقابل با این نفی رؤیت، در برخی روایات از دیده شدن جن توسط افراد سخن به میان آمده است (مثلاً کلینی، 1/394؛ ابن قولویه، 93؛ ابوالشیخ، 5/1674).

[نصرالله عاشق خداومولا]

در نگاه به آراء کلامی، باید گفت غالب متکلمان برآن‌اند که بنی الجان دارندۀ اجسامی لطیف و حیاتی عَرَضی‌اند؛ صور نامرئی و هم مرئی برای ایشان محتمل است و در حالت اخیر، امکان نمود در صور و اشکال گوناگون را دارند (فخرالدین، 7/317؛ عضدالدین، 2/693؛ ابن قیم، 216). در حاشیۀ مباحث کلامی، گاه سخن از آن است که جنیان بی‌تعلق به اجسام عنصری توان تصرف و تأثیر دارند (همو، 65، 213؛ محقق، 436). در این میان به‌ویژه با عنایت به آیات الهی دربارۀ جنیانِ کمک رسان به سلیمان نبی(ع)، و طبیعتاً دیده شدن ایشان توسط قوم، رأی غالب معتزله از جمله قاضی عبدالجبار آن است که بنی الجان از آن رو که دارندۀ جسمی رقیق‌اند، دیده نمی‌شوند، اما در زمانهایی مانند عهد سلیمان(ع) به سبب انبوهی و انباشتگی اجسام آنها، امکان دیده شدن می‌یابند (شبلی، همانجا؛ سیوطی، همان، 20؛ ابن قیم، 40). در این میان کسانی همچون ابویعلى ابن فراء در مسیری نسبتاً مخالف، برآن‌اند که افزون بر رقت، در واقع امکان هر دو نوع رقت و انبوهی اجسام برای ایشان متصور است (ابن حجر عسقلانی، همانجا).

[نصرالله عاشق خداومولا]

در سویۀ دیگر، در سخن از تمثل و صورت‌یابی جنیان آمده است که منظور، خروج از ماهیت حقیقی و تغییر آن نیست، بلکه منظور قابلیت دریافت و درک محسوس ایشان در قوۀ ادراک انسانی است. در این منظر، تغییر تبدیل ذاتیِ در جن نیست، بلکه تنها این تبدیل توسط بیننده تخیل و تصور می‌شود؛ صورت‌یابی به شکل انسان، به منزلۀ مرحلۀ زیست انسانی نیست و حتى غالب برداشتها از برخی از آیات الهی هم بر ظاهری بودن این تجسمها و صورت‌یابیها دلالت دارد، چنان که ملاصدرا هم با بیان تفکیک صورت حقیقی و صورت مثالی به این امر التفات نموده است (نک‍ : شبلی، 31-32؛ ابن عربی، 1/132؛ سیوطی، همان، 22-23؛ صدرالدین، 305).


به‌رغم تمام آنچه با توجه به متن منابع مختلف بیان شد، جالب است که این مخلوق پروردگار که بنا بر روایات یادشده، نازل‌ترین شکل آن، در قالب زیست‌گرانی بر روی زمین، غالباً در صورتِ مار و عقرب شناسانده می‌شود، و از سوی دیگر در معنای تمثل هم امکان دیده شدن توسط انسان را ندارد، مگر به تخیل و تصور و قوۀ ادراک انسانی، دارندۀ زیستی است بسیار شبیه به انسان.

[نصرالله عاشق خداومولا]

نوع زیست: در روایات به خورد و خوراک، توالد و تناسل، و مسکن‌گزینی جن بسیار پرداخته شده است. روایات فراوانی دربارۀ خوردن و نوشیدنِ جنیان در منابع آمده است؛ اگرچه در منظری طبقه‌ای به اقسام سه‌گانۀ جن، اصلی‌ترین نوع جن که از گونۀ باد است، نه خورد و خوراک دارد و نه توالد و تناسل (طبری، 14/31؛ ابوالشیخ، 5/1641؛ شبلی، 40-41)؛ اما به هر روی، سخن غالب و قابل پرداختن، همانا مانندگی ایشان به جانداران زمینی است. البته، باید دانست که روایات دربارۀ گونۀ غذای ایشان هم بسیار است که نمای کلی حاصل از آنها، نشان از تغذیه‌ای سخیف و حقیر همچون پس‌ماندۀ غذای آدمیان و استخوان دارد (بخاری، صحیح، 3/1401؛ نسایی، 1/72؛ طبرانی، مسند ... ، 3/167؛ شبلی، 41-43؛ حرعاملی، 1/252؛ مبارکفوری، 1/74).

[نصرالله عاشق خداومولا]

نمود دیگری از زیست زمینی برای جن در تولد، مرگ، نیز ازدواج و ازدیاد نسل مشاهده می‌شود. آیاتی از قرآن کریم به این دست مفاهیم نظر دارد: برای نمونه اشارۀ قرآنی به اممی پیشین از جن و انس که از دنیا رفته‌اند (فصلت/41/24)، سخن از مرگ‌ومیر آنها دارد؛ یا مفهوم ازدواج، آنجا که سخن از نفی دست یازیدنِ انس و جن به حوریان بهشتی است (الرحمٰن/55/56، 74)، دیده می‌شود. قاضی عبدالجبار با استشهاد به آیۀ 50 سورۀ کهف (18) به تبیین مفهوم خاندان و توالد نزد ابلیس از آن‌رو که از جن است، پرداخته است (شبلی، 45). همان‌گونه که آشکار است در این آیات، تصریحی به نوع و گونۀ زیستی قابل مقایسه با زیست انسان به چشم می‌خورد. یادکرد انس و جن در آیات یاد شده در سورۀ الرحمٰن و عطف جانّ به انس، خود مدلولی شایان توجه در روایات برای یک‌گونگی «طمث» نزد انس و جن است (مثلاً نک‍ : طبری، 27/151؛ ابوالشیخ، 5/1696؛ ثعالبی، 4/246؛ دمیاطی، 3/341؛ شبلی، 45-46؛ سیوطی، همان، 29-30). حتى برخی از روایات فراتر رفته، با پیش‌فرض اولیۀ ارتباط ماهوی ابلیس و جن، سخن از تعدد و بیشیِ زاد و ولد نزد جن نسبت به انسان بیان داشته‌اند (طبری، 17/89؛ صنعانی، 3/ 28؛ سیوطی، الدر، 5/455). از بحثهای قابل تأمل، توجهات روایی به ازدواج جنیان از دو بابت است: نخست ازدواج درونی خودِ آنها با یکدیگر، و جنبۀ دوم ازدواج جنیان با انسان. با پذیرش اصل امر ازدواج میان خود ایشان که در بالا یاد شد، دربارۀ گونۀ دوم یعنی ازدواج جن و انس، برخی بر پایۀ آنچه در آیۀ 64 سورۀ اسراء (17) آمده، امکان این امر را منتفی نمی‌دانند (ثعالبی، 4/27، 246؛ سیوطی، لقط، 30).

[نصرالله عاشق خداومولا]

ب ـ تواناییها:


در بررسی اندیشه و عقاید اسلامی دربارۀ جن یکی از بارزترین شاخصها برخی تواناییها ست که در روایات و حکایات بدانها توجه شده است. این تواناییها دارای دو سویۀ کیهانی و زمینی است. روایتی پراهمیت در تقسیم بنی الجان به طبقاتی سه‌گانه که در سطرهای پیشین بدان اشاره شد، از جنبۀ تبیین گونه‌های توانمندیهای جن سخن تواند گفت؛ در واقع با این دسته‌بندی، 3 طیف از جنیان معرفی شده‌اند که سلب و ایجاب توانمندیهای آنها مبتنی بر همین طبقات ارزشی آنها ست؛ حال آنکه نباید از یاد برد همین نوعِ خلقت و امکانِ دارا بودن 3 طبقۀ ارزشی، خود، گونه‌ای از تمکن ذاتی است.
برخی از منابع نیز، هم از آن رو که چنین احتمالی را پذیرفته باشند و هم از آن جهت که تناسب و دو سطح ارزشی میان انسان و جن را برهم نزنند، به شیوه‌ای دیگر عمل نموده‌اند. در این منابع برای آنکه فرزند انسان در رتبه‌ای بالاتر از فرزند انس و جن قرار گیرد، اصلِ ازدواج این دو مخلوق الهی پذیرفته شده، اما برای خفیف نمودن نتیجۀ حاصله، اولاد ایشان را مخنث یاد کرده‌اند. در قولی دیگر با عملکردی مشابه آمده است که نزدیکی در حین حیض، اسباب پیشی گرفتن جنیان و شیاطین را فراهم می‌آورد و فرزند ایشان مخنث می‌گردد (همان، 30-31؛ بـرای روایاتی متفاوت، نک‍ : ذهبی، سیر ... ، 12/321، میزان ... ، 7/161). در مقابل، گروهی از روایات با گذار از جنبۀ نظری به نمونه‌های عینی پرداخته‌اند. برای نمونه‌ای آشنا باید از دسته‌ای از روایـات سخن گفت کـه در بازخـوردی روایی ـ تفسیری، با بهره‌گیری از قصص سلیمان نبی(ع) و ملکۀ سبا، بلقیس را از پدر یا مادری جنی خوانده، و نام ایشان را نیز مشخص کرده‌اند (ابوالشیخ، 5/1654؛ ابن‌کثیر، البدایة ... ، 2/24؛ سیوطی، همان، 32؛ برای اثری در مبحث نکاح جن و انس، نک‍ : بغدادی، ایضاح، 1/315).

[نصرالله عاشق خداومولا]

استراق سمع: در بُعد میان آسمان و زمین، آسمانِ زمین، خود رتبه‌ای دیگر است. در واقع بخشی از تواناییهای بنی الجان در این محدوده امکان نمود می‌یابد. این بخش که بر پایۀ روایات دربر دارندۀ فرشتگانی است که دارای بالهایی هستند و امکان پرواز دارند، بیشتر در برخی از تواناییهای خاصِ این آفریدۀ الهی بروز می‌یابد. به نظر می‌رسد آنچه به عنوان ظهور و غیبتِ به یکبارۀ جنیان در اندیشۀ مسلمانان وجود دارد، عملاً در این حیطه صورت می‌یابد. مهم‌ترین شاخص این بخش عبارت از استراق سمع جنیان است. بر اساس آنچه در قرآن کریم آمده (شعراء/26/221-223؛ صافات/37/6-9؛ جن/72/8-9) بنی الجان توانایی صعود به آسمان دنیا و استراق سمع و به دست آوردن اخبار غیبی از فرشتگان را داشته‌اند (طبری، 29/103بب‍ ؛ صنعانی، 3/99-100؛ ذهبی، العلو ... ، 42؛ هیثمی، مجمع، 4/315) و اخبار را به قوم خود منتقل می‌کرده‌اند (قرطبی، 7/86)؛ اما در زمان ظهور اسلام و نبوت حضرت محمد(ص) این توانایی از آنها سلب شد (همو، 3/18-20؛ ابن‌کثیر، تفسیر، 4/167- 168). در واقع وجود نگهبانانی در آن زمان در آسمان، سبب گشت تا دیگر ایشان نتوانند به این امر دست یازند (طبری، 29/111؛ دارمی، عثمان، 172).

[نصرالله عاشق خداومولا]

انتقال دهی: به عنوان نمونه‌ای دیگر باید به روایتی در طبقه‌بندی سه‌گانۀ جن که پیش‌تر آمد، اشاره کرد که به طبقات ارزشی ایشان توجه شده، و در برترین جایگاه، از گروهی از جن با تعبیر «یُحِلّونَ و یُظعِنون» یاد شده است. بر اساس سیاق روایت و مفهوم نهانی جمله، ایشان گروهی از جنیان‌اند که توانایی برنشاندن و به گردش درآوردن «دیگرانی» را دارند که متعلق آن مشخص نگردیده است (ابوالشیخ، 5/1644؛ طبرانی، مسند، 3/141؛ دیلمی، 2/123؛ هیثمی، همان، 8/136، موارد ... ، 492).

[نصرالله عاشق خداومولا]

معماری: از پراشتهارترین تواناییهایی که به جن نسبت داده شده، و ریشه در قرآن کریم هم دارد، قدرت ایشان در بنای ساختمانهای عظیم است. بازخورد روایی آیاتی از قرآن کریم (مثلاً نمل/27/39؛ سبأ/34/12-13) که در آنها به ساخت ابنیه و انجام کارهایی فراتر از توان انسان اشاره شده، اسباب آن را فراهم آورده است تا بناهای شگفت‌انگیز به جنیان منسوب گردد و به صرف ناآگاهی از سازنده، آن را برساختۀ ایشان بنامند (جاحظ،6/187؛ طوسی، محمد بن محمود، 498؛ سیوطی، اسباب ... ، 220). از نمونه‌های معروف باید به ساخت بنای تخت‌جمشید، اهرام مصر و شهر اصطخر اشاره کرد که گاه در روایات تاریخی به جنیان منتسب گشته است (ابن‌کثیر، البدایة، 2/27؛ ابوالمؤید، 396، 404، 414؛ طوسی، محمد بن محمود، همانجا).


امکان وسوسۀ انسان که در آیۀ آخر سورۀ ناس (114) بدان اشاره شده است، امکان تمثل و پیکریابی (نک‍ : بخش تمثل) و امکان طمث (نک‍ : بخش پیشین) از دیگر توانایی جن در منابع اسلامی است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

جن به مثابۀ مخلوق الهی:


با گذار از مفاهیم کلی حاکم بر جن از آن رو که جن است، نکتۀ پراهمیت توجه به این مخلوق الهی به مثابۀ مخلوقی الهی است. در این منظر جن از آن رو که در مسیر خلق خداوندی در چه جایگاهی قرار دارد و به عنوان بنده‌ای از بندگان پروردگار از نظر عبادت، هدایت و آخرت‌شناسی در کدامین پایگاه است، مورد التفات قرار می‌گیرد؛ اما پیش از آن، این پرسش اساسی که این مخلوق الهی اصولاً وجود دارد یا نه باید بررسی گردد. در واقع، با گذار از بررسی «چه بودن»، و پیش از بررسی «چگونه بودن»، باید اساس «بودن یا نبودن» مورد توجه قرارگیرد.


بودن یا نبودن: پرسش از وجود داشتن یا نداشتن جن همیشه در میان مسلمانان مطرح بوده است. جالب آن است که این مبحث نه تنها در محافل فلسفی و کلامی، بلکه طرح آن در مجالس روایی نیز مشاهده می‌شود. به عنوان آغاز مبحث، در سخن از آثار روایی، باید گفت تقریباً در هر اثری دربارۀ جن و موضوعات پیرامونی آن، بحث نخستین همانا سخن از اثبات وجود جن است. فارغ از هرآنچه در چنین متونی آمده که البته، غالباً تأیید وجود جن است، بودن چنین بابی خود نشان از وجود پرسش در این زمینه دارد؛ اما اینکه در این آثار روایی به چه مواردی پرداخته شده است، خود نیز خالی از لطف نیست؛ چه، غالباً با منظری اثباتی با پرداختهایی کلی سخن از اجماعی بر وجود جن دارند (ابن حزم، المحلى، 1/14؛ ابن تیمیه، الجن، 4 بب‍‌ ). یا در روایاتی که حاکی از احتیاط است، با تقسیم زمانیِ قدیم و جدید، با پذیرش وجود جن در قدیم، وجود آنها را در زمان جدید (تقریباً پس از ظهور اسلام) نفی کرده‌اند. اما در منابع فلسفی و کلامی گونۀ سخنی دیگر است و عملاً دو برخورد متفاوت پذیرش یا رد دیده می‌شود. منکران وجود جن مخصوصاً عدم امکان رؤیت را مورد عنایت قرار داده‌اند. گروه دوم با قبول وجود جن، بحث ایجابی و سلبی امکانِ اثرگذاری ایشان بر انس را مطرح نموده‌اند. در این بین کسانی همچون قاضی عبدالجبار اثبات وجود آن را نه به عقل، که به ادلۀ سمعی بیان داشته است (نک‍ : ابن حجر عسقلانی، فتح، 6/244). گفتنی است در دوره‌های متأخر هم آثاری در این زمینه تألیف شده است (آقابزرگ، 1/88، 95، 109).