مدخل جن در دائره المعارف بزرگ اسلامی

[نصرالله عاشق خداومولا]

مدخل جن در دائره المعارف بزرگ اسلامی


جِنّ، مفهومی از مفاهیم قرآنی ناظر به موجودی پنهان از نظر، که غالباً در تناظر با اِنس به عنوان یکی از دو گونۀ متقارن از مخلوقات پروردگار به شمار می‌رود. مفهوم فراگیر این موجود، افزون بر روایات تفسیری و جز آن، به‌ویژه در اندیشۀ مسلمانان بازخوردی گسترده یافته، و به مثابۀ حلقه‌ای میان آدمی و موجودات زبَرین واقع گشته است. این موضوع در این مقاله زیر 3 عنوان بررسی می‌شود:

[نصرالله عاشق خداومولا]

1. در فرهنگ اسلامی


جن از واژگانی است که 22 بار در قرآن کریم به کار رفته، و در کنار کلماتی همچون جانّ (5 بار) و جِنَّة (5 بار) به‌جز در سورۀ مدنی الرحمٰن، در باقی موارد در سور مکی آمده است. همچنین وجود سوره‌ای در قرآن کریم با همین عنوان از سویی بیانگر جایگاه ارزشی آن در مجموعۀ مُنزَل الهی است و از سوی دیگر ضمن بیاناتی توصیفی از این موجود، به موضوع ایمان آوردن گروهی از ایشان پرداخته شده است (نک‍ : ه‍ د، جنّ، سوره).

[نصرالله عاشق خداومولا]

بحث لغوی: ریشۀ 3 حرفی «ج ن ن» در لغت عرب به پنهان، پوشیده و استتار معنا شده است (نک‍ : طبری، 1/226) و این معنا همانی است که در واژگان هم‌ریشه نیز نمود دارد؛ در آثار لغت‌شناسان عرب غالباً برای بازنمایی ارتباط معنایی این واژه‌های هم‌ریشه به وجود این معنا در واژه‌هایی چون جنین (پنهان در رحمِ مادر)، جُنة (سپر)، و جنّت (بهشت، از آن رو که از انظار غایب و پنهان است) اشاره شده است (خلیل بن احمد، 6/22؛ راغب، 203-205؛ ابن منظور، مادۀ جنن). زبان‌شناسان نیز با جست‌وجوی ریشۀ این واژه در دیگر زبانهای سامی، به همین معنای استتار رسیده‌اند (گزنیوس، 170-171؛ مشکور، 1/153). لغویان با قدری عبور از علم لغت، به مواردی توجه نموده‌اند که از جملۀ آنها می‌توان به نوعِ ارتباط میان دو واژۀ جنّ و جانّ اشاره کرد؛ بر این مبنا، برخی از ایشان جان را اسم جمع جن دانسته‌اند و گروهی دیگر با تکیه بر مفهوم تناسل در میان جنیان، جن را فرزند جان یاد کرده، جان را ابوالجن نام نهاده‌اند (خلیل بن احمد، همانجا؛ قرطبی، 3/315؛ هیثمی، مجمع ... ، 1/193).

[نصرالله عاشق خداومولا]

آنچه به عنوان مفهوم جن در اندیشۀ عرب پیش از اسلام دارای پیشینه بود، پس از نزول آیات الهی، در بُعد شخصیت و مخلوقی الهی مورد عنایت مسلمانان قرار گرفت و پرسش از چونیِ آن در روایات صحابه و تابعان دیده می‌شود. اشارات و بیانات قرآنی، به‌رغم حتى وجود سوره‌ای با همین عنوان و با موضوعی مربوط به طیفی از بنی الجان و بخشی از حیات ایشان، نه تنها پاسخگوی اذهان پرسشگر مسلمانان نبود، بلکه زمینه‌ساز خلط میان این مخلوق با دیگر مخلوقات الهی به سبب وجود تشابهاتی نیز بوده، و پرسش از چیستی و چونیِ جن، همیشه پرسشی مطرح بوده است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

بازخورد فرهنگ و اندیشۀ اقوام و گروههای مسلمان در سرزمینهای مختلف از شرق تا غرب، خود بالقوه برسازندۀ انبوهی دریافتهای پراکنده دربارۀ جن نیز بوده است که تنها برای نمونه‌ای متبادر به ذهن می‌توان از همگنی «جن و پری» در اندیشۀ ایرانیان یاد کرد. در چنین فضایی به نظر می‌رسد که با استفاده از آیات الهی قرآن کریم، روایات و نیز بهره‌گیری از شالودۀ اندیشه و عقاید مسلمانان، در خلال تبیینی برای ماهیت و چیستی جن، تصویر به‌دست‌آمدۀ نهایی این امکان را حاصل آورد که بتوان به مطالعۀ تصویر کلی جن در اندیشه و عقاید مسلمانان در نمایی شفاف پرداخت.

[نصرالله عاشق خداومولا]

جن به مثابۀ جن


الف ـ نگاه توصیفی:


بر پایۀ برداشتهایی از آیاتی الهی و روایاتی تفسیری، مبحث آفرینش جن از برخی منظرها قابل التفات است. در واقع این آفرینش چه در مجموعۀ کلی خلقت، حدود زمانی در پیشینه و سابقۀ آفرینش، تقدم آن بر خلق انسان، و چگونگی زندگیِ پیشینیِ آنها توجه‌برانگیز است. بر اساس آیات 26 و 27 سورۀ حجر (15)، در یک مقابل‌گیری، به تقدم آفرینش جن نسبت به انسان تصریح شده است. در برداشتهای روایی از آیات مربوط به خلق، هنگام درمیان‌گذاری موضوع آفرینش با فرشتگان، به قدمت حضورِ مفسده‌آلود جن بر روی زمین اشاره شده است (مسعودی، 34؛ حاکم، 2/261، 287؛ ابن سکیت، 141؛ ابن‌کثیر، تفسیر ... ، 1/71-72). در کنار قدمت و نوع زیست، در بسیاری از روایات تلاش شده است تا حد زمانی این قدمت تخمین زده شود. اگرچه درهم‌تنیدگی و هم‌پوشانیِ مفاهیم فرشته ـ ابلیس ـ جن، سبب گشته است تا برخی از روایات به شکلی کارآمد از آنها سود جویند؛ بر همین مبنا ست که در برخی از روایات دربارۀ این تقدم، به بازه‌های زمانی گوناگونی چون هزار تا 6 هزار سال تصریح شده است (همان، 1/71؛ شبلی،22-23؛ سیوطی، لقط ... ، 17، الدر... ، 1/111). بدین ترتیب، در مبحث بدء الخلق قدمت زیست جن آن هم بر روی زمین، در مقایسه با خلق پَسینیِ انسان دارای اهمیت است، زیستی که با خون‌ریزی همراه بوده است (ثعالبی، 1/43 بب‍‌ ).

[نصرالله عاشق خداومولا]

جنس: بر پایۀ آیات قرآن کریم و البته مجرد از مفهوم غایی هرکدام از آیات، جن موجودی خلق‌شده از «نارِ السَّموم» (حجر/15/27) و «مارِجِ مِنْ نار» (الرحمٰن/55/15) است. خلق از آتش فصل مشترک مفهوم این دو آیه و نیز آیه‌ای است که در آن به آفرینش ابلیس از آتش اشاره شده است (اعراف/7/12؛ نیز نک‍ : حاکم، 2/516؛ ابن حزم، المحلى، 1/13؛ ابن تیمیه، بیان ... ، 1/ 148). در همین راستا آیۀ 50 سورۀ کهف (18) که به سر باز زدن ابلیس از بزرگداشت و سجده بر آدم اشارتی دارد، هم ابلیس را «کانَ مِنَ الجنِّ» یاد کرده است. در روایات تفسیری نگاهی کلی بر این موارد سبب گشته تا در نگرشی متناظر با آدم که ابوالبشر و آفریده شده از خاک است، ابلیس، ابوالجن و نخستین جن معرفی گردد (مثلاً طبری، 1/226؛ طوسی، محمد بن حسن، التبیان، 9/486؛ ابن تیمیه، کتب ... ، 4/235؛ ابن اثیر، مبارک، 121).

[نصرالله عاشق خداومولا]

در دسته‌ای از روایاتی دیگر، این بار به قصد تفکیک خلق ابلیس و جن از یکدیگر، مبدأ آفرینش جن از آتشی اصیل و بهترین نوع بیان شده است (سیوطی، لقط، 20-21). جالب توجه آن است که در این میان حتى ابلیس بر اساس همین آیۀ یادشده در سورۀ کهف (18/50)، به مثابۀ حلقۀ واسطی میان جن و فرشتگان است (مسلم، 4/2294؛ ابن‌کثیر، همان، 1/76-77). بر همین اساس، برخی ابلیس را هم از فرشتگانی می‌دانند که تنها نام آنها جن است و از جنس جـن نیستند (طبـری، 1/ 178؛ نیـز نک‍ : ابـن ابی الحدید، 1/110)؛ اما در نقطۀ مقابل روایتی است که جنیان را یکی از اسباط فرشتگان می‌داند که برخلاف دیگران که از نور آفریده شده‌اند، از آتش خلق گشته‌اند (قرطبی، 1/294؛ قس: ابن حجر عسقلانی، لسان ... ، 1/ 358). بهشمیه و اصمیه هم که از فرق معتزله‌اند، با استناد به آیۀ 12 سورۀ اعراف (7) بر همین مسیر رفته، و ابلیس را از آن رو که آفریده از آتش است، از جنیان می‌دانند (بغدادی، عبدالقاهر، اصول ... ، 296). در این میان سخن عضدالدین ایجی جای دارد که ابلیس را از بنی الجان دانسته، ولی بر آن است که با فرشتگان به سجده مأمور گشته است (3/452-453).

[نصرالله عاشق خداومولا]

جنس جن در منظر فلاسفه و متکلمان به نوعی متفاوت بیان شده است. برخی چون ابن‌سینا در تعریفِ اسمی خود از جن آن را حیوانی از جنس هوا یاد کرده است که امکان آن را دارد که بـه اشکال گونـاگون درآیـد (نک‍ : فخرالدین، 7/317؛ عضدالدین، 2/693-694). فارابی با تقسیم‌بندی انس، جن، ملک و حیوان، و در تقابل انس و جن، اولی را حی ناطق میرا، و دومین را حی غیرناطـق نامیـرا خوانـده است (ص 80-81؛ نیـز نک‍ : ابن حزم، الفصل ... ، 3/30). وی در این خصوص تک‌نگاری مستقلی با عنـوان کتـاب فی الجن و حـال وجـودهم نوشته بود (نک‍ : قفطی، 280). گفتنی است که آنچه در اینجا دربارۀ جنس جن بیان شد، منحصر به جنس در تبیینی کیهانی است که باشندگانی جز انسان و جانداران طبیعی را دربر می‌گیرد؛ اما از منظر دیگری در روایات، سخن از شاکلۀ زمینی جنیان نیز آمده که بحث آن در موضوع پراهمیتِ صورت قابل تبیین است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

صورت: از مهم‌ترین بازخوردهای منتج از برخی برداشتهای تفسیری در زمینۀ زیست دیرین جنیان بر روی زمین (نک‍ : بقره/2/30) همانا درک زیست یا امکان زیست زمینی آنان است. بی‌گمان از ملزومات این زیست زمینی، دارا بودن شکل و صورت زمینی است. گروهی از احادیث و روایات به این نکته اشاره دارند که جن به 3 قسم آفریده شد: گروه نخست مارها، عقربها، سگان و حشرات؛ گروه دوم آنچه چون باد معلق در هوا ست؛ و سوم گروهی که دارندۀ حساب و عقاب‌اند (صنعانی، 10/434، 436). این دست روایات با اندک تفاوتی به گونه‌های دیگر هم در منابع نمود دارد (بخاری، صحیح، 3/1201، 4/1789؛ هیثمی، مجمع، 4/43، 46؛ سیوطی، همان، 22). گفتنی است که در بیشتر آثار مربوط به این موضوعات، به‌طور قاطع آمده که آنچه دربارۀ مارها، عقربها، سگها و جز آن در روایات بیان شده، دربرگیرندۀ تنها گروهی از این موجودات است (ابن حبان، 12/459)؛ اما آنچه در این آثار به عنوان حساب و عقاب آمده، در روایتی کمال‌یافته‌تر به گروه‌بندی سه‌گانۀ بنی الجان به‌عنوان جنیان دارندۀ ثواب و عقاب بدل گشته است. در این روایتِ قابل تأمل، آن‌گونه که از سیاق کلام و نه عبارات آن برمی‌آید، با تقسیم‌بندی عمودی از آسمان تا زمین سعی گشته، تا 3 طبقۀ رتبه‌بندی‌شدۀ ارزشی برای جن بیان گردد: بالاترین سطح جنیان که توانِ اسکان دادن و گردش دادن کسی را دارند؛ آنان که در میان آسمان و زمین امکان پرواز دارند؛ و گروهی که پست‌ترین انواع آن یعنی مارها و سگهایند و بر روی زمین در حرکت‌اند. به نظر می‌رسد که آنچه دربارۀ مسخ مار به جن هم در برخی آثار آمده، مبین نزول و افول در طبقه است (همو، 12/456 بب‍‌ ).