علم و عصمت امام از ديدگاه اصحاب اميرالمؤمنين(ع)

[نصرالله عاشق خداومولا]

علم و عصمت امام از ديدگاه اصحاب اميرالمؤمنين(ع)




چکيده


تحقيق دربارة باورهاي اساسي شيعه در موضوع امامت، از مباحث مهمي است که به اصالت و اعتبار اين باورها. با مطالعة منابع اوليه مي‌توان به اين نتيجه رسيد که خاستگاه ديدگاه کنوني شيعه دربارة علم و عصمت ائمه(ع)، ديدگاه‌هاي اصحاب خاص امام علي(ع) است. آنان امام را حجت خدا و داراي علم الهي گسترده مي‌دانستند. اگرچه بايد توجه داشت که به دليل شرايط آن دوره، تازه بودن اين مباحث و تفاوت سطح معرفتي افراد، به طور طبيعي ترديد‌هايي نيز در ميان بعضي مشاهده مي‌شود. اين مقاله بارويكرد تحليلي و بررسي اسنادي با هدف بررسي جايگاه علم و عصمت امام(ع) از ديدگاه امام علي(ع) تدوين يافته است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

مقدمه


تحقيق دربارة باورهاي شيعيان عصر ائمه(ع) و مقايسه با انديشه‌هاي پذيرفته‌شدة شعيان عصر حاضر، از مباحثي است که در سال‌هاي اخير بيشتر بدان توجه شده است. در اين ميان، نقد و بررسي ديدگاه شيعيان اوليه در مورد امامت، حساسيت و اهميت ويژه‌اي دارد؛ زيرا امامت محوري‌ترين تمايز شيعه از ساير فرق اسلامي است. اين‌گونه تحقيقات، افزون بر آن‌که با اصالت و اعتبار باورهاي کنوني به‌گونه‌اي مرتبط است، نقد و بازخواني مجددي نسبت به باورهاي شيعيان گذشته نيز به شمار مي‌آيد.


مباحثي مانند ولايت تکويني، عصمت، علم غيب، مهدويت و مانند آن، از مهم‌ترين مباحثي است که در سال‌هاي اخير نقد شده است و برخي به تفاوت برخي ديدگاه‌هاي شيعيان نخستين با ديدگاه شيعيان در عصرهاي بعدي تأکيد کرده‌اند.1 در اين مقاله به بررسي ديدگاه اصحاب اميرالمؤمنين، علي(ع) دربارة دو ويژگي اساسي امامت در تفکر شيعي، يعني علم و عصمت مي‌پردازيم.


اين دوره، به دليل آغاز آن که اولين دوره تمايز شيعه به شمار مي‌آيد، مهم‌تر از ساير دوره‌هاست. بنابراين، بررسي آن مي‌تواند تا حد زيادي ديدگاه صحيح را در مسئله معين کند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

مرجعيت علمي


عظمت مقام علمي اميرالمؤمنين(ع) در نزد اصحاب ايشان و آگاهي ايشان به امور پنهان، از مهم‌ترين مباحثي است که براي بررسي ديدگاه اصحاب آن حضرت در مورد علم آن حضرت مي‌توان بررسي کرد. با توجه به روايات فراواني که دربارة علم اميرالمؤمنين(ع) از رسول خدا(ص) نقل شده است، کمتر فرد آشنا با سنت پيامبر(ص) را مي‌توان يافت که در عظمت مقام علمي ايشان ترديد داشته باشد. احاديثي مانند: «أنا مدينة العلم و علي بابها و هل تدخل المدينة إلا من بابها»2و «عَلَّمَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) عَلِيّاً(ع) أَلْفَ بَاب يُفْتَحُ مِنْ كُلِّ بَابٍ أَلْفُ بَاب»3 از رواياتي است که مي‌توان ادعاكرد متواترند. با وجود اين‌گونه روايات و مشاهدة درياي علم امام(ع) در سخنان ايشان، معمولاً ترديدي در ميان اصحاب پيامبر اکرم(ص) و امام علي(ع) در عظمت علمي ايشان وجود نداشت؛ هر چند بعيد نيست در ميان عده‌اي از مردم که بعد از 25 سال انزواي امام(ع)، به جمع اصحاب ايشان پيوستند، از بعضي از اين روايات نيز بي‌خبر مانده باشند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

بسياري از بزرگان اصحاب اميرمؤمنان(ع) مانند سلمان، ابوذر، عمار، ابن‌عباس، خزيمه‌بن‌ثابت، مالک اشتر و ... آن حضرت را آگاه‌ترين فرد به قرآن و سنت، و داراي علوم الهي مي دانستند. اينک به مطالعة نمونه هايي از برخورد اصحاب امام(ع) با مقام علمي ايشان مي‌پردازيم.


سلمان معتقد بود: «سرِّ پيامبر تنها نزد علي(ع) است ... اگر او را از دست بدهيد، علم را از دست داده‌ايد».4 به همين دليل، او مردم را به آمدن نزد اميرمؤمنان(ع) و بهره‌گيري از علم ايشان تشويق مي‌کرد.


ابوذر نيز اميرمؤمنان(ع) را صديق اکبر، فاروق اعظم، وصي پيامبر(ص) و وارث علم او معرفي مي‌کرد و به مردم مي‌گفت: «هيچ مسأله ديني نيست که در آن اختلاف باشد، مگر آن‌كه علم آن نزد اهل بيت است».5 او مردم را به پيروي خاندان وحي فرا مي‌خواند و مي‌گفت: «آنان خاندان وحي هستند که رسالت در ميان آنان قرار گرفته است. فرشتگان نزد آنان رفت‌وآمد دارند. آنان خاندان رحمت و معدن علم هستند».6

[نصرالله عاشق خداومولا]

عمار نيز امام(ع) را آگاه‌ترين فرد به قرآن و سنت،7 و عالمي مي‌دانست که ديگران چيزي به او نمي‌آموزند.8خزيمه‌بن‌ثاب� � نيز امام علي(ع) را آگاه‌ترين فرد به کتاب و سنت9 و داناترين مردمان به خدا10 مي‌دانست. مالک اشتر آن حضرت را وارث علم ابنيا،11 و آگاه‌ترين فرد به کتاب خدا12 مي‌دانست. زيد بن صوحان اميرالمؤمنين را احيا کننده کتاب و سنت، آگاهترين فرد به دين خدا13و بسيار آشنا با خداوند مي‌دانست.14 مشابه اين سخنان از قيس‌بن‌سعد،15 عبدالله‌بن‌حجل16 و ام‌الخير دختر حريش17 نقل شده است.


البته در ميان عموم مسلمانان چنين ديدگاهي وجود نداشت. يکي از اين افراد، از ابن‌عباس دربارة درستي جنگ‌هاي امام(ع) پرسيد. ابن‌عباس به بيان فضايل امام پرداخت. او گفت: «از تو دربارة خون‌هايي پرسيدم که علي ريخته است؛ نه از فضايل او». ابن‌عباس به او گفت: «تو مرا داناتر مي‌داني يا علي را؟» مرد جواب داد: « اگر علي را داناتر مي‌دانستم، از تو دربارة او سؤال نمي‌کردم». ابن‌عباس ناراحت شد و گفت: «علم علي از علم رسول خدا(ص) گرفته شده است و علم من و ديگر اصحاب در برابر علم او مانند قطره در برابر هفت درياست».18


اين نقل افزون بر ترديد آن فرد در درستي اقدام امام(ع)، شناخت ابن‌عباس را از عظمت مقام علمي آن حضرت(ع) نشان مي‌دهد. نام اين فرد در منابع ذکر نشده است که نشان مي‌دهد فرد مشهوري نبوده است. بعيد نيست او از جمله کساني بوده باشد که بعد از قتل عثمان،‌ با اميرالمؤمنين(ع) به عنوان خليفه چهارم،‌ نه به عنوان خليفه بر حق رسول خدا(ص) ـ چنان که شيعيان معتقد بودند ـ بيعت کردند. بنابراين، سخنان اين‌گونه افراد نمايانگر ديدگاه اصحاب و شيعيان ايشان نيست.

[نصرالله عاشق خداومولا]

علم به امور پنهان


عظمت علمي اميرالمؤمنين(ع) در ميان اصحاب و حتي مسلمانان کمتر قابل انکار بوده است؛ آنچه بيشتر قابل بحث، و چالش‌بر‌انگيز بوده است، علم امام(ع) به اموري است که به طور عادي از ديگران پنهان است. آگاهي از امور پنهان اصالتاً از آنِ خداوند متعال است و او به هر کس که شايستگي آن را داشته باشد و به هر اندازه صلاح بداند، عنايت مي‌فرمايد.


در روايتي آمده است که اميرمؤمنان(ع) در موردي از حوادث آينده خبر داد. يکي از افراد با تعجب به امام(ع) عرض کرد: «... به شما علم غيب داده شده است!». امام(ع) فرمود: «... اين علم غيب نيست؛ بلکه علمي ‌است که از فردي صاحب علم آموخته شده است». امام(ع) در ادامه با تلاوت آيه: «إِنَّ اللّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السّاعَةِ وَ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَ يَعْلَمُ ما فِي الْأَرْحامِ وَ ما تَدْرِي نَفْسٌ ما ذا تَكْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْضٍ تَمُوتُ إِنَّ اللّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ» ( لقمان: 34.)، علم به زمان رخ دادن قيامت، آگاهي از جنين درون رحم، بهشتي يا جهنمي ‌بودن افراد و آن چه در آيه فوق آمده است را علم غيب دانستند و ساير موارد را علمي‌دانستند که خداوند به پيامبر خود آموخته است و پيامبر به ايشان آموخته است.19

[نصرالله عاشق خداومولا]

يک احتمال در تبيين اين حديث آن است که علم به امور خاصي که در آيه مزبور، نام برده شده است، علم غيب ناميده شده است20 که به چنين علمي، فقط خداوند آگاه است.21 بنابر اين احتمال، علم غيب اصطلاح خاصي است که تمام مصاديق لغوي غيب (امر پنهان) را شامل نمي‌شود و امور پنهان بسياري را مي‌توان از دايرة آن خارج کرد.


اما به نظر مي‌رسد موارد ياد‌شده در آيه، بيان مصاديقي از غيب است و منحصر به اين چند مورد نيست. شاهد اين مدعا آن است که خود اميرمؤمنان(ع) در توضيح اين آيه، موارد ديگري مانند علم به آن‌كه چه کسي هيزم جهنم است و يا در بهشت همنشين پيامبران است را بر موارد ياد‌شده در آيه افزودند؛ در حالي که خود آيه چنين موردي را بيان نکرده است. بنابراين مقصود امام(ع) اين است که آگاهي به امور پنهان مانند موارد ياد‌‌شده در آيه، علم غيب به شمار مي‌آيد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

نکته قابل توجه در اين حديث شريف اين است که امام علي(ع) علم به امور پنهان را که از طريق فراگيري از رسول خدا(ص) به دست آورده است، علم غيب نمي‌نامند. با توجه به اين‌که دانستن غيب از رسول خدا(ص) نيز در آياتي از قرآن کريم نفي شده است،22 به نظر مي‌رسد مقصود از علم غيب در اين کاربردها، علم اصالي و ذاتي به غيت است که منحصر به خداوند متعال است و علم غير خداوند به امور پنهان از آن‌جا که به اذن و عطاي خداوند متعال است، علم غيب ناميده نمي‌شود. اين احتمال را مي‌توان براي توجيه رواياتي که ائمه ـ عليهم السلام ـ علم غيب را از خود نفي کرده‌اند، به کار برد. البته چنين معنايي از علم غيب، با آگاهي از امور پنهان منافاتي ندارد؛ پيامبران و ائمه(ع) مي‌توانند به اذن و عطاي الهي به اموري که از ديد ما پنهان است، آگاه شوند؛ اما علم غيب، اصطلاح خاصي است که تنها بر علم خداوند بر امور پنهان صادق است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

شايد تأکيد ائمه(ع) در به کار بردن اين اصطلاح و نفي علم غيب از خود، بدان جهت بوده است که مردم در آن دوره تحمل پذيرفتن چنين معارفي را نداشتند و ممکن بود گرفتار غلو يا انکار درستي سخنان ائمه(ع) شوند. بدين دليل، در عين اين‌که خبرهايي از غيب مي‌دادند؛ اما علم غيب را از خود نفي مي‌‌کردند. بنابراين، اين نفي تنها آگاهي ذاتي از غيب را شامل مي‌شود. از نظر نويسنده، اين ديدگاه مورد پذيرش است.


مقصود ما از علم ائمه(ع) به امور پنهان، هر گونه آگاهي آنان از امور پنهان به اذن الهي است؛ چه از طريق فراگيري از رسول خدا(ص) باشد يا از راه‌هاي ديگري مانند الهام. بنابراين، خبرهايي که اميرمؤمنان(ع) در نقل مزبور از حوادث آينده دادند و موارد مشابه آن، از اين علوم مي‌باشند.


آگاهي اميرمؤمنان(ع) از امور پنهان، براي اصحاب خاص ايشان مانند: سلمان، ابوذر، اصبغ‌بن‌نباته، ميثم تمار، حبيب‌بن‌مظاهر و رشيد هجري امري ناشناخته نبود. در نقلي آمده است اصبغ‌بن‌نباته و ديگر اصحاب، امام(ع) را بارها ديده بودند که به افراد از زمان، چگونگي و سبب مرگ آنان خبر مي‌داد.23

[نصرالله عاشق خداومولا]

سلمان، اميرمؤمنان(ع) را داراي علم به حوادث آينده، موعد مرگ انسان‌ها و فصل‌الخطاب مي‌دانست. در همين روايت، خود سلمان نيز از حوادث آينده خبر داده و مردم را به پيروي اهل بيت(ع) تشويق کرده است.24از توصيف‌هاي سلمان مي‌توان دريافت که او کاملاً از علم امام علي(ع) به امور پنهان آگاه بوده و آن را باور داشته است؛ بلکه خود نيز داراي علوم پنهان بوده است. در روايتي آمده است که سلمان علم اول و آخر را از پيامبر و اميرمؤمنان(ع) آموخته بود.25


در نقل ديگري، سلمان به گناه فردي خبر داد که از آن جز خداوند و خود آن فرد خبر نداشت و از او خواست توبه کند.26در رواياتي نيز امام باقر(ع) و امام صادق(ع) سلمان را محدَّث27 معرفي کرده‌اند.28 در نقل ديگر نيز سلمان از حوادث آيندة کربلا و مناطقي ديگر خبر داد.29 ابوذر نيز در نقلي از ظلم مردم در آينده بر اهل بيت(ع) و شهادت اميرمؤمنان(ع) خبر داد.30