توضیحی پیرامون حدیث قدسی

[نصرالله عاشق خداومولا]

تعداد


درباره تعداد احادیث قدسی اقوال مختلفی وجود دارد. در برخی منابع[۶۰] شمار آنها صد و در برخی[۶۱] دویست عدد قلمداد شده است. این تعداد در آثار بعدی روبه فزونی نهاده و مثلا در موسوعة الاحادیث القدسیة: الصحیحة و الضعیفة اثر حاج احمد شمار آنها، اعم از صحیح و ضعیف، به ۹۱۹ رسیده است؛ البته در این باب استقصای کامل صورت نگرفته و اختلاف عدد ناشی از برخورد گزینشی با آنها، حدیث قدسی محسوب کردن احادیث ضمنی، و گاه اجتهاد در نسبت دادن آنها به خدا به دلیل عدم صراحت الفاظ حدیث است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

راویان


درباره اینکه کدام یک از صحابه بیشترین احادیث قدسی را از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده‌اند، بدون استقصای کامل نمی‌توان اظهارنظر کرد، اما براساس الجامع فی الاحادیث القدسیة اثرعبدالسلام علّوش، که به روش مسندی تنظیم شده است، بیشتر این احادیث به ترتیب از طریق انس بن مالک، ابوهریره، ابن عباس و حضرت علی(ع) نقل شده‌اند.[۶۲]
در منابع حدیثی شیعه، احادیث قدسی عمدتاً از طریق ائمه(ع) از قول پیامبراکرم(ص) و گاه بدون واسطه آن حضرت، از قول خدا،[۶۳] انبیای سلف[۶۴] و جبرئیل[۶۵] نقل شده‌اند. برخی احادیث قدسی متضمن سخن گفتن خدا با یکی از پیامبرانش است. از میان پیامبران، آنچه درباره حضرت موسی و داود(ع) گزارش شده ممتاز است.[۶۶]

[نصرالله عاشق خداومولا]

کتاب‌ها


احادیث قدسی را در جای جای جوامع حدیثی اصلی اهل سنت و شیعه می‌توان سراغ گرفت،[۶۷] با این همه بعدها تألیفات مستقلی در این باب پدید آمد و روبه فزونی نهاد. کهن‌ترین کتاب در این زمینه، المواعظ فی الاحادیث القدسیة، منسوب به غزالی، دانسته شده است.[۶۸] که در صحت این انتساب تردید وجود دارد.[۶۹] بنابر این، اگر این تردید صحیح باشد، الاحادیث الالهیة تألیف ظاهر بن طاهر بن محمد نیشابوری قدیم‌ترین اثر در این باره است.[۷۰] از مشهورترین مؤلفان در این موضوع، محیی الدین ابن عربی، ملاعلی قاری، محمد عبدالرؤوف مناوی و محمد مدنی بوده‌اند.[۷۱] در بین علمای شیعه کهن‌ترین اثر البلاغ المبین، منسوب به سید خلف حویزی (متوفی ۱۰۷۴)، است[۷۲] که البته اثبات اقدمیت آن دشوار است.[۷۳] پس از آن، الجواهر السنیة فی الاحادیث القدسیة، از شیخ حر عاملی، قدیم‌ترین اثر در این موضوع است.[۷۴]
در دوران معاصر هم در زمینه جمع آوری و تبویب احادیث قدسی آثار مهمی پدید آمده، که از آن جمله است:
موسوعة الاحادیث القدسیة الصحیحة و الضعیفة،[۷۵] اثر یوسف حاج احمد.
الجامع فی الاحادیث القدسیة،[۷۶] اثر عبدالسلام علّوش.
الاحادیث القدسیة المشترکة بین السنة و الشیعة،[۷۷] اثر محسن حسینی امینی.

[نصرالله عاشق خداومولا]

پانویس
پرش به بالا ↑ جوهری؛ ابن فارس؛ ابن منظور، ذیل «قدس»
پرش به بالا ↑ کرمانی، ج ۹، ص۷۹؛ بلوشی، ص۷؛ طحان، ص۱۲۷؛
پرش به بالا ↑ کرمانی، ج۹، ص۷۹
پرش به بالا ↑ بلوشی، ص۵۴
پرش به بالا ↑ گراهام، ص۵۷
پرش به بالا ↑ تهانوی، ج۱، ص۶۳۰
پرش به بالا ↑ شرح فصوص الحکم، ص۳۷۲
پرش به بالا ↑ قسم ۱، ص۷۵، قسم ۲، ص۱۰۷، ۱۸۱
پرش به بالا ↑ کرمانی، ج۹، ص۷۹
پرش به بالا ↑ تعریفات، ص۱۱۳
پرش به بالا ↑ ج ۱۳، ص۴۰۹
پرش به بالا ↑ شیخ بهائی، الوجیزة، ص۴۱۴؛ تهانوی، ج۱، ص۶۲۹
پرش به بالا ↑ شیخ بهائی، الوجیزة، ص۴۱۴
پرش به بالا ↑ ص ۳۶ـ۳۸
پرش به بالا ↑ قاری، ص۳۱۳؛ ابوالبقاء، قسم ۴، ص۳۷ـ۳۸؛ تهانوی، ج۱، ص۶۲۹ـ ۶۳۰؛ قاسمی، ص۶۵؛ ابوشهبه، ص۲۱۶ـ۲۱۷
پرش به بالا ↑ الوجیزه، ص۴۱۴
پرش به بالا ↑ مشرق الشمسین، ص۲۴
پرش به بالا ↑ ص ۲۹۱ـ ۲۹۴
پرش به بالا ↑ بلوشی، ص۳۹ـ۴۱
پرش به بالا ↑ حرّعاملی، ص۲۰۱ـ۳۱۵؛
پرش به بالا ↑ هجویری، ص۲۹، ۱۵۵، ۴۰۷، ۴۴۶؛نجم رازی، ص۱۸۵
پرش به بالا ↑ الفتوحات المکیة، سفر۲، ص۱۸۶، سفر۶، ص۲۳۴، سفر۱۰، ص۱۵۱، سفر۸، ص۲۹۴
پرش به بالا ↑ مسلم بن حجاج، ج ۲، ص۹؛شهید ثانی، ج ۲، ص۷۵؛طباطبائی، ج ۱، ص۳۲۹؛شوکانی، ج ۴، ص۳۰۰
پرش به بالا ↑ شهید اول، قسم ۱، ص۷۵؛تهرانی، ج ۲، ص۱۴۰؛میرزای قمی، ج ۱، ص۴۰۹
پرش به بالا ↑ علّوش، ص۶۲۴ـ۷۴۹، ۸۲۳ـ۸۷۹
پرش به بالا ↑ تهانوی، ج ۱، ص۶۲۹
پرش به بالا ↑ آقابزرگ طهرانی، ج ۱، ص۳۹۶ـ۳۹۸
پرش به بالا ↑ صالح، ص۱۲۴؛ابوشهبه، ص۲۱۸
پرش به بالا ↑ جرجانی، ص۱۱۳؛قاری، ص۳۱۴؛ابوالبقاء، قسم ۴، ص۳۷؛قاسمی، ص۶۶ـ۶۷؛طحان، ص۱۲۷
پرش به بالا ↑ کرمانی، ج ۹، ص۷۹؛صالح، ص۱۲۲
پرش به بالا ↑ کرمانی، ج ۹، ص۷۹؛صالح، ص۱۲۲
پرش به بالا ↑ بلوشی، ص۱۳ـ۱۴
پرش به بالا ↑ ج ۱، ص۵۰
پرش به بالا ↑ تهانوی، ج ۱، ص۶۳۰؛مامقانی، ج۵،ص۴۶
پرش به بالا ↑ قاری، ص۳۱۳
پرش به بالا ↑ قاسمی، ص۶۶
پرش به بالا ↑ صالح، ص۱۲۲
پرش به بالا ↑ ابوشهبه، ص۲۱۶
پرش به بالا ↑ تهانوی، ج ۱، ص۶۳۰
پرش به بالا ↑ طحان، ص۱۲۸
پرش به بالا ↑ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه
پرش به بالا ↑ مشکاة الانوار،ص ۴
پرش به بالا ↑ ص ۳۰ـ۳۱
پرش به بالا ↑ آقابزرگ طهرانی، ج ۱، ص۲۷۸ـ۲۷۹
پرش به بالا ↑ ترمذی، ج ۵، ص۲۴۹؛کلینی، ج ۵، ص۵۵۴؛حاکم نیشابوری، ج ۲، ص۴۱۴
پرش به بالا ↑ حاکم نیشابوری، ج ۲، ص۶۱۴
پرش به بالا ↑ شیخ بهائی، الوجیزة، ص۴۱۴؛قاسمی، ص۶۴؛صالح، ص۱۲۲ـ۱۲۳
پرش به بالا ↑ طحان، ص۱۲۶ـ۱۲۷
پرش به بالا ↑ ابوشهبه، ص۲۱۵
پرش به بالا ↑ عجلونی، ج ۲، ص۱۳۲؛حاج احمد، ص۴۵۲
پرش به بالا ↑ عجلونی، ج ۲، ص۱۶۴
پرش به بالا ↑ د. اسلام، چاپ اول، ذیل "Shath"
پرش به بالا ↑ گراهام، ص۷۰؛د. اسلام، چاپ دوم، ذیل "Shath
پرش به بالا ↑ گراهام، ص۷۱
پرش به بالا ↑ حاج احمد، ص۴۵۳
پرش به بالا ↑ گراهام، ص۸۸ـ۹۱
پرش به بالا ↑ گراهام، ص۵۲؛د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه
پرش به بالا ↑ ابن عربی، مشکاة الانوار، ص۳۰ـ۳۱
پرش به بالا ↑ حسینی امینی، ص۱۳ـ۲۷۶
پرش به بالا ↑ قاسمی، ص۶۴؛بلوشی، ص۴۷
پرش به بالا ↑ طحان، ص۱۲۷
پرش به بالا ↑ علّوش، ص۱۷ـ ۷۷، ۱۲۲ـ۱۵۷، ۱۸۷ـ۲۰۱، ۲۹۲ـ۳۵۸
پرش به بالا ↑ کلینی، ج ۲، ص۷۲
پرش به بالا ↑ کلینی، ج ۲، ص۴۹۷ـ۴۹۸
پرش به بالا ↑ کلینی، ج ۱، ص۱۰، ج ۲، ص۵۴۹
پرش به بالا ↑ حرّعاملی، ص۳۱ـ۸۱، ۹۶؛علّوش، ص۵۵۴ـ ۵۹۹، ۶۱۱
پرش به بالا ↑ بخاری، ج ۸، ص۱۹۵، ۲۰۰، ۲۰۵؛کلینی، ج ۲، ص۷۲
پرش به بالا ↑ مرعشلی، ج ۱، ص۱۹۲
پرش به بالا ↑ غزالی، مقدمه عبدالحمید صالح حمدان، ص۵ـ۷
پرش به بالا ↑ بلوشی، ص۵۳
پرش به بالا ↑ مرعشلی، ج۱، ص۱۹۲ـ۱۹۵؛بلوشی، ص۵۳ـ۶۰، ۶۷ـ ۷۴
پرش به بالا ↑ آقابزرگ طهرانی، ج ۳، ص۱۴۱، ج ۵، ص۲۷۱
پرش به بالا ↑ مامقانی، ج ۵، ص۴۸
پرش به بالا ↑ آقابزرگ طهرانی، ج ۵، ص۲۷۱
پرش به بالا ↑ دمشق ۱۴۲۴/۲۰۰۴
پرش به بالا ↑ بیروت ۱۴۲۲/ ۲۰۰۱
پرش به بالا ↑ تهران ۱۴۲۵/۲۰۰۴

[نصرالله عاشق خداومولا]

منابع


آقابزرگ طهرانی.
ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، بولاق ۱۳۰۰ـ۱۳۰۱، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
ابن عربی، الفتوحات المکیة، چاپ عثمان یحیی، قاهره، سفر۲، ۱۴۰۵/۱۹۸۵، سفر۶، ۱۳۹۸/۱۹۷۸، سفر۸، ۱۴۰۳/۱۹۸۳، سفر۱۰، ۱۴۰۶/۱۹۸۶، سفر۱۱، ۱۴۰۷/۱۹۸۷، سفر۱۳، ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
همو، مشکاةالانوار فیما روی عن اللّه سبحانه من الاخبار، چاپ ابوبکر مخیون، قاهره ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
ابن فارس.
ابن منظور.
ایوب بن موسی ابوالبقاء، الکلیات: معجم فی المصطلحات و الفروق اللغویة، چاپ عدنان درویش و محمد مصری، دمشق ۱۳۹۴ـ۱۳۹۷/ ۱۹۷۴ـ۱۹۷۶.
محمد ابوشهبه، الوسیط فی علوم و مصطلح الحدیث، قاهره، ۱۴۰۳/ ۱۹۸۲.
محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
عبدالغفور عبدالحق بلوشی، الاحادیث القدسیة فی دائرة الجرح و التعدیل و مصادرها و ادوار تدوینها، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
محمدبن عیسی ترمذی، الجامع الصحیح، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت ۱۴۰۳.
محمداعلی بن علی تهانوی، موسوعة کشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم، چاپ رفیق العجم و علی دحروج، بیروت ۱۹۹۶.
ابوالقاسم بن محمد علی تهرانی، مطارح الانظار، تقریرات درس شیخ انصاری، ج۲، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۸، چاپ افست قم ۱۴۰۴.
علی بن محمد جرجانی، کتاب التعریفات، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، قاهره ۱۳۷۶، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷.
یوسف حاج احمد، موسوعة الاحادیث القدسیة: الصحیحة و الضعیفة، دمشق ۱۴۲۴/۲۰۰۴.
محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶.
محمدبن حسن حرّعاملی، الجواهر السنیة فی الاحادیث القدسیة، (بغداد ۱۳۸۴)، چاپ افست قم، بی‌تا.
محسن حسینی امینی، الاحادیث القدسیة المشترکة بین السنة و الشیعة، تهران ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
محمد شوکانی، نیل الاوطار من احادیث سیدالاخیار: شرح منتقی الاخبار، بیروت ۱۹۷۳.
محمدبن مکی شهید اول، القواعد و الفوائد: فی الفقه و الاصول و العربیة، چاپ عبدالهادی حکیم، (نجف ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹)، چاپ افست قم، بی‌تا.
زین الدین بن علی شهیدثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم ۱۴۱۳ـ۱۴۱۹.
محمدبن حسین شیخ بهائی، مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین، مع تعلیقات محمداسماعیل بن حسین مازندرانی خواجوئی، چاپ مهدی رجایی، مشهد ۱۳۷۲ش.
همو، الوجیزة فی الدرایة، چاپ ماجد غرباوی، در تراثنا، سال ۸،ش ۳و۴ (رجب ـ ذی الحجه ۱۴۱۳).
صبحی صالح، علوم الحدیث و مصطلحه، بیروت ۱۳۸۸/۱۹۶۹.
علی بن محمدعلی طباطبائی، ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلائل، چاپ سنگی تهران ۱۲۸۸ـ۱۲۹۲، چاپ افست قم ۱۴۰۴.
محمود طحان، تیسیر مصطلح الحدیث، کویت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
عزیة علی طه، «صور من افتراءات المستشرق جراهام علی الاحادیث القدسیة»، مجلة الشریعة و الدراسات الاسلامیة،ش ۲۱ (جمادی الآخره ۱۴۱۴).
اسماعیل بن محمد عجلونی، کشف الخفاء و مزیل الالباس، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
عبدالسلام علّوش، کتاب الجامع فی الاحادیث القدسیة، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱.
محمدبن محمد غزالی، کتاب المواعظ فی الاحادیث القدسیة، چاپ عبدالحمید صالح حمدان، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
علی بن سلطان محمدقاری، معجم الاحادیث القدسیة الصحیحة و معهاالاربعون القدسیة، چاپ کمال بسیونی مصری، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
محمدجمال الدین قاسمی، قواعد التحدیث من فنون مصطلح الحدیث، چاپ محمد بهجة بیطار، بیروت ۱۴۲۲.
داوودبن محمود قیصری، شرح فصوص الحکم، چاپ جلال الدین آشتیانی، تهران ۱۳۷۵ش.
محمدبن یوسف کرمانی، صحیح ابی عبداللّه البخاری بشرح الکرمانی، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
محمدرضا مامقانی، مستدرکات مقباس الهدایة فی علم الدرایة، در عبداللّه مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، ج۵ـ۶، قم ۱۴۱۳.
یوسف مرعشلی، مصادر الدراسات الاسلامیة و نظام المکتبات و المعلومات، ج۱، بیروت ۱۴۲۷/۲۰۰۶؛
مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
احمدبن محمد میبدی، کشف الاسرار و عدةالابرار، چاپ علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۶۱ش.
محمدباقربن محمد میرداماد، الرواشح السماویة، چاپ غلامحسین قیصریه‌ها و نعمت الله جلیلی، قم ۱۳۸۰ش.
ابوالقاسم بن محمدحسن میرزای قمی، قوانین الاصول، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۸ـ۱۳۰۹، چاپ افست ۱۳۷۸.
عبداللّه بن محمد نجم رازی، مرصادالعباد، چاپ محمدامین ریاحی، تهران ۱۳۶۵ش.
علی بن عثمان هجویری، کشف المحجوب، چاپ محمود عابدی، تهران ۱۳۸۳ش.
EI1, s.v. "Shath" (by L. Massignon) ;
EI2, s.vv. "Hadith Kudsi" (by J. Robson) , "Shath" (by C. Ernst) ;
William A. Graham, Divine word and prophetic word in early Islam: a reconsideration of the sources, with special reference to the divine saying or hadith qudsi, The Hague 1977.
پیوند به بیرون
منبع مقاله : دانشنامه جهان اسلام
دایره المعارف بزرگ اسلامی