آشنایی با سوره ها

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

یک حدیث

پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید:

اگر در زندگی، خواستار سعادت و در مرگ، طالب شهادت هستید،
اگر نجات در روز حسرت، و سایه سار در گرمای محشر را می خواهید،
و اگر هدایت را در روز سرگردانی و حیرت قیامت می خواهید،
قرآن بیاموزید، زیرا که آن، کلام خدا و ایمنی از شیطان است و مایه برتری در میزان(1).

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

پیشگفتار

قرآن معجزه جاویدان پیامبر اسلام و کتاب شناخت و معرفت است، کتاب انسان سازی و تربیت بشر است،
کتاب نور و روشنایی و حکمت است،
کتاب اندیشه و تفکر و تدبر و خداشناسی است،
قرآن، کتاب ایمان و عمل صالح، جهاد و عدالت اجتماعی، بشارت و انذار، وعد و وعید است.
کتاب همیشگی، همه جایی، همه جانبه و جامع ا ست.
کتاب هدایت است، سخن خدا و پیام آسمانی اوست.
جای سپاس است که در فضای معطر جمهوری اسلامی، به برکت خونهای شهدا موج قرآنی فراگیر شده است و عشق به انس و آشنایی با قرآن از جهات مختلف، همچون آموزش، حفظ، قرائت، ترتیل، مفاهیم، تفسیر و... همه جا دیده می شود و وظیفه ما را در برابر قرآن، سنگینتر می سازد.
کتاب حاضر که تقدیم علاقه مندان می شود، اطلاعات مفید و مختصری را درباره یکایک 114 سوره قرآن ارائه می دهد، از قبیل: نامهای سوره ها، معنا و مناسبت این نامها برای سوره ها، اجمالی از محتوا و مطالب سوره، تعداد آیات، شأن نزول، محل و سال نزول و... از این قبیل اطلاعات.
این کتاب، اولین بار در سال 1363 چاپ شد و تاکنون دوازده بار تجدید چاپ شده و مورد استقبال شما جوانان قرآنی قرار گرفته است. چاپ حاضر با برخی اصلاحات و اضافات تقدیم می شود. امید است همچون گذشته برای نسل جوان و نوجوان کشور و فرهنگیان و مربیان محترم سودمند باشد.
قم، جواد محدثی
1377 ش

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

آگاهیهای کلی و مقدماتی


وظیفه ما در قبال قرآن

مسلمان بودن و بیگانگی با قرآن، سازگار نیست.
اعتقاد به اسلام و نا آشنایی به کلام الله مجید، زشت و نکوهیده و ننگ است.
بنده خدا بودن و با پیام خدا، انس نداشتن، عجیب و باور نکردنی است. ادعای دوستی خدا کردن، ولی کلام دوست را نخواندن و نفهمیدن، قابل قبول نیست. با این حساب، وظیفه یک مسلمان، در قبال قرآن کریم، آن است که این کتاب آسمانی را که مجموعه پیامهای الهی و وحی خداوند به پیامبر، و حاوی دین اوست، در مرتبه اول بتواند درست بخواند، از آن پس، معنای آیات و مفهوم سوره ها را درک کند و در مرحله سوم، به دستورهای قرآن عمل کند، و در عمل هم، اخلاص داشته باشد... و در راه تحقق بخشیدن به اهداف آن و اجرای قوانینش در سایه حکومت و نظام اسلامی بکوشد.
خواندن، فهمیدن، عمل کردن و پیاده کردن در جامعه... اینهاست وظیفه ما در برابر قرآن.
گرچه شناخت تفصیلی قرآن و آشنایی با دریای مواج حقایق آن و چشیدن و سیراب شدن از کوثر زلال و گوارای معارفش، در علم تفسیر و کتب مفصل میسر است، ولی به دست آوردن شناختی کلی و اجمالی از کل این کتاب مبارک و محتوای سوره های آن، حداقل کاری است که برای هر مسلمان، ضروری است. و... هدف از تنظیم این نوشته، بیشتر کسب همین شناخت اجمالی برای علاقه مندان، بخصوص جوانان عزیز و دانش آموزان گرانقدر است.
شناخت اینکه: قرآن چیست؟ و چه هدف و نقشی دارد و به چه کار می آید؟ و چه مطالبی در آن است؟... .
در اینجا بد نیست که چند جمله از امام خمینی (قدس سره) که عرفان مجسم بود و حیات بخش مسلمانان و آبرو بخش اسلام در این قرن و آشناترین قرآن شناس به معارف این پیام آسمانی، نقل کنیم:
قرآن و اسلام، مهجور و مظلومند. برای اینکه مهجوریت قرآن و مهجوریت اسلام، به این است که مسایل مهم قرآنی و مسایل مهم اسلامی یا بکلی مهجور است، یا بر خلاف آنها، بسیاری از دولتهای اسلامی قیام کردند...(2).
قرائت قرآن حاضر بودن قرآن در تمام شؤون زندگی انسان از امور لازم است، لیکن کافی نیست. قرآن، باید در تمام شؤون زندگی ما حاضر باشد(3).
قرآن کریم، فشرده ای از تمام خلقت [است ]، و تمام چیزهایی که در بعثت باید انجام بگیرد. قرآن کریم، یک سفره ای است که خدای تبارک و تعالی به وسیله پیغمبر اکرم در بین بشر گسترده است که تمام بشر از آن، هر یک به مقدار استعداد خودش، استفاده کند(4).
باید همگان افکار خودشان را به راه بیندازند و مغزهای خودشان را متوجه کنند به این کتاب بزرگ، تا اینکه این کتاب بزرگ را به طوری که هست و به طوری که ما می توانیم از او استفاده کنیم، همه استفاده کنند. و قرآن آمده است برای استفاده همه طبقات، هر کس به مقدار استعداد خود(5).
اینک، به چند بحث کلی، به صورت خیلی فشرده درباره قرآن کریم اشاره می کنیم، تا برسیم به توضیح درباره یکایک سوره های قرآن.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

تاریخچه و چگونگی نگارش و تدوین قرآن

قرآن، بتدریج، در مدت 23 سال در شرایط گوناگون و طبق نیاز، نازل شد و احکام مقررات و عقاید و معارف اسلام، از طریق وحی به پیامبر رسید و پیامبر هم آیات کتاب را به مردم ابلاغ کرد.
آیات قرآن که نازل می شد، پیامبر آنها را بازگو می کرد، تا هم خودش آنها را حفظ کند و هم نویسندگان وحی، آنها را ثبت کرده و بنویسند. نویسندگان قرآن به نام کتاب وحی معروف بودند که بارزترین این چهره ها، علی بن ابی طالب (علیه السلام) بود.
نویسندگان وحی، آیات نازل شده را، براساس امکانات آن دوران، روی پوست و برگ درختان، پارچه و حریر، پوست حیوانات، استخوانهای پهن، سنگ و سفال، و احیاناً کاغذ، می نوشتند.
اولین آیاتی که نازل شد، آیات اول سوره علق بود که در آغاز بعثت انجام گرفت. از آن پس برای مدتی طولانی، نزول آیات قطع شد ولی مجدداً شروع شد(6).
آنچه نازل می شد در خانه پیامبر نگهداری می شد تا بعداً به صورت یک مجموعه درآید. حافظه قوی عرب، و نیز شوق فراوان مسلمانان و همچنین مجذوب شدن افراد به زیبایی و فصاحت و بلاغت و گیرایی قرآن، سبب شده بود که آیات را زود حفظ کنند.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

تقسیمات قرآن


قرآن 114 سوره دارد و بیش از 6 هزار آیه. مجموع قرآن را هم به 30 جز تقسیم کرده اند و هر جزء هم از چهار قسمت به نام حزب تشکیل شده است. هر سوره هم از چند جمله و بخش که به نام آیه نامیده می شود تشکیل یافته است.
سوره ها (غیر از سوره نهم، توبه) با بسم الله شروع شده است.
طولانیترین سوره بقره است، با 286 آیه، و کوتاهترین سوره ها کوثر است با سه آیه.
آیات، بتدریج که نازل می شد، به دنبال هم نوشته می شد و تا وقتی که بسم الله نمی آمد، نویسندگان وحی، آیات را در دنباله آیات قبل به عنوان ادامه همان سوره می نوشتند. این جریان عادی و طبیعی قضیه بود.
غالبا ترتیب آیه های یک سوره، بر حسب نزول بود. مگر در برخی از موارد، که شخص پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، از طریق دریافت وحی، دستور می داد که این آیات، در فلان سوره، یا پیش و پس از فلان آیه نوشته شود، که این ترتیب غیر عادی بود. وگرنه آیاتی که پشت سرهم - با فاصله زمانی یا بی فاصله - نازل می شد، کاتبان وحی، آنها را به دنبال هم ثبت می کردند تا شروع آیات دیگر، با بسم الله الرحمن الرحیم، که می فهمیدند سوره جدیدی است. این را امام صادق (علیه السلام) فرموده است(7).
قرآنی را که علی (علیه السلام) بعداً تنظیم کرد، بر اساس تاریخ نزول بود.
بسیاری از علما معتقدند که چون تا آخرین روزهای حیات پیامبر، آیات به مناسبتهایی نازل می شد، بنابراین، در حال وفات پیامبر، گرچه کل آیات قرآن، موجود و نوشته شده بود، ولی به صورت یک مجموعه مدون و به صورت یک صحیفه و میان دو جلد، گردآوری نشده بود و این کار بعد از آن حضرت انجام گرفت. خود پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) این مسؤولیت را به علی (علیه السلام) واگذار کرده بود.
در زمان عثمان، چون اختلاف در نحوه قرائت قرآن پیش آمده بود، هیأتی به سرپرستی زید بن ثابت مأموریت یافت که همه نسخه های رایج و موجود را جمع آوری کرده و بر اساس متواترترین و مشهورترین نوع قرائت، یک نسخه تدوین کند، و چنین نیز شد. نسخه های دیگر را از بین بردند و برای وحدت قرائت، از روی آن نسخه، عیناً چند نسخه برداشته شده که به هر یک از شهرهای مکه، بصره، کوفه، مصر، یمن، شام و بحرین فرستاده شد و یکی هم که نسخه اصلی و مادر بود (معروف به ام) در خود مدینه نگهداری می شد.
ترتیبی که در قرآنهای موجود است، بر اساس تاریخ نزول آیات و سوره ها نیست. در کتاب مفصلتر، تحقیقات فراوانی درباره تشخیص سیر نزول آیه ها و سوره های قرآن بر حسب زمان، انجام گرفته و حتی فهرست سوره ها براساس تاریخ نزول، ذکر شده است. ولی چون تفاوتهایی با هم دارند و در نتیجه تحقیقات، وحدت نظر نیست، از این جهت از نقل فهرست سوره ها بر آن اساس صرف نظر می شود.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

وظیفه ما در قبال قرآن

مسلمان بودن و بیگانگی با قرآن، سازگار نیست.

اعتقاد به اسلام و نا آشنایی به کلام الله مجید، زشت و نکوهیده و ننگ است.
بنده خدا بودن و با پیام خدا، انس نداشتن، عجیب و باور نکردنی است. ادعای دوستی خدا کردن، ولی کلام دوست را نخواندن و نفهمیدن، قابل قبول نیست. با این حساب، وظیفه یک مسلمان، در قبال قرآن کریم، آن است که این کتاب آسمانی را که مجموعه پیامهای الهی و وحی خداوند به پیامبر، و حاوی دین اوست، در مرتبه اول بتواند درست بخواند، از آن پس، معنای آیات و مفهوم سوره ها را درک کند و در مرحله سوم، به دستورهای قرآن عمل کند، و در عمل هم، اخلاص داشته باشد... و در راه تحقق بخشیدن به اهداف آن و اجرای قوانینش در سایه حکومت و نظام اسلامی بکوشد.
خواندن، فهمیدن، عمل کردن و پیاده کردن در جامعه... اینهاست وظیفه ما در برابر قرآن.
گرچه شناخت تفصیلی قرآن و آشنایی با دریای مواج حقایق آن و چشیدن و سیراب شدن از کوثر زلال و گوارای معارفش، در علم تفسیر و کتب مفصل میسر است، ولی به دست آوردن شناختی کلی و اجمالی از کل این کتاب مبارک و محتوای سوره های آن، حداقل کاری است که برای هر مسلمان، ضروری است. و... هدف از تنظیم این نوشته، بیشتر کسب همین شناخت اجمالی برای علاقه مندان، بخصوص جوانان عزیز و دانش آموزان گرانقدر است.
شناخت اینکه: قرآن چیست؟ و چه هدف و نقشی دارد و به چه کار می آید؟ و چه مطالبی در آن است؟... .
در اینجا بد نیست که چند جمله از امام خمینی (قدس سره) که عرفان مجسم بود و حیات بخش مسلمانان و آبرو بخش اسلام در این قرن و آشناترین قرآن شناس به معارف این پیام آسمانی، نقل کنیم:
قرآن و اسلام، مهجور و مظلومند. برای اینکه مهجوریت قرآن و مهجوریت اسلام، به این است که مسایل مهم قرآنی و مسایل مهم اسلامی یا بکلی مهجور است، یا بر خلاف آنها، بسیاری از دولتهای اسلامی قیام کردند...(2).
قرائت قرآن حاضر بودن قرآن در تمام شؤون زندگی انسان از امور لازم است، لیکن کافی نیست. قرآن، باید در تمام شؤون زندگی ما حاضر باشد(3).
قرآن کریم، فشرده ای از تمام خلقت [است ]، و تمام چیزهایی که در بعثت باید انجام بگیرد. قرآن کریم، یک سفره ای است که خدای تبارک و تعالی به وسیله پیغمبر اکرم در بین بشر گسترده است که تمام بشر از آن، هر یک به مقدار استعداد خودش، استفاده کند(4).
باید همگان افکار خودشان را به راه بیندازند و مغزهای خودشان را متوجه کنند به این کتاب بزرگ، تا اینکه این کتاب بزرگ را به طوری که هست و به طوری که ما می توانیم از او استفاده کنیم، همه استفاده کنند. و قرآن آمده است برای استفاده همه طبقات، هر کس به مقدار استعداد خود(5).
اینک، به چند بحث کلی، به صورت خیلی فشرده درباره قرآن کریم اشاره می کنیم، تا برسیم به توضیح درباره یکایک سوره های قرآن.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

تاریخچه و چگونگی نگارش و تدوین قرآن

قرآن، بتدریج، در مدت 23 سال در شرایط گوناگون و طبق نیاز، نازل شد و احکام مقررات و عقاید و معارف اسلام، از طریق وحی به پیامبر رسید و پیامبر هم آیات کتاب را به مردم ابلاغ کرد.
آیات قرآن که نازل می شد، پیامبر آنها را بازگو می کرد، تا هم خودش آنها را حفظ کند و هم نویسندگان وحی، آنها را ثبت کرده و بنویسند. نویسندگان قرآن به نام کتاب وحی معروف بودند که بارزترین این چهره ها، علی بن ابی طالب (علیه السلام) بود.
نویسندگان وحی، آیات نازل شده را، براساس امکانات آن دوران، روی پوست و برگ درختان، پارچه و حریر، پوست حیوانات، استخوانهای پهن، سنگ و سفال، و احیاناً کاغذ، می نوشتند.
اولین آیاتی که نازل شد، آیات اول سوره علق بود که در آغاز بعثت انجام گرفت. از آن پس برای مدتی طولانی، نزول آیات قطع شد ولی مجدداً شروع شد(6).
آنچه نازل می شد در خانه پیامبر نگهداری می شد تا بعداً به صورت یک مجموعه درآید. حافظه قوی عرب، و نیز شوق فراوان مسلمانان و همچنین مجذوب شدن افراد به زیبایی و فصاحت و بلاغت و گیرایی قرآن، سبب شده بود که آیات را زود حفظ کنند.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

تقسیمات قرآن

قرآن 114 سوره دارد و بیش از 6 هزار آیه. مجموع قرآن را هم به 30 جز تقسیم کرده اند و هر جزء هم از چهار قسمت به نام حزب تشکیل شده است. هر سوره هم از چند جمله و بخش که به نام آیه نامیده می شود تشکیل یافته است.
سوره ها (غیر از سوره نهم، توبه) با بسم الله شروع شده است.
طولانیترین سوره بقره است، با 286 آیه، و کوتاهترین سوره ها کوثر است با سه آیه.
آیات، بتدریج که نازل می شد، به دنبال هم نوشته می شد و تا وقتی که بسم الله نمی آمد، نویسندگان وحی، آیات را در دنباله آیات قبل به عنوان ادامه همان سوره می نوشتند. این جریان عادی و طبیعی قضیه بود.
غالبا ترتیب آیه های یک سوره، بر حسب نزول بود. مگر در برخی از موارد، که شخص پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، از طریق دریافت وحی، دستور می داد که این آیات، در فلان سوره، یا پیش و پس از فلان آیه نوشته شود، که این ترتیب غیر عادی بود. وگرنه آیاتی که پشت سرهم - با فاصله زمانی یا بی فاصله - نازل می شد، کاتبان وحی، آنها را به دنبال هم ثبت می کردند تا شروع آیات دیگر، با بسم الله الرحمن الرحیم، که می فهمیدند سوره جدیدی است. این را امام صادق (علیه السلام) فرموده است(7).
قرآنی را که علی (علیه السلام) بعداً تنظیم کرد، بر اساس تاریخ نزول بود.
بسیاری از علما معتقدند که چون تا آخرین روزهای حیات پیامبر، آیات به مناسبتهایی نازل می شد، بنابراین، در حال وفات پیامبر، گرچه کل آیات قرآن، موجود و نوشته شده بود، ولی به صورت یک مجموعه مدون و به صورت یک صحیفه و میان دو جلد، گردآوری نشده بود و این کار بعد از آن حضرت انجام گرفت. خود پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) این مسؤولیت را به علی (علیه السلام) واگذار کرده بود.
در زمان عثمان، چون اختلاف در نحوه قرائت قرآن پیش آمده بود، هیأتی به سرپرستی زید بن ثابت مأموریت یافت که همه نسخه های رایج و موجود را جمع آوری کرده و بر اساس متواترترین و مشهورترین نوع قرائت، یک نسخه تدوین کند، و چنین نیز شد. نسخه های دیگر را از بین بردند و برای وحدت قرائت، از روی آن نسخه، عیناً چند نسخه برداشته شده که به هر یک از شهرهای مکه، بصره، کوفه، مصر، یمن، شام و بحرین فرستاده شد و یکی هم که نسخه اصلی و مادر بود (معروف به ام) در خود مدینه نگهداری می شد.
ترتیبی که در قرآنهای موجود است، بر اساس تاریخ نزول آیات و سوره ها نیست. در کتاب مفصلتر، تحقیقات فراوانی درباره تشخیص سیر نزول آیه ها و سوره های قرآن بر حسب زمان، انجام گرفته و حتی فهرست سوره ها براساس تاریخ نزول، ذکر شده است. ولی چون تفاوتهایی با هم دارند و در نتیجه تحقیقات، وحدت نظر نیست، از این جهت از نقل فهرست سوره ها بر آن اساس صرف نظر می شود.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

اسامی قرآن

از خود قرآن کریم، در آیات شریفه، با عناوین و اسامی گوناگونی یاد شده است؛ همچون: قرآن، فرقان، نور، کلام الله، ذکر، احسن الحدیث، مثانی، تنزیل، بیان، بلاغ، مبین، مجید، کریم، کتاب، مبین، و...
امام صادق (علیه السلام) فرموده است:
قرآن، به کل این کتاب آسمانی گفته می شود، ولی فرقان، به آیات محکماتی که عمل کردن به آنها واجب است(8).
دقت در معنا و مفهوم هر یک از این اسامی، مطالب زیادی را برای ما روشن می سازد.