وجوب قانون علیت معنی کامل قضاء و قَدَر الهی
در تشریح مبدئیت خداوند بیان شد که وجودِ عقل اول، از واجب تعالی بالضروره واجب میگردد. لذا مطابق تعریف، وجوبِ وجودِ عقل اول، قضاء الهی است، اما باید دانست که به همراه وجوب وجود عقل اول، حد و اندازه عقل اول و به عبارتی قَدَر الهی نیز با همان جعل واحد صادر میگردد و از طرفی با همان جعل واحد، قانون و حکمی که نظام بخش عالم هستی میباشد (قانون علیّت) نیز تحقق مییابد. لذا در خلقت عقل اول، سه امر واجب میگردد: 1. وجود عقل اول 2. قانون علیت و احکام آن 3. حد و اندازه عقل اول، که تعیین میکند این عقل چه خصوصیاتی دارد و توان او در چه حدی است که شرح آن در مبحث قبلی گذشت. اگر چه تحقق سه امر مذکور از خداوند با جعل واحد است و هیچکدام به لحاظ زمانی (اگر به فرض محال زمانی فرض شود) بر دیگری تقدم ندارند، اما از لحاظ رتبه عقلی، قانون علیت، مقدم بر وجوب و وجود عقل اول است؛ زیرا اگر براساس تحلیل عقلی، قانون علیت و به تبع آن وجود معلول در ظرف علت تامه واجب نباشد، وجود عقل اول، ضرورت نمییافت پس قانون علیت مقدم بر وجودِ عقل اول است و تقدم آن نیز تقدم علّی - معلولی است.[3] و از طرفی حد و اندازه عقل اول، از لحاظ عقلی متوقف بر وجود عقل اول است، زیرا «ثبوت شیٍ لشیٍ فرعُ ثبوت مثبة له» میباشد. لذا میتوان گفت، وجوب وجود عقل اول و حد و اندازه او متوقف بر قانون علیت است به این معنی که ابتدا قانون علیت وجوب یافته و به تبع آن وجود و حد و اندازه عقل اول وجوب یافته است. بنابراین می توان گفت قضاء و قدر همان وجوب و حاکمیت قانون علیت بر کل هستی است.
نکته دیگر این است که در میان سه امر مذکور قانون علیت و به تبع آن وجوب وجود معلول در ظرف علت تامه همیشه ثابت است؛ به این معنا که هر زمانی و در هر مکانی اگر علتِ تامه متحقق شود، بلا استثناء معلول تحقق مییابد و این ثابت و حتمی است. اما قَدَر یا همان حد و اندازه امور و اشیاء، دارای دو حیثیت است: