پندهای حکیمانه استاد علامه حسن زاده آملی(2)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

58- صفت عارفین:

امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) فرمود: الشوق خلصان العارفین (63)
عشق و شوق به خدا خاصه عارفان است.




59- ذکر:

سبط شیخ طوسی در مشکوة الانوار از بعض الصادقین (علیه السلام) نقل کرده است که وی فرمود: ذکر بر هفت عضو تقسیم می شود: زبان روح و نفس و عقل و معرفت و سر و قلب هر کدام نیاز به استقامت دارند، پس استقامت زبان، صدق اقرار و استقامت روح، صدق استغفار و استقامت نفس، صدق اعتذار و استقامت عقل، صدق اعتبار و استقامت معرفت، صدق افتخار و استقامت سر، سرور ره عالم اسرار و استقامت قلب، صدق یقین و معرفت جبار است.
و ذکر زبان حمد و ثنا است و ذکر نفس تلاش و رنج است، و ذکر روح خوف و رجاء و ذکر دل و صفاء و ذکر عقل بزرگداشت و حیاء و ذکر معرفت تسلیم رضا و ذکر سر رویت و لقاءست (64)




60- نتیجه چهل روز ریاضت:

آن که برای خدا یک چله کشیک نفس کشد، چشمه های دانش از دلش بر زبانش آشکار گر فاطمه

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

61- ز هر چه رنگ تعلق پاک شو:

امام امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) می فرماید: در شگفتم از کسی که گمشده خود را می یابد و در پی یافتن و پیدا کردن آن است، و خودش را گم کرده است و طلب نمی کند. چنان که فرمود: عارف کسی است که خود را شناخت و از هر چه که او را از خدا دور می کند آزاد و پاکش گردانید.
حضرت امام صادق (علیه السلام) فرموده اند: هر چه که تو را از خدایت باز می دارد بت تو است. این جا عرشی را، این سیمرغ ملکوتی را پایبند یک مشت هوای نفسانی نکن، از این گونه تعلقات آزادش بگذار تا به سوی اسماء و صفات الهیت و به جانب مدارج و معارج قرآنی ارتقا بنماید، او را گرفتار قفس هوای نفسانی مکن تا به کمال مطلوب خود برسد.
در راه عشق دمبدم عذر و بهانه چست - خوش تر ز عشق و زمزمه عاشقانه چیست
عنقای نفس ناطقه را جز به طور عشق - در طوبی آرمیدن و در سدر لانه چیست
با روی یار عین قصور است طرف حور - با سوز عشق نغمه چنگ و چغانه چیست
وجد است آنچه را که نبی گفته و نبی - بهتر از این ترانه در عالم، ترانه چیست

62- کور از معرفت حق:

سخن خدای تعالی: و من کان فی هذا اعمی فهو فی الاخرة اعمی و اضل سبیلا؛ هر کس در این دنیا کور باشد در آخرت نیز کورتر و گمراه تر است.
یعنی کوری از معرفت حق و لا غیر، زیرا حق پیوسته متجلی است و او کور از دیدن حق است. پس وقتی پرده از وی برداشته شود کوری به نسبت به دار آخرت و نعیم و جحیم و احوالی که در آخرت است، و نه بطور مطلق برداشته می شود، لیکن کوری نسبت به معرفت حق برداشته نمی شود (65)

63- غبطه پیامبران:

خدای تعالی بندگانی دارد که از انبیاء نیستند. ولی پیامبران به مقامات و نزدیکی آنها به خدای تعالی، غبطه می خورند(66)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

64- حیات نفس ناطقه:

امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) فرمود: التوحید حیاة النفس (67) توحید و یگانه شناختن خدا حیات نفس ناطقه است.
شرح یعنی تا انسان به نور معرفت خدا و توحید ذات صفات حق جانش روشن نگردد، به مقام روح انسانی نرسیده و تا آن معنی بزرگ را در خود ادراک شهودی نکند، هنوز زنده به حیات حقیقی نگردیده است.
در دیوان منسوب به حضرت مولی (علیه السلام) است:
و ان امرء یحی بالعلم میت - و ابدانهم قبل القبور قبور
کسی که زنده به نور علم و معرفت نگردد مرده است و پیش از آنکه به قبر داخل شود بدنش قبر جان مرده اوست.
و نیز فرمود: هر کس خدا را فراموش کند خدا او را از نفس ناطقه خود غافل سازد و چشم بصیرت قلبش کور شود و هر کس به یاد خدا باشد خدا قلبش را زنده و عقلش را نورانی می گرداند.
و شعر اشاره به آیه مبارکه است نسو الله فانساهم انفسهم (68) یعنی هر کس خدا فراموش کرد از جان خویش و کسب سعادت ابدی خود فراموش کند و همه به تن پروری و خدمت بدن حیوانی پردازد که لازمه اش مرگ روح و فنای نفس ناطقه می باشد که حق فرمود: قد افلح من زکیها و قد خاب من دسیها (69)؛ رستگار شد هر که روح خود را تربیت و تکمیل به علم و عمل کرد، و زیان کرد و فاسد گردید، هر کس که به تن پروری از تربیت روح اهمال و اعراض کرد.
پس توحید و علم و معرفت الهی زنده کننده حقیقی روح انسان است (70).



65- چه کنم حرف دگر یاد نداد استادم:

جناب استاد میرزا مهدی الهی قمشه ای شاعر مفلق بود - این بنده یازده سال در محضر مبارکش تشرف داشت و از خرمن پر برکت او خوشه چینی می کرد. درس را بعد از نماز مغرب و عشاء می فرمود، ما نماز را با آن جناب می خواندیم و بعد از آن درس از ما می گرفت. خدا گواه است در این یازده سال، یک کلمه حرف ناروا از او نشنیدم، غرض این که: برای ما نقل فرمود که در زمان رضاخان پهلوی تنی چند نزد من می آمدند و گفتند شما قصیده ای یا غزلی در مدح شاه سروده اید؟ گفتم: من در این باره چیزی نگفته ام، از من خواستند و من عذر آوردم و نپذیرفتم، گفتم: پس اجازه دهید که امشب غزلی بسازم و فردا به شما تقدیم نمایم، نمایم، اگر مورد قبول افتاد فبها و نعم. فرمود: در آن شب غزلی گفته ایم بدین مطلع:
جهان کشور من خدا شاه من - نداند جز این قلب آگاه من
این غزل در دیوانش مذکور است و فرمود: فردا آنان آمدند و همین که مطلع یاد شده غزل را برای آنان خواندم، گفتند: این که نشد گفتم من اینها را یاد گرفته ام، چه کنم حرف دگر یاد نداد استادم (71).



66- صورت عمل آدمی:

هر فعل و عملی صورتی دارد در عالم برزخ که آن فعل بر آن صورت بر فاعلش ظاهر می شود بعد از انتقال او به عالم برزخ و جزا همین است که انما هی اعمالکم ردت علیکم و جزاء بما کانوا یعملون و الناس مجزیون باعمالهم(72)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

67- لازمه معرفت خدا:

امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) فرمود:
من عرف الله و عظمه منع فاه من الکلام و و بطنه من الطعام و عنی نفسه بالصیام و القیام؛(73)
هر که خدا را شناخت دهان را از کلام و شکم را از طعام غیر ضروری منع کند و پیوسته نفس را رنج به نماز و روزه و طاعت برای راحت ابد خوار دارد.
شرح هر کسی که خدا را شناخت، لازمه معرفتش اموری است که از آن جمله زبان از کلام بیهوده و عبث نگاه می دارد و سخن جز به حق نگوید؛ ولا به ذکر خدا و علم و هدایت خلق لب نگشاید. دیگر شکم را از طعام و الوان گوناگون اشربه و اطعمه و لذات نفسانی منع می کند و جان خویش را در راه اطاعت خدا به قیام در نماز و امساک روزه برای صفای روح به رنج و تعب می اندازد و شب و روز را می کوشد که بر مقام معرفت و قربش به خدا بیافزاید وفقنا الله تعالی (74)



68- حشر به صورت عمل:

هر کس صورت علم و عمل خود در نشئات اخروی برانگیخته می شود، چه این که روح غیر از بدن عنصری محسوس است او را بدن های در طول هم به وفق نشئات اخروی است؛ و تفاوت ابدان و نشئات به نقص و کمال است؛ و جزا نفس علم و عمل در طول آنهاست؛ و هر کس در تحصیل علم و عمل، زرع و زارع و مزرعه و بذر خود است؛ و صورت هر انسان در آخرت نتیجه عمل و غایت فعل او در دنی است که: الدنیا مزرعة الاخرة، پس ریشه اشجار مثمره آخرت در نفس غرس شده است، و لذات و آلام او همه انحای ادراکات او می باشند، و همنشین های او از زشت و زیبا همگی غایات افعال و صور اعمال و آثار ملکات او هستند که ملکات نفس مواد صور برزخی اند، لذا انسان در این جا نوع است و در تحت او اشخاص اند در آن نشاه جنس است و در تحت او انواع اند، و آن صور جوهریه اند که از ملکات نفس تحقق می یابند و از صقع ذات نفس به در نیستند (75).



69- نوشیدن معارف حقه الهی:

هر که آب معارف و حقائق الهیه را بنوشد سعه وجودی او بیشتر و حیات او قوی تر می گردد؛ زیرا آیات قرآن که درجات آن است، کلمات الله است، و کلمات الله را نفاق نیست و لو انما فی الارض من شجرة اقلام و البحر یمده من بعده سبعة ابحر ما نفدت کلمات الله ان الله عزیز حکیم(76)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

68- حشر به صورت عمل:

هر کس صورت علم و عمل خود در نشئات اخروی برانگیخته می شود، چه این که روح غیر از بدن عنصری محسوس است او را بدن های در طول هم به وفق نشئات اخروی است؛ و تفاوت ابدان و نشئات به نقص و کمال است؛ و جزا نفس علم و عمل در طول آنهاست؛ و هر کس در تحصیل علم و عمل، زرع و زارع و مزرعه و بذر خود است؛ و صورت هر انسان در آخرت نتیجه عمل و غایت فعل او در دنی است که: الدنیا مزرعة الاخرة، پس ریشه اشجار مثمره آخرت در نفس غرس شده است، و لذات و آلام او همه انحای ادراکات او می باشند، و همنشین های او از زشت و زیبا همگی غایات افعال و صور اعمال و آثار ملکات او هستند که ملکات نفس مواد صور برزخی اند، لذا انسان در این جا نوع است و در تحت او اشخاص اند در آن نشاه جنس است و در تحت او انواع اند، و آن صور جوهریه اند که از ملکات نفس تحقق می یابند و از صقع ذات نفس به در نیستند (75).



69- نوشیدن معارف حقه الهی:

هر که آب معارف و حقائق الهیه را بنوشد سعه وجودی او بیشتر و حیات او قوی تر می گردد؛ زیرا آیات قرآن که درجات آن است، کلمات الله است، و کلمات الله را نفاق نیست و لو انما فی الارض من شجرة اقلام و البحر یمده من بعده سبعة ابحر ما نفدت کلمات الله ان الله عزیز حکیم(76)



70- بالاترین معارف:

امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) فرمود: معرفة الله سبحانه اعلی المعارف معرفت خدا بالاترین معارف است. (77)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

71- سفر از سرایی به سرای دیگر:

انسان به مردن و متلاشی شدن پیکر مادی، معدوم نمی شود بلکه باقی و زنده است، جز این که به نظری از سرایی به سرای دیگر انتقال می یابد که به مثل: نسبت این نشاه با نشاه آخرت بمثابت نشاه رحم با این نشاه است؛ و آنچه کرده است با خود می برد، و. هر کس به سوی عمل خود می رود، بلکه عین عمل خود است، و در آن نشاه که یوم تبلی السرائر است باطنش عین ظاهر می گردد، و بدن مادی در این نشاه رو به ویرانی می گذارد.
آدمی چون نهاد سر در خواب - خیمه او شود گسسته طناب (78)

72- جان گشاید سوی بالابال ها:

بدن ما را خواهش های گوناگون جسمانی است، و باز می بینیم حقیقتی که قاهر بر بدن است و او را از خواسته هایش باز می دارد، و برای ارتقای مقام و کسب معارف و التذاذ علوم و کمالاتش او را به کار می گیرند و مسخر خود می دارد، و به فرموده شیرین و دلنشین عارف رومی در دفتر چهارم مثنوی:
جان ز هجر عرش اندر فاقه ای - تن ز عشق خار بن چون ناقه ای
جان گشاید سوی بالا بال ها - در زده تن در زمین چنگال ها (79)


73- بخوان و بالا برو:

حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) به فرزندش ابن حنفیه فرمود: در فهم اسرار قرآن کریم اقرا وراق (80) بخوان و بالا برو و در هیچ حدی توقف نکن.

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

74- اطلاع در غیب در بیداری:

همانگونه که انسان در خواب به سبب اعراض از این منشاء و ترک استعمال حواس و بدن که همه حجاب وی از توجه به شطر اقلیم نور بودند به حقائق ماورای طبیعت دست می یابند، در بیداری نیز اگر حواسش وی را به خود مشغول نکنند، باری تعالی از نور و رحمتش بر او افاضه می کند و به مغیبات و اسرار مکنونه مطلع می گردد (81)

75- رفع حجاب:

جناب شیخ اجل ابن سینا - رضوان الله تعالی - در فصل یازدهم رساله فارسی در تقسیم نفوس فرماید: نفس انسانی مستعد قبول علم را از جواهر عقل و نفوس سماوی برای آنکه هیچ حجاب نیست از جانب آنان، اما حجاب که هست از قابل است، هر گه که حجاب از جانب قابل مرتفع شود به فرائض علوم و به سعادت کامل؛ و نفس انسانی چون شریف شود حواس وی را به مدرکات خود مشغول نتوانند گردانید، در حال بیداری وی را افاضات علمی چنان حاصل شود که دیگران را در خواب (82)

76- دعای معصومین:

در دعای وارده از معصومین (علیه السلام) آمده است: اللهم غیر سوء حالنا بحسن حالک؛ خدایا بدی حال ما را به خوبی حال خودت دگرگون نما(83)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

77- صعود برزخی:


بنده وقتی به خدمت حضرت آیت الله جناب آقا شیخ محمد تقی آملی رضوان الله تعالی علیه که ایشان هم از اساتید بزرگوار این جانب بودند تشرف حاصل کردم، در آن روز که روز تعطیلی بود و من تنها به خدمت ایشان بودم، صحبت به میان آمد و فرمودند که ما وقتی در نجف بودیم با همین آقای طباطبایی و جمعی دیگر در محضر آیت الله جناب حاج سید علی قاضی ران الله تعالی علیه تلمذ عجیب و شگفتی بود، این ها را جناب آقای آملی در زمان حیات علامه طباطبایی به بنده فرمودند.
آقازاده حضرت آیت الله قاضی، حجت الاسلام جناب آقا سید مهدوی قاضی ران الله تعالی علیه روزی به بنده فرمود: پرد من بارها می فرمود: که انسان باید صعود برزخی پیدا کند تا به اسرار حروف و اسرار کلمات و به حقائق اشیاء دست یابد و آگاهی پیدا کند و از این حالت طبیعی و عادی مردم متعارف باید به در آید.
در این زمینه روایاتی از حضرت عیسی روح الله لن یلج ملکوت السماوات من لم یولد مرتین؛ تا کسی دوباره زاییده بشود و از این عادات متعارف طبیعت و اوضاع و برنامه عادی مردم خاکی به در نیاید، با ملکوت عالم آشنا نمی شود.(84)

78-انسان روحانی است نه جسمانی:

این که انسان آگاه است که آن چنان مشغول به امری دینی یا دنیائی می شود که اجزای خود را فراموش می کند، پس اگر انسان جز جسم او چیزی دیگر ورای جسم و جسمانی نبودی، آن کیست که اجزای جسمانی خود را فراموش کرده است؟(85)

79- رشد بدن آدمی:

این که بدن انسان نشو و نما می کند و متحلل می گردد و اصلا از آن خبر ندارد، پس اگر انسان همین جسم بودی از نشو و تحلل آن خبر داشتی.(86)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

80- آثار یاد خدا:


امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) فرمود: ذکر الله مسرة کل متق و لذة کل موقن(87)یاد خدا، سرور و شادی خاطر اهل تقوا و لذت و بهجت اهل یقین است.
شرح هر کس به یاد خداست، همنشین و هم صحبت خداست، چنان که در کلمه دیگر فرمود:
ذاکر الله مجالسه و مؤانسه و لازمه اش صفای نفس و عظمت روح و کمال عقل و ایمان است که هر کس به خدا به واسطه این صفات انس گیرد حق را شهود کند و هر که حسن الهی را مشاهده کرد فوق هر لذت و مسرت را یافته است؛ چون خدا کل جمال و کل الحسن و کل الوجود است، پس با شهود مبدء وجود و آفریننده حسن و جمال و سلطان ملک هستی روح انسان را نشاط بی انتها و لذات حقیقی بی حد و نهایت است، چنانکه هر گاه کسی با سلاطین دنیا جلیس و انیس باشد، بدان فخر و مسرت و ابتهاج یابد، اما میان آن سلطان حقیقی با اینان تفاوت بین نور و ظل و شمس و فیی ء و حقیقت و مجاز است.(88)



81- به خویشتن بنگر:


به خویشتن برگرد و بنگر، آنگاه که تندرستی بلکه در جز تندرستی هم به شرطی که توانی چیزی را درست ادراک کنی، آیا از وجود ذاتت غافلی و نفست را اثبات نمی کنی؟ به نظر من نباید برای آدم بینادل این باشد؟ حتی خوابیده در خوابش و بیهوش در بیهوشیش از ذات خویش پنهان نیست، اگر چه ذاتش در ذاکره او تمثل نیابد.
اگر گمان بری که ذات تو در نخستین بار آفرینشش صحیح العقل و صحیح الهیئة - یعنی به خرد و تندرست - آفریده شده است، و فرض گردد که بر وضع و هیئتی است که اجزایش را نمی بیند و اعضایش را نمی ساید، بلکه همه از یکدیگر گشاده باشند، و در هوای خوش نه گرم و نه سرد آویخته، ذاتت را می یابی که از هر چیز بی خبر است جز از نیت خویش - یعنی از بود و هستی خویش.(89)



82- بهترین ظرف ها:


ارزش انسان به معارف است، پس بهترین ظرف های علم - یعنی نفوس انسانی - آن ظرفی است، که گنجایش آن بیشتر است، چنانکه به شاگرد نامدارش کمیل - ران الله تعالی علیه - فرمود: یا کمیل ان هذا القوب اوعیة، فخیرها اوعاها؛ یعنی ای کمیل این دل ها ظرف ها هستند، پس بهترین آن ها آن دلی است که ظرفیت و گنجایش او بیشتر است(90)

[اشک مهتاب*خادمه فاطمه زهرا(س)تا ابدالدهر*]

83- سه امر سعادت بخش:


امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) فرمود: علیک بلزوم الحلال، و حسن البرامع العیال، و ذکر الله فی کل حال(91)
بر تو باد به کسب و کار حلال و حسن اخلاق و نیکویی با عیال و تدبیر منزل به نحو احسن و یاد خدا بودن در هر حال.
شرح حضرت اینجا به سه امر مهم تذکر داده که هر یک منشاء سعادت و لذت جسم و روح است؛
اول: آن که هر چه می کنیم کسب حلال باشد که به کسی ظلم و تعدی و خیانت نکرده باشیم.
دوم: آن که با خانواده از زن و فرزند و خویش نیکو کنیم. به حسن تدبیر منزل پردازیم و به رزق حلال بر آنها توسعه داده و وسایل تربیت روح و جسم آنها را فراهم آریم و به خلق خوش با آنها رفتار کنیم.
سوم: آن که در هر حال از حالات کسب و کار و انفراد و اجتماع و حال شهوت و غضب و ریاست و حکومت که هستیم به یاد خدا باشیم تا از گناه و خطا محفوظ مانیم.



84- دو ظرف آدمی:


هر یک از افراد انسان را دو ظرف است برای دو گونه غذا: یکی ظرف آب و نان مثلا، و دیگری ظرف دانش. ظرف نخستین تا اندازه ای که غذا قبول کرد از پذیرفتن غذای بیشتر از آن ابا می کند و می گوید سیرم و دیگر گنجایش ندارم، و پس از سیر شدن اگر چه از آب و نان خالی سیر شده باشد، بهترین غذا برایش فراهم شود رغبت بدان نمی کند، و از خوردن آن لذت نمی برد؛ اما دانش پژوه هر چه بیشتر دانش تحصیل می کند، به دانستن دانش های سخت تر و سنگین تر و بالاتر گرایش پیدا می کند و از فهمیدن آن لذت بهتر می برد و شوق و ذوق وی به دانش بیشتر می شود و عشق و علاقه اش در تقرب به دانشمندان فزون تر می شود.
اینها اموری است که هر یک از ما به وجدان خود، می یابد و بدانها تصدیق دارد، هیچ کس در آنها چون و چرا ندارد. هم این که می گوید: من گرسنه بودم و غذا خوردم و سیر شدم و هم این که همین شخص می گوید: من نادان بودم و پرسیدم دانا شدم؛ در هر دو حال یک شخص موضوع این دو قضیه است و هر دو حکم به یک من - یعنی به یک شخص - راجع است. پس ظرف نان. دانش یک چیز نتواند باشد و مسلما هر یک را ظرفی جداگانه است. و این هر دو قسم ظرف را هر شخص انسانی دارد ولی این ظرف کجا و آن ظرف کجا(92).



85- ظرف علم:


در انسان ظرف غذایی است، اگر از مقدار گنجایش او افزون تر، به او غذا رسد رنج بیند، اما ظرف دیگری را انسان دارا است که غذای او غیر از غذای ظرف قبلی است و هر چه غذایش را به او بدهند پر نمی گردد. اگر نبی - یعنی قرآن - و هزاران کتاب دیگر و هزاران پیشه و صنعت و هنر را و هزاران دیوان اشعار را فرا بگیرد پر نمی شود بلکه گنجایش او بیشتر می گردد.(93)