حدیث تندرستی (بررسی آداب خوردن و آشامیدن در روایات معصومین (علیهم السلام)

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

با دست راست خوردن

فضیلت راست بر چپ در متون دینی باعث شده است خوردن نیز با دست راست توصیه شده و از خوردن با دست چپ پرهیز کنیم. به عبارت دیگر در متون دینی توصیه شده است تا کارهایی که کمتر فضیلت داشته و یا فضیلتی ندارد با دست چپ انجام شود. سفارش به خوردن با دست راست و تطهیر با دست چپ از این همین باب بشمار می رود.
رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره خوردن با دست راست می فرمود:
اذا اکل احدکم فلیا کل بیمینه و لیشرب بیمینه فان الشیطان با کل بشماله و یشرب بشماله.(51)
چون یکی از شما غذا می خورد، باید با دست راستش بخورد و باید با دست راستش بنوشد؛ زیرا شیطان با دست چپ می خورد و با دست چپ می آشامد.(52)

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

5. خوردن با انگشتان

براساس فرهنگ مبتنی بر آموزه های دینی یکی از آداب خوردن غذا، با دست خوردن و استفاده نکردن از اشیائی دیگر به جای انگشتان است. با توجه به روایاتی که در این خصوص گذشت رعایت دو نکته مهم، یعنی بهداشت و فروتنی در پیشگاه پروردگار ضروری است. سفارش اکید به شستن دستها قبل از غذا از جمله اموری است که بهداشت خوردن تامین می کند و فروتنانه نشستن و نیز خوردن با انگشتان دست دو امری است که فروتنی را به هنگام خوردن غذا، نمایان می سازد و تکبر را از آدمی دور می سازد. از این رو درباره امام صادق (علیه السلام) روایت شده است که:
انه کان یاکل بالخمس الاصابع و یقول: هکذا کان با کل رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) لیس کما یاکل الجابارون.(55)
آن حضرت با پنج انگشت غذا می خورد و می فرمود: پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) این گونه غذا می خورد، نه آنگونه که متکبران می خوردند.(56)
اما به نظر می رسد با اشیائی همچون قاشق در عصر معصومان (علیهم السلام) ویژه فرمانروایان و ستمگران بوده و با رعایت فروتنی منافات داشته است. شاید این حدیث اخیر به همین مطلب اشاره دارد. اما با توجه به اینکه استفاده از این قبیل اشیاء در عصر حاضر ویژه گروه خاصی نیست و همه اقشار جامعه به هنگام خوردن از آن استفاده می کنند و همچنین با توجه به بهتر رعایت شدن بهداشت، استفاده از قاشق دیگر مرجوع نبوده با رعایت بهداشت و رعایت فروتنی در زمان خوردن پیچ گونه منافاتی ندارد. بنابراین امروزه نمی توان به طور یقین استفاده از انگشتان را از قاشق بهتر دانست و برای آن به روایات استناد کرد.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

6. برداشتن لقمه های کوچک

برای برداشتن لقمه های کوچک فوایدی را می توان برشمرد. حفظ کرامت انسان، بهتر جویدن غذا، طولانی تر شدن زمان خوردن که از عمر آدمی به حساب نمی آید، مراعات شدن حال دیگران و احتمالا حقوق آنهایی که در کنار سفره مشغول خوردن غذا هستند، جلوگیری از ایجاد حرص و ولع در دیگران و زیاد شدن برکت غذا را از جمله آن فواید می توان دانست.
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
صغورا رغفانکم فان مع کل رغیف برکه.(57)
لقمه هایتان را کوچک بردارید؛ زیرا با هر لقمه ای یک برکت همراه است.
در نتیجه با زیاد شدن تعداد لقمه ها، برکت غذا نیز بیشتر می شود.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

7. از غذای مقابل خود خوردن

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
اذا اکل احدکم فلیاکل مما یلیه.(58)
چون یکی از شما مشغول خوردن غذا می شود، از (غذای) مقابل خودش بخورد.
عکراش بن ذویب گوید:
اتی النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) بجفنه کثیره الثرید والودک ناکل منها فخبطت یدی فی نواحیها فقال: یا عکراش، کل من موضع واحد فانه طعام واحد. ثم اتینا بطبق فیه الاوان نم الرطب فجالت ید رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فی الطبق و قال: یا عکراش من حیث شئت فانه غیر لوم واحد.
روزی برای پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ظرفی بزرگی از آبگوشت ترید شده که بسیار چرب بود آوردند، که ما هم مشغول خوردن شدیم. در آن هنگام من دست خود را دراز می کردم و از اطراف ظرف برمی داشتم. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به من فرمود: ای عکراش! از یک جای ظرف غذا بخور؛ زیرا تمام این غذا یک نوع است. بعد از غذا دیسی از انواع خرما برای ما آوردند، و او به همه تعارف کرد. و به من فرمود: ای عکراش؛ اکنون از هر جای ظرف که می خواهی (بردار و) بخور زیرا در آن یک نوع خرما نیست.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

8. از کنار ظرف خوردن

پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
لاتاکلوا من راس الثرید و کلوا من جوانبه فان البرکه فی راسه.(59)
از میان ظرف غذا نخورید، بلکه از اطراف آن بخورید؛ زیرا برکت در میانه آن است.(60)

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

9. طولانی نشستن در کنار سفره

امام صادق (علیه السلام) فرمود:
اطیلوا الجلوس علی المائده ساعه لا تحسب من اعمارکم.(61)
نشستن خود در کنار سفره طولانی کنید؛ زیرا آن زمان وقتی است که از عمر شما به شمار نمی آید.
زراره گوید:
سمعت اباعبدالله (علیه السلام) یقول: ثلاثه آن یعلمهن المومن کانت زیاده فی عمره و بقاء النعمه علیه. فقلت و ماهن؟ قال تطویله رکوعه و سجوده فی صلاته، و تطویله لجلوسه علی طعامه اذا (أ) طعم علی مائدته، و اصطناعه المعروف الی اهله.(62)
شنیدم که امام صادق (علیه السلام) می فرمود: سه چیز است که اگر مومن آن را بداند و به آن عمل کند باعث زیاد شدن عمر او و جاودانه شدن نعمت بر او می شود. پرسیدم: آنها کدام است؟ فرمود: رکوع و سجود طولانی در نماز، نشستن، طولانی در کنار غذا به هنگام خوردن، و خیر خواهی و نیکی کردن به خانواده اش.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

ج - آداب بعد از غذا

پس از آنکه از خوردن غذا فارغ شدیم رعایت آداب دیگری توصیه شده است. این آداب بیشتر نشانه شکر گذاری و قدردانی از نعمتهای پروردگار است. مهم ترین آنها عبارت است از:


1. پاک کردن ظرف از غذا

علی (علیه السلام) فرمود:
من لعق قصمه صلت علیه الملائکه ودعت له بالسعه فی الرزق و یکتب له حسنات مضاعفه.(63)
هر کس ظرف غذایی را پاک کند، فرشتگان بر او درود می فرستند و برای زیاد شدن روزی او دعا می کنند و در نامه عمل او، پاداش این کار نیکش در برابر نوشته می شود.
پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
من لطع القصعه فکانما تصدق بمثلها.(64)
هر کس ظرف غذایی را از غذا پاک کند، همانند کسی است که مانند آن غذا را صدقه داده است.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

2. لیسیدن انگشتان

حضرت علی (علیه السلام) می فرماید:
اذا اکل احدکم طعاما فمص اصابعه اللتی یا کل بها، قال الله عزوجل: بارک الله فیک.(65)
هر گاه یکی از شما غذایی بخورد و سپس انگشتان را که با آن غذا خورده بلیسد، خداوند به او می فرماید: آفرین بر تو.
زید الشحام عن ابی عبدالله (علیه السلام): انه کره آن یمسح الرجل یده بالمندیل و فیها شی ء من الطعام تعظیما للطعام حتی یمصها.(66)
زید شحام از (حالت) امام صادق (علیه السلام) نقل می کند که آن حضرت دوست نمی داشت که انسان دستانش را وقتی مقداری غذا به آن چسبیده، با دستمال پاک کند؛ مگر آنکه پیش از آبه خاطر رعایت احترام غذا آن را بلیسد.
لیسیدن انگشتان بعد از غذا، به چند نکته مهم اشاره داد: نخست آنکه تواضع و بندگی آدمی را در پیشگاه پروردگارش نمایان می سازد، دیگر آنکه شکرگزاری او را در برابر نعمتی که خداوند روزی از او گردانیده نشان می دهد. و در نهایت انسان را وادار می کند که به پیش از خوردن غذا، مسایل بهداشتی همچون شستشوی دستها را مراعات کند.
البته انجام این گونه آداب مستحب، هیچ گونه الزامی ندارد و می تواند در زمان با مکانهای مختلف مورد تجدید فرهنگ، امکانات نیز متفاوت گشته است. امروزه کمتر کسی غذا را با دست می خورد و معمولا بزرگ ترها به فرزندان خود می آموزند که غذایی خود را با قاشق بخورند. بدیهی است که در این صورت لیسیدن انگشتان دلیلی نخواهد داشت. البته گاهی نوع غذا یا علاقه به بیشتر لذت بردن از غذا، انسان را وا می دارد تا غذایش انگشتان را با دست و بدون قاشق بخورد نیست، به ویژه اگر به قصد تعبد و پیروی از معصوم باشد. به هر حال از دست و بدون قاشق خورده می شد، لیسیدن انگشتان که از جمله آداب خوردن به شمار می رود، امری پسندیده و مطلوب بود؛ و امروز راه های دیگری برای احترام به نعمتهای پروردگار و ارج نهان به آن وجود دارد که نباید از آن غافل شد.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

3. شکر گزاری

قدردانی از خدمت ارائه شده یا نعمت اعطا شده و سپاس از بانی آن، عملی است که انسان خردمند و فهمیده، آن را از وظایف خود بر شمرده و همواره می کوشد تا از کسی که به او خدمتی کرده با به نوعی از او دستگیری نموده، سپاس گزاری کند. این چنین انسانی، تشکر و سپاس گزاری را، کمترین واکنش به خدمت و عطای ارائه شده به خود می داند. از آنجا که تمام موجودات زنده، روزی خور خدای متعال اند و اوست که همواره و در هر روز، روزی آنان را عطا می کند و در تهیه روزی، نقش مستقیم داشته و سلامت جسم آدمی برای خوردن روزی نیز از نعمتهای ارزشمند اوست، از بندگان شایسته و نیکوکارش ناسپاسی و کفران نعمت بعید و دور از انتظار بوده و بی توجهی به ولی نعمت از طرف آنان سزاوار نیست. بنابراین، وظیفه هر بنده قدردان و شاکر این است که شکر نعمت های آفریدگار خود را به جای آورده و هنگام خوردن روزی، سپاس گزار او باشد.
البته شکر گزار بودن، به این معنا نیست که خداوند را تنها با زبان تسبیح و تقدیس گوید؛ بلکه افزون بر آن، انجام برخی اعمال نیز می تواند نشانه ارج نهادن به نعمت خداوند و شکر گزاری از او باشد. کارهایی همچون پرهیز از اسراف، و خوردن غذا به طور کامل، خوردن غذاهای بر زمین ریخته، در صورت تمیز و بهداشتی بودن و نیز لیسیدن انگشتان آغشته به غذا، می تواند از جمله موارد شکر گزاری به شمار آید.
لذا پیامبر خاتم حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است:
الطعام الشاکر افضل من الصائم الصامت.(67)
خورنده شکرگزار، برتر از روزه دار ساکت و غیر شاکر است.
و امام صادق (علیه السلام) نیز فرموده است:
کان علی بن الحسین (علیه السلام) اذا رفع الخوان، قال: الحمدلله الذی حملنا فی البر و البحر ورزقنا من الطیبات و فضلنا علی کثیر من خلقه تفضیلا.(68)
هر گاه سفره غذا برچیده می شد؛ امام علی بن الحسین (علیه السلام) می فرمود: سپاس خداوند را که قدرت حرکت در خشکی و دریا را به ما عطا فرمود و روزی ما را از پاکی ها قرار داد و ما را بر بسیاری از آفریدگان خود برتری بخشید.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

4. یاد آوری گرسنگان

در کتاب تورات آمده است:
اتق الله و اذا شبعت فاذکر الجائع.(69)
از خدا بترس و هنگامی که سیر شدی، گرسنگان را یادکن (و برای رفع گرسنگی آنان دعا کن).
به یوسف (علیه السلام) گفته شد:
تجوع و خزائن الارض بیدک؟ قال: اخاف آن اشبع فانسی الجیعان.(70)
گرسنگی می کشی، در حالی که گنجینه های زمین در اختیار توست؟
فرمود: می ترسم وقتی سیر شدم، گرسنگان را فراموش کنم.
باتوجه به این دو روایت، می توان نتیجه گرفت که به یاد آوردن گرسنگان، کمک به سیر کردن گرسنگان، پرهیز از انواع اسراف همچون پرخوری و دور ریختن غذاهای اضافی. بدیهی است که سیر نخوردن حضرت یوسف (علیه السلام)، باعث می شد که همواره علاوه بر دعا برای محرومان، با استفاده از امکاناتی که در اختیار داشت، در راه رفع محرومیت آنان بکوشد.
در تاریخ اسلام نیز این ویژگی را به روشنی در رفتار معصومان (علیهم السلام)، به ویژه در رفتار امیرمومنان علی بن ابی طالب (علیه السلام) می توان مشاهده کرد.