ادله عقلی و نقلی عصمت امام از نظر علامه طهرانی

[نصرالله عاشق خداومولا]

ادله عقلی و نقلی عصمت امام از نظر علامه طهرانی


عصمت به معنای لطفی پنهانی است که از جانب خدا به سوی مکلف یا بنده اش نازل می شود و در اثر آن با آنکه مکلف قدرت بر انجام خطا و گناه را دارد هرگز از او خطا و گناه صادر نشده و حتی میل به آن نیز پیدا نمی کند. این مقاله در پی ارائه ادله اثبات عصمت است. لزوم اتمام حجت، وجوب اطاعت مطلق از امام . . .

[نصرالله عاشق خداومولا]

چکیده


عصمت به معنای لطفی پنهانی است که از جانب خدا به سوی مکلف یا بنده اش نازل می شود و در اثر آن با آنکه مکلف قدرت بر انجام خطا و گناه را دارد هرگز از او خطا و گناه صادر نشده و حتی میل به آن نیز پیدا نمی کند. این مقاله در پی ارائه ادله اثبات عصمت است. لزوم اتمام حجت، وجوب اطاعت مطلق از امام، و امتناع تسلسل از جمله ادله عقلی عصمت است، و آیه عهد و آیه اولوالامر از ادله نقلی عصمت به شمار می آید.
کلید واژگان: عصمت، امام، لطف، ادله عقلی عصمت، ادله نقلی عصمت، اتمام حجت، اطاعت مطلق، آیه عهد، آیه اولی الامر



طرح موضوع: بحث درباره عصمت امام یکی از مهم ترین و پر چالش ترین بحث های امامت به شمار می رود. مذاهب اسلامیِ امامیه و اسماعیلیه عصمت را از اساسی ترین صفات امام می دانند؛ در حالی که مذاهب دیگر لزوم چنین صفتی را برای امام انکار کرده اند. در این مقاله پس از تبیین ماهیت عصمت، دلایل عقلی و نقلی امامیه بر لزوم عصمت امام را، بر اساس کتاب امام شناسی علامه طهرانی، بررسی خواهیم کرد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

1. معنا شناسی عصمت


عصمت به لحاظ ساختار صرفی اسم مصدر از ریشه "ع ص م" می باشد و در زبان عربی به معنای منع و امساک آمده است. در کتاب لغت شناسی خلیل بن احمد آمده است: عصمت، آن است که خداوند تو را از شر نگه دارد؛ یعنی شر را از تو دفع کند. ابن فارس نیز قریب به همین موضوع، عصمت را نگه داشت الهی از امور و حوادث سوء دانسته است که بر بندگان عارض می شود (امامت پژوهی، محمود یزدی، صص155-154). در قرآن آمده است: «لا عاصم الیوم من أمر الله الا من رحم: امروز هیچ نگهدارى در برابر فرمان خدا نیست مگر آن کس را که او رحم کند!» (هود:43).


عصمت در لغت به معنای نگهداری و حفاظت است.
عصمت در اصطلاح به معنای لطفی پنهانی است که از جانب خدا به سوی مکلف یا بنده اش نازل می شود. اثر این لطف آن است که با آنکه مکلف قدرت بر انجام خطا و گناه را دارد هرگز از او خطا و گناه صادر نشده و حتی میل به آن نیز پیدا نمی کند. از طرف دیگر نکته قابل توجه این است که قدرت گناه کردن از معصوم سلب نمی شود و در همان حال قدرت بر انجام گناه دارد (امامت پژوهی،محمود یزدی،ص154).
مرحوم شیخ مفید رضوان الله تعالى علیه در این باره مى گوید:
«العصمة لطف یفعله الله تعالى بالمکلف بحیث یمتنع منه وقوع المعصیة وترک الطاعة مع قدرته علیهما: عصمت، لطفى از جانب خداوند است که شامل حال مکلف مى شود و او را از وقوع در معصیت و ترک اطاعت باز مى دارد؛ با این که آن شخص قادر به انجام آن دو است» (امامت پژوهی،محمود یزدی،ص155).


عصمت به معنای لطفی پنهانی است که در اثر آن، با آنکه مکلف قدرت بر انجام خطا و گناه را دارد هرگز از او خطا و گناه صادر نشده و حتی میل به آن نیز پیدا نمی کند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

2. دلایل عقلی اثبات عصمت:


در میان فرق اسلامی دو فرقۀ امامیه اثنی عشری و اسماعیلیه وجود عصمت در امام را شرط می دانند اما فِرَق دیگر اسلامی وجود چنین خصیصه ای را در امام شرط نمی دانند. منظور از عصمت در امامان آن است که ائمه ی اطهار علیهم السلام:
1- از ارتکاب گناه مصون اند و محال است که مرتکب گناه شوند.
2- در تصمیم گیری ها و درک مصالح و مفاسد از خطا مصونند.
3- در دریافت معارف الهی و ابلاغ آن به مردم، خطا ناپذیرند (امام شناسی، علامه طهرانی، جلداول، ص10).
متکلمان شیعه در اثبات ضرورت معصوم بودن امام، ادله گوناگون عقلی و نقلی به میان آورده اند.اما برخی از دلایل عقلی آن از این قرار هستند:

[نصرالله عاشق خداومولا]

2-1. لزوم اتمام حجت:


امام، حجت خداوند بر روى زمین است، اگر امام معصوم نباشد، حجت خداوند بر مردم تمام نخواهد شد؛ در حالى که بازخواست مردم در قیامت مستلزم اتمام حجت بر آن ها است. به عبارت دیگر، خداوند اگر بخواهد کسى را عقاب کند باید زبان عذر او را کوتاه کرده باشد و اگر چنین نکند، عقاب و عتاب کردن کسى به خاطر انجام ندادن فرامین الهى، صحیح نیست؛ زیرا آن بنده نیز مى تواند عذر بیاورد که اگر من فلان دستور را انجام ندادم، امام که خود حافظ دین و شریعت و خلیفه تو در روى زمین بود، انجام نداد. به همین دلیل حجت بر من تمام نشد و من فکر کردم که انجام آن لازم نیست و گر نه خود امام که مجرى احکام الهى است باید آن را انجام مى داد. بنابراین، امام باید از هرگونه گناه، خطا، نسیان و سهو معصوم باشد تا حجت بر مردم تمام شود و اگر با وجود چنین امام معصومى مردم به دستورات و حدود الهى که از طریق همان امام ابلاغ و اجرا مى شود عمل نکنند، آن وقت زبان عذرشان کوتاه است و خداوند مى تواند از او بازخواست کند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

2-3. امتناع تسلسل:


دلیل دیگر بر وجوب عصمت امام، بطلان تسلسل است. تقریر این برهان به این صورت است که دلیل نیاز مردم به وجود و نصب امام از جانب خداوند، خطاپذیرى مردم است. به عبارت دیگر بر طبق قاعده لطف مقرب، «وجود امام لطفى است که مکلف را به انجام طاعت نزدیک و از ارتکاب معصیت دور مى کند. حال اگر خود امام معصوم از خطا و معصیت نباشد، خود نیاز به وجود امام دیگرى دارد و آن امام نیز نیاز به وجود امام دیگر و... که منجر به تسلسل مى شود و تسلسل از دیدگاه عقلا باطل است. (امامت پژوهی،محمود یزدی،ص158)


اگر امام معصوم از خطا و معصیت نباشد، خود نیاز به وجود امام دیگرى دارد و آن امام نیز نیاز به وجود امام دیگر و... که منجر به تسلسل مى شود.


2-2. وجوب اطاعت مطلق از امام:


اطاعت مطلق از امام واجب است و خداوند به همه ما دستور داده است که از تمام فرمان هاى امام اطاعت کنیم؛ همان طورى که لازم است از تمام دستور هاى خدا و پیامبرش اطاعت کنیم. حال اگر امام، معصوم از خطا و اشتباه نباشد، ممکن است دستورى بر خلاف دستور خدا یا پیامبرش به عمد یا به سهو بدهد، در این صورت یا اطاعت از چنین امامی واجب است یا واجب نیست؛ اگر واجب باشد، لازمه اش این است که بگوییم خداوند اجازه گناه به همه داده و بلکه واجب کرده است و چنین ملازمه اى از دیدگاه عقل و شرع مردود است. اگر اطاعت از این امام واجب نباشد، با اصل انتصاب این شخص به عنوان امام مفترض الطاعة در تضاد است. پس امام باید معصوم باشد تا اطاعت مطلق از او امکان پذیر باشد (امام شناسی، علامه طهرانی، جلداول، صص105-103).


اطاعت مطلق از امام واجب است؛ پس باید معصوم نیز باشد تا اطاعت مطلق از او امکان پذیر باشد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

3. دلایل نقلی اثبات عصمت:


علاوه بر ادله عقلی، برخی از آیات و روایات نیز بر عصمت دلالت دارند. علامه تهرانی برخی از آیات را به عنوان ادله عصمت مطرح کرده اند که در ادامه به ذکر آن ها می پردازیم.


3-1. آیه عهد
«وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّیَّتِی قَالَ لَا یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ: و چون ابراهیم را پروردگارش با کلماتى بیازمود، و وى آن همه را به انجام رسانید، [ خدا به او ] فرمود: من تو را پیشواى مردم قرار دادم. [ ابراهیم ] پرسید: از خاندانم [ چطور ] ؟ فرمود: پیمان من به ستمکاران نمی رسد» (بقره/124).
این آیه از آیاتى است که الهى بودن مقام امامت، برترى مقام امامت بر مقام نبوت و نیز عصمت امام را ثابت مى کند؛ چرا که حضرت ابراهیم علیه السلام با این که پیامبر بود، وقتى به مقام امامت رسید و عظمت و بزرگى این مقام را دید، از خداوند کریم این مقام را براى ذریه و فرزندانش نیز درخواست کرد؛ اما خداوند در جواب خلیل خود به صورت مطلق فرمود"عهد من به ظالمان نخواهد رسید"
یعنى این مقام مخصوص کسانى است که در تمام عمرشان لحظه اى ظلم نکرده باشند. براى اثبات عصمت با استفاده از این آیه، نیازمند چند مقدمه هستیم که به صورت خلاصه طرح مى شود.
استفاده از کلمه «امام» در آیه:
در این آیه خداوند کریم از کلمه «امام» استفاده کرده است که این کلمه از نظر لغوى به معناى پیشوا و بدان معنا است که مردم وظیفه دارند از او به صورت مطلق و در تمام شئونات زندگى از جمله گفتار، کردار، اخلاق، عقائد و... پیروى کنند و چنین کسى باید معصوم از هر گونه خطا و اشتباه باشد.
مراد از «امامت» در آیه:
برخى از علماى سنى تلاش کرده اند که ثابت کنند مراد از «جاعلک للناس اماما» همان مقام رسالت است؛ چرا که «امام» یعنى کسى که مردم وظیفه دارند از او اطاعت کنند و پیامبران نیز به اتفاق همگان واجب الإطاعه هستند؛ پس مراد از «امام» همان نبوت است نه امام به همان معنایى که شیعه قائل است.واضح است که این دیدگاه قابل قبول نیست؛ زیرا تردیدى نیست که خداوند به حضرت ابراهیم علیه السلام بعد از سالها ابتلا و امتحان که بسیارى از این امتحان ها همانند ذبح اسماعیل، افتادن در آتش نمرود، گذاشتن حضرت اسماعیل در صحراى برهوت مکه و... در زمان نبوت آن حضرت بوده، مقام جدیدى غیر از مقام نبوت داده است که این مقام جدید او را چنان به شعف آورده که فورا آن را براى فرزندانش نیز درخواست کرده است. و اگر مراد از امام در این آیه همان نبوت باشد، جعل دوباره امامت و تحصیل حال معنا ندارد

[نصرالله عاشق خداومولا]

امام یعنى مقتدا و پیشوایى که مردم به او اقتداء کرده و در گفتار و کردارش از او پیروى مى کنند، و به همین جهت عده اى از مفسرین گفته اند: مراد از امامت همان نبوت است؛ چون نبى نیز کسى است که امتش در دین خود به وى اقتداء مى کنند، هم چنان که خداى تعالى فرموده:«وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِیُطاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ: ما هیچ پیامبرى نفرستادیم مگر براى این که باذن او پیروى شود» (نساء/64).
اما تفسیرى که از جعل در «انى جاعلک للناس اماماً» به نبوت شده، به این دلیل معقول نیست که کلمه «اماما» مفعول دوم کلمه (جاعلک) است و اسم فاعل اگر معناى ماضی داشته باشد عمل نمى کند و مفعول نمى گیرد، وقتى عمل مى کند که یا به معناى حال باشد و یا آینده.
بنا بر این، جمله «إِنِّى جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً» وعده اى است به ابراهیم علیه السلام که در آینده او را به مقام امامت مى رساند و خود این جمله و وعده از طریق وحى به ابراهیم علیه السلام ابلاغ شده است؛ پس معلوم مى شود قبل از آن که این وعده به او برسد، پیغمبر بوده که این وحى به او شده؛ از این رو، به طور قطع امامتى که بعدها به او میدهند، غیر نبوتى است که در آن حال داشته است. (امام شناسی،علامه طهرانی،جلد اول،صص130-127).


عهد امامت تنها به کسانی می رسد که هرگز ظلمی مرتکب نشده اند و کاملا معصوم اند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

3-2. آیه اولى الامر :


«یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولى الامر منکم : اى کسانى که ایمان آورده اید از خدا و رسول و اولى الامر، اطاعت کنید» (نساء59).
طبق روایات فراوانى که از شیعه و اهل سنت رسیده است منظور از «اولى الامر» در آیه شریفه، ائمه اثنى عشر علیهم السلام است. با استدلال به این آیه شریفه مى توان به روشنى عصمت اولى الامر (امامان) را به اثبات رساند. در این آیه، کلمه «اطیعوا» دو بار به کار رفته است، یک بار فقط به خدا نسبت داده شده و بار دیگر به رسول و اولى الامر؛ از بخش دوم آیه مى توان روشن نمود که «اطیعوا» (دوم) بین رسول و اولى الامر مشترک است و به دلیل آن که قید و شرطى به همراه ندارد اطاعتى همه جانبه و بى چون و چرا و مانند اطاعت خدا، مطلق است اما این مطلب جز با عصمت رسول خدا صلى الله علیه و آله و اولوا الامر، سازگار نیست; زیرا اطاعتى این چنینى، تنها در برابر کسى سزاوار است که از کج اندیشى و کج روى در گفتار و رفتار و کردار در امان است و مردم را جز به آنچه امر خداوند است نمى خواند (علامه سید محمد حسین طباطبایى، المیزان فى تفسیر القرآن، ج 4، صص 401- 387).

[نصرالله عاشق خداومولا]

بنابراین مقتضاى «اطیعوا الرسول و اولى الامر» این است که اطاعت آنها به طور مطلق واجب است و آنها به یقین، از هر لغزشى مصون و معصوم هستند و اوامر آنها با اوامر الهى، تناقض ندارد; زیرا اگر امر آنها به ظاهر با امر خدا مخالفت داشته باشد باز مقتضاى اطلاق آیه این است که اطاعت آنها واجب است و این یعنى دو امر متناقض در یک مورد; مثلا - العیاذ بالله - اگر پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله به گناهى امر کند مقتضاى «اطیعو الله » این است که آن گناه را مرتکب نشویم ولى به مقتضاى «اطیعوا الرسول » باید آن را انجام دهیم و این یعنى دو تکلیف متضاد در یک مورد که صدور آن از طرف شارع مقدس پذیرفته نیست. پس در واقع، آیه یادشده تضمینى است بر این که هیچگاه اوامر رسول و اولى الامر با اوامر الهى تناقض ندارد بلکه بر عصمت امامان علیهم السلام دلالت دارد (محمدتقى مصباح یزدى، راه و راهنماشناسى، ج 4، صص 207- 206)
مقتضاى «اطیعوا الرسول و اولى الامر» این است که اطاعت آنها به طور مطلق واجب است و آنها به یقین، از هر لغزشى مصون و معصوم هستند.