خاتمیت و مرجعیت علمى امامان معصوم(ع)‏‏

[نصرالله عاشق خداومولا]

شیخ بزرگوار صدوق (306-381 ق) در کتاب توحید به واسطه دونفر از ابوالصلت هروى نقل مى‏کند که مى‏گوید: من با على بن موسى الرضا(ع) همراه بودم که از نیشابور عبور مى‏کرد. در این هنگام, جمعى از محدثان نیشابور مانند محمد بن رافع، احمد بن حرب، یحیى بن یحیى، اسحاق بن راهویه و جمعى از دوستداران علم، زمام مرکب حضرت را گرفته, گفتند: تو را به حق پدران پاک ومطهرت سوگند مى‏دهیم که براى ما حدیثى نقل کنى که از پدرت شنیده‏اى. حضرت در این حال سر خود را از کجاوه بیرون آورد و فرمود:
حدثنی أبی العبد الصالح موسى بن جعفر(ع) قال حدثنی أبی الصادق جعفر بن محمد(ع) قال حدثنی أبی أبوجعفر محمد بن علی باقر علم‌الأنبیاء(ع) ‏قال حدثنی أبی علی بن الحسین سیدالعابدین (ع) قال حدثنی أبی سیّد شباب أهل الجنّة الحسین (ع) قال حدثنی أبی على بن أبی طالب (ع) سمعت النبی … یقول سمعت جبرئیل یقول سمعت اللَّه جلّ جلاله یقول: لا إله إِلاّ اللَّه حِصنی فَمَنْ دَخَلَ حِصْنی أَمِنَ مِنْ عَذابی؛ سپس زمانى که به راه افتاد، فریاد برآورد که بشروطها و أنا من شروطها.(صدوق, همان).

[نصرالله عاشق خداومولا]

بنابراین, بخشى از دانش‌هاى آنان، سینه به سینه از پیامبر خاتم در اختیار آنان قرار گرفته است.
نکته قابل توجه این است که همین ایراد جناب آقاى سروش، به نوعى در عصر امامان معصوم از طرف مخالفان مطرح بود و گاهى به صورت پرسش و احیاناً به صورت اعتراض، از مدرک احادیث آنان مىپرسیدند و آن‌ها به این پرسش به این نحو پاسخ مى‏دادند.
حدیثى، حدیث أبى, وحدیث أبى حدیث جدّى, وحدیث جدّى حدیث علىّ بن أبى طالب, وحدیث علىٍّ حدیث رسول اللَّه, وحدیث رسول اللَّه قول اللَّه عزّ وجلّ(حرعاملی,1403ق: ج18,ص58, ح26).
حدیث من، حدیث پدرم است و حدیث پدرم، حدیث جدّم و حدیث جدّم ، حدیث على بن ابى طالب و حدیث او، حدیث رسول خدا و حدیث رسول خدا، کلام خداى عزّوجلّ است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

ب . نقل از کتاب على (ع)


امیر مؤمنان (ع) در تمام دوران بعثت پیامبر اکرم … با وی همراه بود، و بدین جهت توفیق یافت احادیث بسیارى را از رسول خدا در کتابى گرد آورد(در حقیقت، پیامبر… املا مى‏کرد وعلى(ع) مى‏نوشت). خصوصیات این کتاب، که پس از شهادت امام در خانواده او باقى ماند، در احادیث امامان اهل بیت بیان شده است. امام صادق (ع) مى‏فرماید:
طول این کتاب هفتاد ذراع بوده، وبه املاى رسول خدا و خط على بن ابى طالب نگارش یافته است و آنچه مردم به آن نیازمندند در آن بیان شده است.(مجلسی, 1403: ج26,ص18-66)
گفتنى است که این کتاب پیوسته در خاندان على(ع) دست به دست مى‏گشت و امام باقر و امام صادق (ع) بارها از آن حدیث نقل کرده, خود کتاب را نیز به یاران خویش ارائه مى‏فرمودند(حرعاملی, همان: ج3,باب12 از ابواب لباس مصلی,ح1) و هم اکنون نیز بخشى از احادیث آن کتاب در مجامع حدیثى شیعه بالأخص در وسائل الشیعه در ابواب مختلف موجود است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

ج.استنباط از کتاب و سنت‏


امامان معصوم قسمتى از احکام الاهى را که بر پیامبر گرامى نازل شده, از کتاب خدا و سنت‏هاى موجود استنباط مى‏کردند. استنباطى که دیگران را یاراى آن نبوده است. ما، این‌جا نمونه‏اى را یادآور مى‏شویم تا روشن شود قسمتى از مصادر علوم آنان چنین استنباط‌هایى بوده‌است:
در دوران متوکل عباسى, مردی مسیحى با زن مسلمانى مرتکب عمل خلافى شد. از آن‌جا که این شخص بر خلاف موازین ذمه عمل کرده بود, خونش هدر و قتلش واجب بود. آن‌گاه که خواستند حکم را جارى کنند, اسلام آورد تا به حکم "الإسلام یجبّ ما قبله" جان به سلامت ببرد. در این وضعیت, فقیهان دربار عباسى به چند گروه تقسیم شدند: گروهى گفتند: او به حکم این که اسلام آورد، پیوند او از گذشته قطع، و حد از او ساقط شد و گروهى دیگر گفتند: سه بار حد باید در مورد او جارى شود و گروه سوم فتواى دیگرى دادند. متوکل عباسى ناگزیر، پاسخ این مسأله را از امام هادى پرسید ، امام هادی(ع) فرمود:
این فرد محکوم به مرگ است و علت آن این است که چنین ایمانى هنگام تنگنا و خوف و ترس فاقد ارزش است, به گواه این آیه که می‌فرماید:
فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا قَالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَکَفَرْنَا بِمَا کُنَّا بِهِ مُشْرِکِینَ× فَلَمْ یَکُ یَنفَعُهُمْ إِیمَانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا سُنَّتَ اللَّهِ الَّتِی قَدْ خَلَتْ فِی عِبَادِهِ وَخَسِرَ هُنَالِکَ الْکَافِرُونَ.(غافر(40):84-85). (حرعاملی, همان: ج18, ص408)
هنگامى که عذاب شدید ما را دیدند, گفتند هم اکنون به خداوند یگانه ایمان آوردیم و به معبودهایى که همتاى او مى‏شمردیم, کافر شدیم؛ امّا هنگامى که عذاب ما را مشاهده کردند, ایمان آن‌ها براى آن‌ها سود نداشت. این سنت خداوند است که همواره میان بندگانش اجرا شده و آن‌جا که کافران زیان‌کار شدند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

در این آیه, خداوند منان بى‌ثمر بودن ایمان حاصل از خوف عذاب را از سنت‏هاى الاهى شمرده است؛ سنت‏هایى که در آن تبدل و تغییرى رخ نمى‏دهد. همه فقیهان و مفسران، این آیه را خوانده و تفسیر کرده‏اند؛ ولى موفق به چنین فهمى از آیه نبوده‏اند. این برداشت‏هاى عمیقانه و واقع‏گرایانه یکى از مواهب الاهى است که به امامان اهل بیت‰ داده شده است و بخشی از علوم آنان را تشکیل میدهد؛ از این رو؛ امام باقر(ع) میفرماید:
خداوند منان چیزى را ترک نکرده که امت اسلامى به آن نیازمندند, مگر این که آن را در کتاب خود فرو فرستاده و براى رسول خود بیان کرده است.( کلینی, 1365ش: ج 1, ص 59)
امام صادق(ع) مى ‏فرماید:
ما من شى‏ء إلاّ وفیه کتاب وسنة (همان)
هیچ رخدادى نیست, مگر آن که قانون آن در کتاب و سنت پیامبر بیان شده است.
سماعه، فقیه عصر امام موسى بن جعفر(ع) از امام مىپرسد: آیا همه چیز در کتاب خدا و سنت پیامبر او است یا چیزى را از پیش خود مى‏گویید؟ او در پاسخ مى‏گوید:
بل کلّ شى‏ء فى کتاب اللَّه و سنة نبیّه (همان).
امام باقر(ع) در سخنان خود، اغلب به آیات قرآن مجید استناد کرده از کلام خدا شاهد مى‏آورد و مى‏فرمود:
هر مطلبى گفتم از من بپرسید که کجاى قرآن است تا آیه مربوط به آن موضوع را معرفى کنم؛ (طبرسی, بی تا :ص176).
بنابراین, امامان معصوم در حوزه معارف و احکام، نوآورانى نبوده‏اند که در کتاب و سنت ریشه نداشته باشد؛ بلکه استخراج کنندگان احکام الاهى از کتاب و سنت بوده‏اند که دیگران را یاراى چنین فهم و دقتى نیست.

[نصرالله عاشق خداومولا]

د. الهام‌های الاهى‏


علوم امامان اهل بیت (ع) سرچشمه دیگرى دارد که مى‏توان از آن با عنوان "الهام" یاد کرد. الهام به پیامبران اختصاص نداشته است و در طول تاریخ, گروهى از شخصیت‌هاى والاى الاهى از آن بهره‏مند بوده‏اند. قرآن از افرادى خبر مى‏دهد که گرچه پیامبر نبودند، اسرارى از جهان غیب بر آن‌ها الهام مى‏شد و قرآن به برخى از آن‌ها اشاره دارد؛ چنان‌که درباره مصاحب موسى (خضر) که چند صباحى او را آموزش داد، مى‏فرماید:
آتَیْناهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنا وَعَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنّا عِلماً (کهف(18):65).
او مورد رحمت خاص ما قرار داشت و از خزانه ‏علم خویش به وى دانشى ویژه عطا کرده بودیم.
نیز درباره یکى از کارگزاران سلیمان (آصف بن برخیا) یادآور مى ‏شود:
قالَ الّذی عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْکِتابِ (نمل(27):‏40).
آن کس که دانشى از کتاب نزد او بود, چنین گفت... .
این افراد علم خود را از طریق عادى نیاموخته؛ بلکه به تعبیر قرآن, داراى "علم لدنّى" بوده‏اند: عَلّمْناهُ مِنْ لَدُنّا عِلْماً؛ بنابر این، نبىّ نبودن، مانع از آن نیست که برخى از انسان‌هاى والا مورد خطاب الهام الاهى قرار گیرند. در احادیث اسلامى که فریقین نقل کرده‏اند, این‌گونه افراد را "محدَّث" مى‏گویند؛ یعنى کسانى که بدون این‌که پیامبر باشند, فرشتگان با آن‌ها سخن مى‏ گویند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

بخارى در صحیح خود از پیامبر نقل مى‏کند که فرمود:
لَقَدْ کانَ فیمَن کانَ ‏قَبلَکُمْ مِنْ بنی إسرائیلَ یُکَلَّمونَ مِنْ غیر أَنْ‏یکونُوا أنبیاءَ... (بخاری, 1422ق, ج2,ص149)
قبل از شما در بنى اسرائیل کسانى بودند که (فرشتگان) با آن‌ها سخن مى‏گفتند، بدون این‌که پیامبر باشند.
بر این اساس، امامان اهل بیت(ع) نیز که مرجع امت در تبیین معارف الاهى و احکام دینى هستند، برخى از سؤالات را که پاسخ آن در احادیث مروىّ از پیامبر … یا کتاب على (ع) وجود نداشت, از طریق الهام و آموزش غیبى پاسخ مى‏دادند(رک: ابن‌حجر عسقلانی, بی تا: ج6,ص99).
از این بیان مى‏توان نتیجه گرفت کسانى که چنین اشکالى را مطرح مى‏کنند بین وحى تشریعى و الهام‌های الاهى فرقى نگذاشته, تصور مى‏کنند به هر فردى که به او الهام شد, نبى خواهد بود؛ حال آن که "مُحدَّث بودن" یکى از مقام‌های انسان‏هاى والا است که در عین حال که فرشتگان با او سخن مى‏گویند, نبى نخواهد بود. چنان‌که یادآور شدیم, مصاحب موسى به تعبیر قرآن علم لدنى (وَعلّمناهُ من لدُنّا عِلماً) داشت؛ ولى نبى نبود.
تضمین حجیت اقوال امامان در سنت پیامبر …‏

[نصرالله عاشق خداومولا]

اگر واقعاً کتاب خدا و سنت پیامبر مرجع است، ما در سنت متواتر پیامبر، عترت را کنار قرآن مى‏بینیم "انّى تارک فیکم الثقلین کتاب اللَّه وعترتى", و پیامبر گرامى عترت خود را به سفینه نوح تشبیه مى‏کند و مى‏فرماید:
مثل أهل بیتى کمثل سفینة نوح من رکبها نجى ومن تخلف عنها غرق(حاکم نیشابوری, بی‌تا: ج2,ص151).
اکنون سؤال مى‏شود که اگر محدوده دانش و بینش هر یک از اهل بیت پیامبر به‌سان یک فرد صحابى بود, چرا پیامبر خاتم براى آنان چنین مزیتى قائل مى‏شود. گاهى آن‌ها را عِدْل قرآن و همتاى او مى‏شمرد و گاهى آن‌ها را کشتى نجات مى‏داند. این نوع امتیازها حاکى از آن است که آنان علومى داشتند که دیگران از آن بى‏بهره بودند و در پرتو این آگاهى‏ها، بسیارى از احکام اسلام را که پیش‌تر تشریع شده‌بود, باز مى‏گفتند، نه این که حکم جدیدى را انشاء مى‏ کردند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

نتیجه این‌که :

1. پیشوایان معصوم از کتاب على احکام فراوانى را در اختیار مردم مى‏نهادند و آنچه مى‏گفتند, تبیین احکام تشریع شده بود نه تشریع احکام جدید.

2. اگر از جانب خدا, رشته احکامى به آن‌ها الهام مى‏شد، مقصود، تبیین احکامى بود که بر قلب پیامبر نازل شده, ولى شرایط امکان بیان آن‌ها را نیافته بود.
ما از نویسنده گرامى و کسانى که دچار این سؤال هستند خواهش مى‏کنیم بین انشای احکام و إخبار از احکامى که بر رسول خدا نازل شده فرق بگذارند. انشای احکام جدید ناقض خاتمیت است, ولى اخبار از احکامى که بر قلب پیامبر فرود آمده, تأیید خاتمیت و نشانه آن است. شگفت این‌جا است که افرادى الهام به مادر موسى را یا سخن گفتن فرشتگان با مریم یا همسر ابراهیم را که همگى در قرآن آمده است مى‏پذیرند؛ امّا در سخن گفتن فرشتگان با امامان معصوم و آگاه کردن آن‌ها از احکامى که پیشتر‌تشریع شده است دچار تردید و اعتراض مى‏شوند:
وَإِذْ قالَتِ الْمَلائِکَةُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفیکِ وَطَهَّرَکِ وَاصْطَفیکِ عَلى‏ نِساءِ الْعالَمینَ.(آل عمران(2):42).
وَ أَوحَیْنا إِلى‏ أُمّ مُوسى أَن أَرْضِعیه...(قصص(28):7).
تا این‌جا سخن ما با فردى است که به ختم نبوت اعتقاد دارد و براى نجات بشر جز اسلام (منتها با قرائت خاص) راه دیگرى نمى‏اندیشد. از این جهت روشن ساختیم که ختم نبوت با مرجعیت علمى اهل بیت کوچک‏ترین تعارضى ندارد و امامان اهل بیت بازگو کنندگان احکامى هستند که پیش‌تر پیامبر اسلام وحى و تشریع شده است.


این‌جا از شخص آقاى سروش گله خاصى داریم و آن این که اگر دیگران این پرسش را مطرح کنند تا حدى معذور هستند؛ ولى او به یک رشته اصولى معتقد است که هرگز با ختم نبوت و انقطاع وحى سازگار نیست. این اصول عبارتند از:

[نصرالله عاشق خداومولا]

1. این نکته را باید به گوش جان شنید و تصویر و منظر باید عوض کرد، و به جاى آن که جهان را واجد یک خط راست و صدها خط کج و شکسته ببینیم، باید آن را مجموعه‏اى از خطوط راست دید که تقاطع‏ها و توازى‏ها و تطابق‏هایى با هم پیدا مى‏کنند، بل حقیقت در حقیقت غرقه شد(سروش, کیان: ش36, ص9).
اگر او اعتقاد دارد که "همه اعتقادات صحیح است"، چگونه اعتقاد شیعه را در باب مرجعیت علمى امامان، خط کج و شکسته مى‏بیند. این سخنان متعارض نشانه چیست؟

أ. تداوم وحى نبوى‏


ب. اعتقاد به پلورالیسم دینى و صراط‌هاى مستقیم‏.


او درباره موضوع نخست چنین مى‏نویسد:
تجربه نبوى یا تجربه شبیه به تجربه پیامبران، کاملاً قطع نمى‏شود و همیشه وجود دارد(سروش, نشریة آفتاب: ش15, ص69).
و درباره موضوع دوم به جاى یک صراط به صراط‌هاى متعددى معتقد است و پلورالیسم را به معناى وسیعى پذیرفته و همه قرائت‏هاى از اسلام را حق و مایه نجات مى‏داند.
در این صورت, با این اعتقاد چگونه قرائت شیعه را درباب امامان تخطئه مى‏کند و به قرائت مقابل آن معتقد مى‏شود و به اصطلاح خار را در چشم دیگران مى‏بیند؛ امّا تیر را در چشم خود نمى‏بیند. وی در تعابیرى مى‏ گوید: