آشنایی با روایان حدیث شیعه {ابوالهَیثَم بن تَیهان}

[نصرالله عاشق خداومولا]

ابوالهَیثَم بن تَیهان

ابوالهَیثَم بن تَیهان (شهادت ۳۷ق در جنگ صفین) صحابی پیامبر(ص) و از یاران امام علی(ع). وی پیش از اسلام نیز موحد بوده است. او در بیعت عقبه و جنگ‌های بدر، احد، خندق و موته حضور داشت.
ابوالهیثم، پس از رحلت پیامبر(ص) از مخالفان خلافت ابوبکر بود و پس از قتل عثمان، با حضرت علی(ع) بیعت نمود. وی سرانجام در جنگ صفین به شهادت رسید. امیرالمؤمنین(ع) در نهج البلاغه از نداشتن یارانی چون او اظهار تأسف کرده است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

نام و نسب

مشهورترین نام او مالک است.[۱] برخی نام پدرش را مالک و لقبش را تیهان ذکر کرده و برخی تیهان را نام پدر او دانسته‌اند.[۲]
نسب او چندان روشن نیست و به صورت‌های گوناگونی نقل شده است. در بیشتر منابع از تیره بنی زعور از بنی عبدالاشهل از قبیله اوس دانسته شده است.[۳] برخی او را از بلی بن مالک از تیره قضاعه و حلیف بن عبدالاشهل می‌دانند.[۴]
برادر وی عبید یا عتیک در جنگ بدر در صف مسلمانان جنگید[۵] و در احد به شهادت رسید.[۶] برخی ابوالهیثم را با او خلط کرده‌اند.[۷]
همسر او ملیکه بنت سهل بن زید بن عامر بن عمرو بن جشم بود که اسلام آورد و با رسول خدا بیعت کرد و ابن تیهان از او صاحب فرزند شد.[۸]

[نصرالله عاشق خداومولا]

پیش از اسلام

او پیش از اسلام اهلِ توحید و یگانه‌پرست بود[۹] و در دورۀ جاهلیت از بت‌ها بیزاری می‌جست.[۱۰]
در عصر پیامبر(ص)
او و اسعد بن زراره، نخستین کسانی از انصار بودند که اسلام آوردند[۱۱] و جز آن دسته از انصار بود که در دو بیعت عقبه با پیامبر(ص) دست یاری دادند.[۱۲]
همچنین از نقبای دوازده‌گانه‌ای است که از میان بیعت کنندگان برای نشر اسلام برگزیده شدند.[۱۳]
وی در جنگ‌های بدر، احد، خندق، موته و دیگر غزوه‌ها در رکاب پیامبر(ص) حضور یافت.[۱۴] و پس از شهادت عبدالله بن رواحه در جنگ موته، پیامبر(ص) ابوالهیثم را به جای او به کار سنجش محصول خرمای خیبر و تأدیه سهم یهودیان از آن محصول برگزید.[۱۵]
پس از هجرت، پیامبر(ص) بین ابن تیهان و عثمان بن مظعون، پیمان برادری برقرار کرد.[۱۶]
ابوالهیثم از پیامبر(ص) حدیثی را نقل کرده است[۱۷]

[نصرالله عاشق خداومولا]

در عصر خلفای سه گانه

وی پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) از مخالفان خلافت ابوبکر بوده[۱۸] و درخواست او را مبنی بر ادامه مأموریتی که پیامبر(ص) در سنجش محصول خرما به او سپرده بود نپذیرفت.[۱۹]
از فضل بن شاذان نقل شده است که ابن تیهان از نخستین کسانی بود که [پس از درگذشت پیامبر(ص)] به‌سوی امام علی(ع) برگشتند.[۲۰]
وقتی عمر، در زمان خلافت خود حکم به تبعید یهودیان خیبر داد، ابن تیهان و چند تن دیگر را برای قیمت‌گذاری دارایی‌هایشان و از جمله فدک نزد آنان فرستاد.[۲۱]

[نصرالله عاشق خداومولا]

در عصر حضرت علی(ع)

طبق سخن شیخ طوسی، ابن تیهان به همراه عمار بن یاسر از مردم برای امام علی(ع) بیعت می‌گرفتند و می‌گفتند:
با شما بیعت می‌کنیم بر اطاعت از خدا و سنت پیامبرش و اگر به آن پایبند نباشیم هیچ طاعت و بیعتی بر گردنتان نداریم و قرآن امام ما و امام شماست.[۲۲]
ابن بابویه او را از یاران امام علی(ع) شمرده است[۲۳] و به همراهی وی با امیرالمؤمنین(ع) در جنگ جمل اشاره شده است.[۲۴]
ابوالهیثم در آغاز جنگ صفین لشکریان عراق را صف‌آرایی و به جنگ تشویق می‌کرده است. البته برخی نیز گفته‌اند وی سال‌های پیش از آن، سال ۲۰ق در ایام خلافت عمر درگذشته است.[۲۵] به‌همین سبب، برخی حضور او را در صفین نادرست دانسته‌اند.[۲۶]
روایت ابن ابی الحدید از نصر بن مزاحم، اگرچه در نسخه‌های کنونی کتاب او دیده نمی‌شود، ولی وجود مرثیه‌ای برای ابوالهیثم، در میان مراثی کشتگان صفین در کتاب نصر بن مزاحم[۲۷] می‌تواند، اولاً حاکی از افتادگی‌هایی در نسخه‌های موجود کتاب نصر و درستی روایت ابن ابی الحدید از او باشد و ثانیاً نشان می‌دهد که احتمالاً ابوالهیثم کشته شده است و ممکن است موضوع شرکت او در صفین، به اختلاف در چگونگی حضور اصحاب بدر در جنگ‌های دوران علی(ع) باز گردد، چنان‌که همین اختلاف در مورد حضور خزیمة بن ثابت مشهور به ذوالشهادتین نیز وجود دارد.[۲۸]
کلینی خطبه‌ای (خطبه طالوتیه) را طبق نقل او از حضرت علی(ع) آورده است.[۲۹]

[نصرالله عاشق خداومولا]

درگذشت

وی در جنگ صفین حضور داشت و پس از عمار به شهادت رسیده است.[۳۰]
امام علی(ع) در نهج البلاغه از نداشتن یارانی چون او اظهار تأسف نموده، و از او یاد می‌کند: این عمار؟ این «‌ابن تیهان»؟ و این ذوالشهادتین؟».[۳۱]

[نصرالله عاشق خداومولا]

پانویس

پرش به بالا ↑ کلبی ج۲، ص۲۵: ابن هشام، ج۱، ص۴۳۳: یحیی بن معین، ج۲، ص۵۴۶:‌ دارقطنی، ج۱، ص۲۹۹، ابونعیم، ص۱۷۴.
پرش به بالا ↑ ابن نقطه، ج۱، ص۴۷۵؛ ابن قدامه؛ ص۲۲۸؛ ابن حجر، ج۴، ص۲۱۲.
پرش به بالا ↑ عروه بن زبیر، ص۱۲۲؛ ابن هشام ج۱، ص۴۳۳-۴۴۵؛ کلبی ج۲، ص۲۵؛ بلاذری،انساب، ج۱، ص۲۴۰؛ صالحی، ج۴، ص۳۰۴-۳۰۵
پرش به بالا ↑ واقدی، ج۱، ص۱۵۸، ابن سعد، ج۳، ص۴۴۷، احمد بن حنبل، مسند، ج۳، ص۴۶۲؛ طبری، ج۲، ص۳۵۶، ۳۶۳؛ ابن عبدالبر، ج۳، ص۱۳۴۸؛ ابن حزم، ص۳۴۰.
پرش به بالا ↑ واقدی، ج۱، ص۲ ۱۵۸؛ کلبی ج۲، ص۲۵.
پرش به بالا ↑ واقدی، ج۱، ص۳۰۱؛ بلاذری، انساب، ج۱، ص۳۲۹؛ ابن نقطه، ج۱، ص۴۷۶.
پرش به بالا ↑ خلیفه، ج۱، ص۱۴۶؛ ابن اثیر، اسدالغابه، ج۴ ص۲۷۴.
پرش به بالا ↑ ابن سعد، طبقات(۱۴۱۰ق)، ج۸، ص۲۴۸.
پرش به بالا ↑ ابن جوزی، ج۱، ص۴۶۲-۴۶۳؛ ذهبی، ج۱، ص۱۹۰ به نقل از واقدی
پرش به بالا ↑ ابن سعد، ج۳، ص۴۴۸.
پرش به بالا ↑ ابن جوزی، ج۱، ص۴۶۲-۴۶۳؛ ذهبی، ج۱، ص۱۹۰ به نقل از واقدی
پرش به بالا ↑ ابن هشام، ج۱، ص۴۳۳-۴۴۷؛ ابن سعد، ج۳، ص۶۰۷.
پرش به بالا ↑ ابن حبیب، ص۷۴؛ ابوزرعه، ج۱، ص۵۷۵؛ بلاذری، انساب، ج۱، ص۲۴۰ -۲۵۲
پرش به بالا ↑ واقدی، ج۱، ص۱۵۷-۱۵۸؛ ابن سعد، ج۳، ص۴۴۸، ۶۰۷.
پرش به بالا ↑ واقدی، ج۲، ص۶۹۱.
پرش به بالا ↑ ابن حبیب، ص۷۴، بلاذری، انساب، ج۱، ص۲۷۱. ذهبی، ج۱، ص۱۹۰.
پرش به بالا ↑ ابونعیم، ص۱۷۵، ابوالبشر، ج۱، ص۶۱، ذهبی، ج۱، ص۱۹۱.
پرش به بالا ↑ برقی، ص۶۳؛ ابن بابویه، الخصال، ج۲، ص۵۴۱؛ ابن ابی الحدید، ج۱، ص۱۴۳-۱۴۴؛ علی خان مدنی، ص۳۲۱
پرش به بالا ↑ ذهبی، ج۱، ص۱۹۰.
پرش به بالا ↑ الطوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۱، ص۱۷۷-۱۸۳.
پرش به بالا ↑ ابن شبه، تاریخ المدینة المنورة، ج۱، ص۱۹۴-۱۹۵
پرش به بالا ↑ الطوسی، الأمالی، ص۷۲۸.
پرش به بالا ↑ عیون الاخبار، ج۲، ص۱۲۶؛ کشی، ص۳۸.
پرش به بالا ↑ طبری، ج۴، ص۴۴۷ به نقل از سیف بن عمر تمیمی.
پرش به بالا ↑ ابن حبان، ص۱۲، حاکم نیشابوری، ج۳، ص۲۸۶
پرش به بالا ↑ احمد بن حنبل، العلل، ج۱، ص۴۳۲؛ خلیفه، ج۱، ۱۴۶؛ ابن قتیبه، ص۲۷۰.
پرش به بالا ↑ نصر بن مزاحم، ص۳۶۵.
پرش به بالا ↑ سیف بن عمر، ص۱۱۰، ابن حجر، ج۲، ص۱۱۲
پرش به بالا ↑ کلینی، ج۸، ص۳۱.
پرش به بالا ↑ ابن حبیب، ص۲۷۲؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۳۱۹؛ ابن قدامه، ص۲۲۸؛ ابن حجر، ج۴، ص۲۱۳.
پرش به بالا ↑ نهج البلاغه، خ۱۸۲.

[نصرالله عاشق خداومولا]

منابع

ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴-۱۳۸۷ق.
ابن اثیر، علی، اسدالغابه، قاهره، ۱۲۸۰ق.
ابن اثیر، علی، الکامل.
ابن بابویه، محمد، الخصال، تهران، انتشارات علمیه اسلامیه.
ابن بابویه، محمد، عیون اخبار الصفوه، به کوشش محمود فاخوری، و محمد روّاس قلعه جی، بیروت، ۱۴۰۶ق-۱۹۸۶م.
ابن حبان، محمد، مشاهیر علماء الامصار، به کوشش فلایش هامر، قاهره، ۱۳۷۹ق-۱۹۵۹م.
ابن حبیب، محمد، المحبر، به کوشش ایلزه لیشتن اشتتر، حید آباد دکن، ۱۳۶۱ق-۱۹۴۲م.
ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابه، قاهره، ۱۳۲۸ق.
ابن حزم، علی، جمهرة انساب العرب، بیروت، ۱۴۰۳ق، ۱۹۸۳م.
ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دارصادر.