مقاله درباره آداب و رسوم و فرهنگ کرد

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

البته در تمام مناطق ذکر شده بسیاری اقوام غیر کردزبان نیز زندگی می‌کنند کوههای این منطقه در زمستانها پوشیده از برف است و در تابستانها با آب شدن برفها به مانند فرشی سبز رنگ از زیباترین مناطق دیدنی جهان می‌شود. چراگاههای آن که در دورانهای دور پرورش دهنده اسب‌های مادی بوده‌اند امروزه نیز برای چرای رمه‌ها و دام‌های ایل‌های کرد ایران از اهمیت به سزایی برخوردارند.
مناطق کردستان اگر چه کوهستانی است اما همین مناطق کوهستانی دارای دره‌های وسیع و حاصلخیزی نیز است تمام سرزمین کردستان از زمان امپراتوری ماد تا سال ۱۵۱۴ میلادی یکی از ایالات ایران بود. در جنگ چالدران که بین نیروهای شاه اسماعیل اول صفوی و سلطان سلیم اول عثمانی در سال ۱۵۱۴ میلادی انجام گرفت بر اثر شکست ایران، بخشی از سرزمین کردستان از ایران جدا شد و نصیب عثمانی گردید. امپراتوری عثمانی سالها بر بخش جدا شده سرزمین کردستان از ایران، فرمان‌راندند تا اینکه با پایان جنگ جهانی اول و نابودی امپراتوری عثمانی متصرفات آن: سرزمین کردستان، سرزمینهای عربی، آسیای کوچک و بالکان تدریجاً تقسیم و یا مستقل گردیدند. بخش جدا شده سرزمین کردستان از ایران، در نقشهٔ جغرافیای امروزی در سه کشور ترکیه، عراق، و سوریه قرار می‌گیرد.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

زبان


محدوده مناطقی که در آن‌ها زبان کردی به عنوان زبان مادری سخن گفته می شود.


هنگامی که از زبان کردی سخن به میان می‌آید، مقصود زبانی است که کردها هم اینک با آن سخن می‌گویند. زبان شناسان و شرق شناسان غربی گفته‌اند که: این زبان از زبانهای هندواروپایی و خانواده‌های هند و ایرانی و در زمرهٔ زبانهای ایرانی است و با زبان فارسی قرابت نزدیکی دارد.
کردی از ریشه زبان‌های ایران قبل از حمله اعراب به ایران است. این گویش از عربی و ترکی تأثیر چندان نپذیرفته و کمابیش اصیل مانده‌است. زبان کردی دارای ادبی بسیار پهناور است. قدیم‌ترین نوشته به زبان پهلوی اشکانی قباله‌ای است که از اورامان در کردستان به دست آمده.
کردی که اکثر کردها در (ایران، ترکیه، عراق و سوریه) با آن صحبت می‌کنند زبان ادبی و نیمه رسمی به شمار می‌رود و در کشور عراق از زمان اشغال قوای انگلیس (۱۹۱۸ م.) تاکنون در مدارس تدریس می‌شود.
زبان کردی شامل گویشهای متعددی است یکی کورمانجی شرقی یا مکری در بوکان ،سلیمانیه و سنه؛ و یکی کورمانجی غربی در دیار بکر و رضائیه و ایروان و ارزروم و شمال سوریه و شمال خراسان. گروه اصلی دیگر یا گروه کردی جنوبی در منطقه کرمانشاه زندگی می کنند.
کرمانجی گویش کردهای شمال خراسان، ناحیه مرزی ایران و ترکیه، روستاهای تکاب وشاهیندژ، شرق ترکیه و شمال عراق است. سورانی در بخش میانی مناطق کردنشین ایران و همچنین در نیمه جنوبی کردستان عراق صحبت می‌شود. شهرهای اصلی سورانی‌زبان عبارتند از: بوکان، مهاباد، سنندج، سلیمانیه، اربیل و کرکوک که بدان تکلم دارند. کردی جنوبی دارای لهجه‌های کردی کرمانشاهی، کلیایی، سنجابی، کلهری و فیلی است که در استان کرمانشاه و بخش هایی از استان ایلام و مناطق هم مرز با این دو استان در کشور عراق یعنی استان دیاله و بخشهایی از کرکوک و موسل بدان تکلم دارند.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

به نظر دانشمندان زبان شناس و شرق شناس قبایل ماد و پارس همزبان بوده و هر دو به یک گویش سخن می‌گفته‌اند. تئودور نولدکه خاورشناس آلمانی، معتقد است که زبان مادی بدون شک خویشاوندی بسیار نزدیکی با زبان پارسی باستان داشته، اکنون با کاوش در مناطق غرب ایران از مادها آثاری در تپه هگمتانه در دست است. پروفسور ن. مکنزی نوشته است که در نظر اول می‎توان انتظار داشت که منظور از زبان مادی زبان کردی است. معتبرترین زبانشناس زبان کُردی ولادیمیر مینورسکی نیز همین نظر را تایید می‌کند:
«اگر کردها از نوادگان مادها نباشند، پس برسر ملتی چنین کهن و مقتدر چه آمده‌است و این همه قبیله و تیرهٔ مختلف کرد که به یک زبان ایرانی و جدای از زبان دیگر ایرانیان تکلم می‌کنند؛ از کجا آمده‌اند؟» (مینورسکی ۱۹۷۳)
مادها در سال ۶۱۲ پیش از میلاد مسیح امپراتوری بزرگ ماد را بنیان نهادند و بدین ترتیب زبان مادی به زبان رسمی بدل شد. از آن زمان تا هنگام انتشار اسلام در کردستان، سیزده قرن سپری شده‌است. در این مدت طولانی سرزمین ماد بزرگ و کوچک و سرزمین‌های دیگری که به سرزمین ماد ملحق شده اند؛ از حیث نظامی و سیاسی بسیار دست به دست شده‌اند. و قدرت سیاسی به دست افراد مختلفی - که زبان آنها با زبان مادها متفاوت بوده‌است - افتاده‌است. هر حکومتی هم که برسر کار آمده زبان خود را به عنوان زبان رسمی تحمیل کرده‌است. در اوضاع واحوال آن روزگاران، که تمامی بنیادهای اجتماعی کم رنگ شده و رو به افول نهاده بوده‌است، این جابه جایی درقدرت نمی‌تواند از تأثیر نهادن بر این بنیادها برکنار بوده باشد. تاریخ، برخی رویدادها را ثبت کرده‌است که طی آن، سلطهٔ سیاسی بر یک سرزمین، تغییرات نژادی بنیادی و ایستایی زبان را در آن سرزمین باعث شده‌است. امروز ردپای تأثیر جابه جایی در قدرت را در شرق قلمرو امپراتوری ماد به وضوح می‌توآن دید. به عکس در بخشی از غرب سرزمین ماد، بنیادها همچنان دست نخورده مانده‌است. بلکه تسلط مادها وضعیت نژادی و زبانی برخی از سرزمین‌هایی را که بعداً به قلمرو مادها ملحق شد، تغییر داده و به مسیر توسعهٔ مادی کشانده‌است و به موازات بخش غربی قلمرو خود، آنها را توسعه داده‌است. بیشتر تاریخ شناسان پر آوازه براین باورند که، کردهای امروز نوادگان مادهای دیروزند.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

زبان پارتی (پهلوانیک)، که به نظر زبان شناسان همراه با زبان مادی در زمرهٔ زبانهای شمال غربی، خانوادهٔ زبانهای ایرانی جای می‌گیرند؛ بیش از دیگر زبانها بر زبان کردی تأثیر نهاده‌است و امروزه رد پای این تأثیرات در گویش آیینی زبان کردی، دیده می‌شود.



هم‌زمان با سقوط و فروپاشی امپراتوری ساسانی و حمله اعراب به ایران در ایران، وقفهٔ تازه‌ای برای زبان کردی آغاز شد. زبان مادی در آن زمان به نسبت زبان رایج دوران اقتدار امپراتوری ماد، دستخوش تغییرات ۱۳۰۰ ساله شده بود. به همان نسبت که زبان پارسی باستان پیشرفت کرده و به زبان دری / پارسیک تبدیل شده و آمادگی و ظرفیت آنرا یافته‌است که زبان پارسی کنونی از آن جدا شود؛ زبان مادی هم پیشرفت کرده و دستخوش چنان تحولات و دگرگونی‌هایی شده؛ که استخراج زبان کردی از آن ممکن شده باشد.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

دین و مذهب


در استان کردستان و بخش‌هایی از استان آذربایجان غربی اهل‌سنت هستند. در استان‌ کرمانشاهبخشی شیعه و بخشی اهل‌سنت هستنددر ایلام صددرصد مردم شیعه هستند . بعد از تهاجم تازیان(اعراب) به ایران کردها هم مانند دیگر اقوام ایرانی در برابر متجاوزان ایستادگی کردند و در برابر آیین جدید ایستادگی کردند و اسلام رو با اختیار و آزادی نپذیرفتند. در بین کردها نزدیک به ۵۰ هزار خانوار و شاید بیشتر یزیدی هستند. علاوه بر این، جمعیت قابل ملاحظه‌ای از کردها که به یارسان و اهل حق معروفند در میان کردها هستند که مرکز سکونت آنها منطقه دالاهو و کرمانشاه و بصورت پراکنده در کردستان است. سایر کردها نیز مسیحی یا یهودی هستند.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

آداب و رسوم


بوکه باران، از آداب و رسوم باران خواهی در کردستان است که در ایام خشکسالی یا سال هایی که میزان بارندگی آن کم است برگزار می شود. بوک به معنی عروسک است. دختران نوجوان روستا با استفاده از دو تکه چوب عروسکی ساخته و لباسی از پارچه های رنگی بر تن آن عروسک می پوشانند و برای آن سربندی درست می کنند. سپس آن عروسک را در دست می گیرند و در حالی که شعر می خوانند در کوچه ها می گردند. هنگام عبور « بوکه باران » از کوچه ها اهالی بر آن عروسک آب می پاشند به نیت این که باران و گندم در آن سال فراوان باشد. اهالی هدایایی مانند تخم مرغ، پول و یا گردو به دختران می دهند. دختران پس از گذراندن بوک ( عروسک ) از همه کوچه ها آن را به قبرستان و یا زیارتگاه موجود در روستا می برند، سپس آن را می سوزانند و یا به آب می اندازند و هدایای جمع آوری شده را بین خود تقسیم می کنند. اهالی روستای هشمیز از دهستان ژاورود شرقی، بخش مرکزی شهر سنندج در منطقه ای سرد و خشک در 36 کیلومتری جنوب غرب سنندج به این عروسک « بووکه چووینه »( bokâ cuwina) گویند و آن عروسک چوبی را در گهواره ای گذاشته و می چرخانند. این دختران هنگام چرخاندن عروسک در کوچه ها اشعاری را آواز وار و آهنگین و به صورت دسته جمعی می خوانند.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

بخش‌های کردنشین ایران


سنندج، مرکز استان کردستان ایران، نواحی کُردنشین ایران شامل: قسمت غربی استان آذربایجان غربی از ناحیه ماکو شروع می‌شود و با در بر گرفتن نیمهٔ غربی استان و شهرهای جنوب دریاچه ارومیه، شامل دیگر استان‌های غرب ایران یعنی استان کردستان، کرمانشاه و ایلام می‌شود. در استان آذربایجان غربی قسمت غربی شهرستانهای، ارومیه، ماکو، خوی، سلماس و در قسمت جنوبی استان آذربایجان غربی، شهرستانهای اشنویه، نقده، مهاباد، بوکان، پیرانشهر، سردشت، تکاب و شاهین دژ کردنشین هستند. بخش‌هایی از خراسان: در قسمت‌های از استان خراسان شمالی و قسمت‌هایی از خراسان رضوی نیز مناطقی وجود دارند که مردم در آن مناطق به کرمانجی صحبت می‌کنند که از این میان می‌توان به مناطق: اسفراین، بجنورد، شیروان، قوچان، درگز، چناران و باجگیران اشاره نمود. مردم کرد این مناطق بنا به روایت تاریخ از ایل افشار هستند که در زمان شاه اسماعیل از منطقه ارومیه به این نواحی برای محافظت از قلمرو شاه اسماعیل کوچ داده شدند و بنا به روایتی دیگر شاه اسماعیل آنان را به خاطر تضعیف سرکشی خان‌های کرمانجی و استفاده از آنان در مقابله با حملات بی امان ازبکان به خراسان بزرگ کوچاند.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

فرهنگ کردستان

کردستان به مرکزیت شهر سنندج ،استانی سرسبز و خرم در غرب ایران و در مجاورت بخش شرقی کشور عراق (مناطق کردنشین) قرار دارد. این استان که در دامنه ها و دشت های پراکنده سلسله جبال زاگرس میانی قرار گرفته، از شمال به استان های آذربایجان غربی و زنجان ، از شرق به همدان و زنجان ، از جنوب به استان کرمانشاه و از غرب به کشور عراق محدود است. شهرستان های این استان شامل بانه ، بیجار ، دیواندره، سقز ، سنندج ، قروه ، کامیاران ، مریوان و سروآباد است. استان کردستان اکنون با مجموعه شهرها و روستاهایی که در اقصی نقاط آن پراکنده شده و استقرار یافته اند به یکی از نواحی در حال توسعه غرب کشور تبدیل شده و از پتانسیل های توریستی و تفرجگاهی بسیاری برخوردار می باشد. کردستان منطقه ای کاملا کوهستانی و از مریوان تا دره قزل اوزن و کوه های زنجان جنوبی گسترده شده است. ناهمواری های این استان مشتمل بر دو بخش غربی و شرقی است، این دو قسمت از نظر شکل پستی و بلندی و جنس زمین متفاوت هستند . قسمت وسیعی از سنندج ، مریوان و سرزمین های اطراف آنها تا جنوب کردستان ، بخش کوهستانی غربی را تشکیل می دهد. در این ناحیه ، یکنواختی و سستی جنس زمین ، اشکال مشابهی را به وجود آورده که از ویژگی های آن کوه های گنبدی شکل با شیب یکنواخت و ملایم همراه با دره های باز است. این یکنواختی را طبقات آهکی سخت و سنگ های درونی که بین لایه های سست ظاهر می شوند ، در هم ریخته و آن را به صورت صخره های عریان در آورده است. نوع مشخص این ناهمواری ها، ناحیه کوهستانی چهل چشمه در بین مریوان و سقز است که دنباله پستی بلندی های این ناحیه را در جنوب و شرق ، تشکیل داده اند و دامنه غربی آن تا داخل کشور عراق کشیده شده است در این ناحیه شعبه های رود قزل اوزن در شرق و شمال شرقی و رود سیروان در جنوب ، چهره زمین را به طور کامل تغییر داده است . بخش کوهستانی مشرق ، قسمت های شرقی سنندج را در بر می گیرد و در حد فاصل ناحیه غربی و شرقی ، یک رشته از ارتفاعات آتشفشانی شمالی جنوبی را به وجود می آورد. در شرق این رشته کوه ، شهرستان های قروه و بیجار قرار گرفته اند که شکل زمین در آنها با پستی و بلندی های ناحیه غربی به کلی متفاوت است. از ویژگیهای این ناحیه ، وجود یک حصار کوهستانی متشکل از سنگ های دگرگونی و رسوبی است که دشت های مرتفع هموار و تپه ماهوری را احاطه کرده است در این ناحیه به استثنای کوه های بیجار ، دشت های نسبتا وسیعی نیز وجود دارد . این دشت ها به وسیله شعبه های رود قزل اوزن قطع شده و به صورت تپه ماهور در آمده اند مرتفع ترین دشت این ناحیه " اوباتو " خوانده می شود و در شمال سنندج واقع شده ، بلندترین کوه های این ناحیه ، " شاهنشین " در شمال بیجار ، " شیدا " در مرکز و " پنجه علی " بین قروه و سقز است.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

حیات وحش و شکارگاه ها



تنوع اقلیمی و آب و هوایی ، شرایط خاص توپوگرافی ، وجود منابع آبی متعدد و پوشش گیاهی مناسب ، به ویژه پوشش جنگلی در قلمرو استان کردستان زمینه مساعدی را برای زیست انواع پستانداران پرندگان بومی و مهاجر و همچنین انواع آبزیان فراهم کرده است.کردستان دارای پنج شکارگاه درجه یک ، شکارگاه درجه دو ، شکارگاه درجه سه و سه شکارگاه درجه چهار و شکارگاه منطقه حفاظت شده بیجار است. منطقه حفاظت شده بیجار ، تنها ذخیره گاه طبیعی استان کردستان است . این منطقه در شمال شرقی استان قرار دارد و از شمال به روستای حسن چاروق و حسن آباد یاسوگند و رودخانه قم چقا و از غرب به جاده آسفالته در دامنه های غربی کوه سلیم و از طرف جنوب به جاده کمر زرد و امتداد رودخانه قزل اوزن و از طرف مشرق به جاده قدیمی زنجان محدود می شود. منطقه حفاظت شده بیجار به دلیل قرار گرفتن در میان سلسله ارتفاعات و تحت تاثیر جریان های رطوبتی ،از ریزش های جوی نسبتا کافی برخوردار بوده و به همین دلیل تعداد زیادی چشمه دایمی و فصلی در این منطقه دیده می شود و از لحاظ حیات وحش غنی و گونه های مختلفی از پستانداران پرندگان و خزندگان در آن وجود دارد.
گونه های اصلی پستانداران بزرگ در این منطقه قوچ و میش ارمنی است که زیستگاه آنها تپه ماهورها و نقاط کم ارتفاع است . تعداد کمی آهو نیز در این منطقه زندگی می کنند . علاوه بر این جانورانی مانند خرس قهوه ای ، گراز ، گرگ، گربه پالاس ، خرگوش در این منطقه وجود دارد. در اطراف و داخل منطقه گونه های بسیاری از پرندگان بومی و مهاجر مشاهده می شود که از جمله این پرندگاه می توان از دلیجه ، کبک ، انواع چکاوک و حواصیل خاکستری نام برد. رودخانه های قمچقا و قزل اوزن که در این منطقه قرار دارند زیستگاه برخی از ماهیان نظیر سس ماهی ، سیاه ماهی ، عروس ماهی و هم چنین محل زندگی سمور آبی یا شنگ است. شکار پرندگان بیشتر در شهرهای سنندج، بیجار و مریوان و صید انواع ماهی ها در شهرهای مریوان و قروه حائز اهمیت است . در شهرستان مریوان ، دریاچه زریوار به عنوان یک اکوسیستم ، زیستگاه مناسبی را برای انواع پرندگان مانند کشیم کوچک ، کاکایی ، سرسیاه، حواصیل خاکستری ، اگرت و آنقوت و به ویژه مرگوس پدید آورده است. دریاچه مریوان به عنوان یکی از اصلی ترین زیستگاه شنگ (سمور آبی) در ایران است . سمور آبی دارای بدنی دراز و نسبتا باریک و دم بلندی است.

[مدینه* خادمه یاس فاطمی *]

میراث تاریخی و فرهنگی

امروزه از دیدگاه های توسعه ، میراث فرهنگی و تاریخی فقط به عنوان میراث ملی قلمداد نمی شوند ، بلکه دارای ارزش های اقتصادی قابل توجهی بوده که موجب افزایش درآمد ملی و منطقه ای می شوند.
استان کردستان از حیث برخورداری از قابلیت های تاریخی ، فرهنگی جایگاه ممتازی دارد ، غار کرفتو ، قلعه زیویه ، محوطه های باستانی تاریخی جنوب استان ، موسیقی و رقص و آداب و رسوم رایج در استان و آثار تاریخی و مذهبی و آئین های دراویش قادریه و نقشبندیه در پهنه استان از جمله قابلیت های با ارزش تاریخی و فرهنگی منطقه محسوب می شوند.