آشنایی با سوره ها

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

اسامی سوره های قرآن

هر یک از 114 سوره قرآن، اسمی دارد. بعضی سوره ها هم چندین نام دارد. به عنوان مثال، سوره حمد، بیست و چند نام دارد.
نام بعضی از سوره ها به اسم اشخاص است، مانند سوره های یونس، هود، یوسف، ابراهیم، محمد، مریم، لقمان، نوح، و ... نام بعضی از سوره ها هم از حروف مقطعه اول سوره گرفته شده، مثل سوره های طه، یس، ص، ق، و... که تعبیر کرده اند: رمزی میان خدا و پیامبر است، و اکثر سوره های دیگر، به نام پدیده های طبیعی، حیوانات، تیپها و گروههای اجتماعی، حوادث تاریخی و... است.
نام سوره ها، یک چیز قطعی و اجتناب ناپذیر نیست. اغلب به تناسب موضوع و مساله ای است که در سوره مطرح شده یا از موضوعات گوناگون یک سوره، چشمگیرتر بوده است.
به همین جهت بعضی از سوره ها چند اسم دارد. و به همین جهت هم بوده است که در برخی از نسخه های قرآن، برای سوره ها نامی نمی نوشتند، یا می گفتند: سوره ای که در آن، بقره یا آل عمران یا مریم ذکر شده است، نه اینکه اسم اینها مشخصاً همینها باشد. البته طبیعی است که با گذشت زمان، آن مشخصه، به عنوان نام سوره، معروفیت پیدا کرده علم بشود.
در این نوشته، سعی شده است توضیحی مختصر هم درباره نام سوره ها ارائه شود.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

معنای سوره

کلمه سوره، از ریشه سور گرفته شده است. سوره به معنای رفعت و منزلت است. باروی شهر را سور می نامند.
سوره بخشی از قرآن است، همانند شهری که حصار و دیواره ای، آن را از قسمتهای دیگر جدا می کند(9).

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

شناخت مکی و مدنی

از جالبترین مباحث شناخت قرآن، شناخت آیات و سوره های مکی و مدنی است؛ و نیز شناخت آیاتی که در مکه، درباره اهل مدینه نازل شده و در مدینه، درباره اهل مکه. یا آیاتی که در جحفه، بیت المقدس، طائف، حدیبیه و ... نازل شده، یا شناخت آیه های مدنی در سوره های مکی، یا آیات مکی در سوره های مدنی.
سوره ها و آیه های مکی، به آنهایی گفته می شود که پیش از هجرت، نازل شده باشد و سوره های مدنی به سوره هایی که پس از هجرت، نازل شده،اگر چه در مکه باشد.
بعضی از علما هم، ملاک مکی یا مدنی بودن آیات و سوره ها را، نزول آنها در مکه یا مدینه (و اطراف هر یک) دانسته اند، نه پیش از هجرت و پس از آن.
نزول اغلب سوره های کوتاه قرآن، دفعی و در یک نوبت و یکپارچه بوده است و همچنین بعضی از سوره های متوسط قرآن. حدود 53 سوره قرآن به این صورت فرود آمده است.
ولی بیشتر سوره های بزرگ، در چند نوبت و به مناسبتهای گوناگون نازل شده و بعداً مجموعه آنها به صورت یک سوره در آمده است، که گاهی فاصله زمانی آیاتی که در یک سوره آمده، به چند سال هم می رسد. در بعضی موارد، در وسط آیات مدنی، آیه های مکی گنجانده شده است.
در مورد ترتیب سوره ها به شکل کنونی در کل قرآن، بسیاری آن را به دستور پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می دانند، و برخی این ترتیب را بر اساس نظر صحابه.
چنانکه گفته شد، در اعتبار مکی یا مدنی بودن، بعضی ((زمان)) را ملاک قرار داده اند و بعضی مکان را.
در هر صورت، به یکی از دو راه، می توان مکی یا مدنی بودن آیه و سوره را معلوم کرد:
1. دلیل نقلی استفاده از احادیث ائمه (علیهم السلام).
2. دلیل مضمونی دقت در محتوا و مضمون آیات و سوره ها.
گفته اند: آیات و سوره های مکی معمولاً این ویژگیها را دارد (با توجه به مضمون آنها):
1. دعوت به اصول عقاید، چون خدا، قیامت، بهشت، و جهنم، و...
2. دعوت به اخلاق متعالی (در قبال اخلاق فاسد دوره جاهلی).
3. کوتاه بودن آیات و سوره ها (با توجه به بعد ادبی و فصاحت و بلاغت بیشتری که در سوره های کوچک است).
4. کثرت سوگند، و سوره هایی که با سوگند شروع می شود.
5. بحث و مجادله با مشرکان و ابطال نظریه آنان.
6. کثرت یا ایها الناس ... و ندرت یا ایها الذین آمنوا... در اول آیات.
7. قصص انبیا و امتها و گروههای اجتماعی موافق و مخالف.
در مقابل، آیات مدنی معمولاً این خصوصیات را دارد:
1. طولانی بودن آیات و سوره ها.
2. جدال با اهل کتاب (یهود و نصارا) و دعوت آنان به توحید و اسلام.
3. دعوت به جهاد و مسایل مربوط به دفاع.
4. بیان احکام دینی و مقررات و قوانین اجتماعی؛ مثل نماز، روزه، زکات، خمس، حدود، قصاص، اهل ذمه، جزیه، احکام ارث و...(10).
مجدداً یادآور می شود که این ملاکها، صورت غالب و اکثریت را بیان می کند نه یک حکم کلی و غیر قابل استثنا را.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

شأن نزول

شأن نزول، یعنی شناخت موقعیت و مناسبتی که در آن، آیات، نازل شده است. این شناخت، به ما کمک می کند تا آیات و معارف آنها را بهتر و دقیقتر درک کنیم، انگیزه و حکمت تشریع بعضی از احکام را بدانیم و آیاتی که مفاهیمش کلی است، مصداقهای جزئی و خاص آنها را هم بشناسیم.
داناترین قرآن شناس، به این اسباب نزول، امام علی (علیه السلام) است که خود فرموده است:
هیچ آیه ای نازل نشده مگر اینکه می دانم که درباره چه کسی، و کجا و کی و به چه مناسبتی نازل شده. خدای من، به من قلبی با ادراک و زبانی گویا بخشیده است(11).
و نیز فرموده است:
قرآن در سه بخش نازل شده است: یک سوم آن درباره ما و دشمنان ماست؛ یک سوم دیگر، سنتها و مثلهاست؛ و یک سوم هم، فریضه ها و احکام و قوانین است(12).
این، یک تقسیم بندی کلی از قرآن کریم است.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

تفسیر قرآن

تفسیر، به معنای روشن ساختن و پرده برداشتن از روی یک چیز است.
علم تفسیر، یکی از علوم مهم اسلامی مربوط به قرآن است. علمی است که برای ما از چهره الفاظ و آیات قرآن کشف نقاب و پرده می کند و ما را به فهم مفاهیم واقعی قرآن و مراد خدای تعالی نزدیک می سازد. تفسیر، یا در مورد الفاظ مشکل غیر مأنوس است که موجب ابهامهایی در فهم معنای آیه یا آیاتی می شود، یا اینکه مواردی به صورت مجمل و مختصر بیان شده که احتیاج به توضیح و تفصیل و تشریح دارد.
بزرگترین مفسران قرآن، ائمه اهل بیت (علیهم السلام) هستند که خانه زاد قرآن و پرورش یافته مکتب وحی اند و از سرچشمه، آب نوشیده ای و علمشان خدایی است.
در تفسیر قرآن، شیوه های گوناگونی وجود دارد که یکی از آنها، تفسیر متکی بر احادیث است؛ یعنی در فهم مراد از آیه، به روایاتی که از ائمه نقل شده، اعتماد می شود. شیوه دیگر، تفسیر قرآن به قرآن است؛ یعنی از کنار هم گذاشتن آیات مشابه و جمع بندی آیات در زمینه خاص، به روشن کردن معنای آیه می پردازند و با استناد به برخی آیات کلیدی در فهم معارف قرآن و شاخص قرار دادن آنها، مراد آیات دیگر را (حتی آیات متشابه را) به دست می آورند. و این دقیقتر و عمیقتر از صرف کنار هم گذاشتن آیات، و نتیجه گیری از جمع بندی آنهاست. مرحوم علامه طباطبائی در المیزان بر این اساس قرآن را تفسیر کرده است(13). و به عنوان نمونه، تفسیر برهان و تفسیر نورالثقلین، از تفسیرهای حدیثی است. شیوه های دیگری هم در تفسیر قرآن وجود دارد، مثل تفسیرهای ادبی و عرفانی.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

تفسیر به رأی

طبق روایات زیادی، از تفسیر به رای نهی شده و به کسی که تفسیر به رأی کند وعده آتش دوزخ داده شده است.
تفسیر به رأی آن است که انسان، قرآن را بر اساس نظریات شخصی خود، آنگونه که می پسندد، آنطور که دلش می خواهد و مورد نظرش است تفسیر و معنا کند و قرآن را بر آرای شخصی خود تطبیق دهد و عقیده شخصی خود را بر قرآن تحمیل کند. یعنی به جای آنکه شاگرد قرآن باشد و به پیام قرآن گوش دل بسپارد و هر چه از قرآن بر آمد آن را بپذیرد (چه در زمینه عقاید، چه احکام و غیره ...) بخواهد به زور معنایی را به قرآن نسبت دهد و مایل باشد که از قرآن اینگونه مطلب به دست آید؛ به تعبیر علامه طباطبائی، رسوبات ذهنی و پیشداوریهای خود را در فهم معنای آیات، دخالت بدهد و دنباله روی و پیروی از قرآن را رها کند. اینگونه برخورد با قرآن، شیوه قلبهای بیمار و اندیشه های ناسالم است و سر از التقاط در خواهد آورد و حرام و ممنوع است.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

محکم و متشابه

خود قرآن، در یک تقسیم بندی، آیات را به محکمات و متشابهات تقسیم می کند و بیمار دلان را دنباله رو آیات متشابه معرفی می نماید(14).
محکمات، آیاتی اند که از نظر لفظ و معنا، محکم و استوار و بدون ابهام و شبهه هستند و مراد از آیه روشن است و آن را به معانی دیگر نمی توان حمل کرد. ولی متشابهات، آیاتی اند که یا از نظر لفظ، یا از نظر معنا، ابهامها و چند پهلویی هایی دارند و قابل این هستند که به معانی گوناگون، تاویل و تفسیر شوند و برای فهم درست مقصود، باید از جایی دیگر دلیل و شاهد بیاوریم. البته برای محکم و متشابه، معانی دیگری هم گفته اند.
اهل بیت عصمت (علیهم السلام)، طبق بعضی از احادیث، به مقصود واقعی آیات متشابه واقفند؛ چرا که آنان مصداق اکمل راسخان در علم هستند.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

ناسخ و منسوخ

گاهی در آیات قرآن، حکم و قانونی بیان شده است، سپس آیه ای نازل شده و حکم و دستورالعمل سابق را لغو، باطل یا متوقف کرده و قانونی دیگر بیان می کند و در واقع سر آمدن مدت عمل به حکم سابق را اعلام می کند. معنای نسخ همین است؛ یعنی برداشتن یک حکم و عوض کردن یک تشریع. به آیه ای که حکمش عوض شده منسوخ می گویند و آیه ای که بعداً آمده ناسخ است. ممکن است در تنظیم قرآن به آیه ناسخی بر خورد کنیم که در نوشتن، پیش از منسوخ آمده باشد.
پس می بینیم که شناخت آیات ناسخ و منسوخ، علاوه بر کمکی که به فهم درست معانی آیات می کند، ما را از اشتباه در تفسیر و برداشت غلط و انحرافی از این کتاب آسمانی باز می دارد. از این رو دانستن آیات محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ و عام و خاص، برای کسی که قرآن را تفسیر می کند ضروری است.
در نسخ، این تغییر حکم، طبق شرایط زمانی و مقتضیات خاص مکلفان است که بر اساس مصلحتی معین، از طرف خداوند صورت می گیرد.
مثال: فرضاً آیاتی به مؤمنان دستور می دهد که در مقابل تعرض و آزار مشرکان عفو و اغماض و گذشت کنند (آیات دوران مکه) و آیاتی هم فرمان مقابله و مبارزه و جهاد در برابر مشرکان می دهد (آیات دوره مدینه). آیات نوع دوم، نسخ کننده حکم آیات اولی است.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

1. فاتحه (گشاینده، سر آغاز)

چون قرآن با این سوره شروع می شود و این سوره آغازگر قرآن است، فاتحه نامیده شده است. و به خاطر حمد و ستایشی که در این سوره از خداوند به عمل آمده نام دیگرش سوره حمد است. نیز به نام شکر، وافیه(15) و نور هم از آن یاد می شود. نام دیگرش سبع المثانی است و نیز ام الکتاب. امام صادق (علیه السلام) فرموده است:
سوره ای است که اولش ستایش، وسطش اخلاص و آخرش نیایش است(16).
این سوره 7 آیه دارد و در سال 3 بعثت آمده و چهل و سومین سوره است که در مکه نازل شده است. بعضی هم این سوره را اولین سوره دانسته اند.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

2. بقره (گاو ماده)


در آیات 67 تا73 این سوره داستان فرمان خدا به بنی اسرائیل، مبنی بر ذبح کردن گاو، بیان شده است. داستان گاو بنی اسرائیل و سوالات بنی اسرائیلی از همین جاست.
این سوره کلا در مورد مومنان و مشرکان و منافقان و خلقت آدم و بدعتهای اهل کتاب(17) و ماجراهای موسی و بنی اسرائیل و بنای کعبه به دست حضرت ابراهیم و نعمتهای خداوند و مسایل قصاص، وصیت، قتال با مشرکان و نکاح و طلاق و ربا و مجادله ابراهیم با مشرکان بر سر اعتقاد به توحید و تغییر قبله و احکامی از حج، ارث، روزه و... است. آیه الکرسی، آیه 255 این سوره است.
286 آیه دارد و بیشتر آیاتش در مدینه و پس از هجرت نازل شده است.