تاریخ تحولات سیاسی ایران

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

همه کشورهای اطراف ایران، تحت نفوذ و سلطه رسمی بیگانه بودند؛ ولی ایران، حتی در دشوارترین دوره خورد - یعنی دوره ناصری، دوره محمدعلی شاه و حتی دوره رضاخان - مستعمره رسمی نبود، هر چند در معرض تهاجم فرهنگی قرار داشت؛ و این در بین کشورهای اسلامی و آسیایی، شاید استثنایی باشد. امرا و سلاطین ایران همیشه حفظ ظاهر را کرده اند و هیچگاه به نام کشور خارجی حکومت نکرده اند؛ درست است که وابستگی داشتند و فعالیت سفارتهای خارجی در ایران بسیار زیاد بود، اما قیافه ملی و بظاهر مستقل می گرفتند. البته در گام مربوط به جنگهای ایران و روس تا نهضت تنباکو و مشروطیت، مشخصاتی حاکی از دوره انحطاط ایران است.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

در این دوره، هر روز، هر سال و هر دهه ای را که بررسی می کنیم، از قبل بدتر است، حرکت به سمت عقب رفته، استعمار جلوتر آمده، غرب بیشتر نفوذ کرده، انحطاط سیاسی و اجتماعی بیشتر شده، و اصلاً فضا، فضای تیره و تاریک است. این تیره گی، از نهضت مشروطیت و قیام تحریم تنباکو، شکسته شد؛ و بر عکس این روند انحطاط، تا حدودی رشد ملی صورت می گیرد. به عبارت دیگر، از جنگهای ایران و روس که به عقب می رویم، بیکباره جهش داریم، و بعد هم بالا و پایین و کم و زیاد است؛ پس یک جا شاهد انحطاط و یک جا شاهد رشد هستیم. حال 500 سال به عقب می رویم. چرا 500 سال؟ زیرا استقلال نوین ایران از 500 سال قبل - یعنی دوره صفویه - شروع شده است. با 2500 سال یا 3000 سال افتخارات (!) هم کاری نداریم؛ که اینها جای خود دارد.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

گام های دیگر که به عقب برویم، گام هفتم و هشتم و نهم و دهم است و آن گامها ما را از دوره قاجار جدا و به دوره صفویه و حتی قبل از آن می برد چرا که وقتی اسلام، ایران را فتح می کند و به دنبال آن، رژیمهای بنی امیه و بنی عباس است تا سال 656 قمری که سقوط بغداد است. در این فاصله، ایران به هر حال بخشی از امپراتوری بزرگ اسلامی بشمار می رود؛ و از آنجا که نه مذهب شیعه بلکه مذهب سنتی در ایران رسمیت دارد، هویت سیاسی مستقلی نمی توان برای ایران قائل شد. هیچیک از سلسله های غزنویان، سلجوقیان و خوازرمشاهیان هم کشور ایران را مستقل نکرده اند. حتی آل بویه علیرغم تسخیر بغداد موفق به برقراری حاکمیت و استقلال نوین برای ایران نشد، در سال 656 قمری که هلاکوخان سرگرم سرنگون کردن خلافت عباسی بود، نوعی بحران مشروعیت در اندیشه های سیاسی اهل سنت بروز کرد؛ چرا که سنیان می گفتند خلیفه بغداد، جانشین پیامبر(ص) و محور دین و جهان است، تا وقتی که خلیفه را مغولها کشتند، پی بردند که خلیفه نه قداست دارد و نه جانشین پیامبر(ص) است و نه او توانست از کشته شدن خود جلوگیری کند. به عبارت دیگر، سقوط بغداد، سقوط اندیشه سیاسی و بحران مشروعیت در اهل سنت بود.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

وقتی مشروعیت و هویت سیاسی اهل سنت با کشته شدن خلیفه زیر سؤال رفت و مرکز خلافت بغداد سقوط کرد، توده های مسلمان بخصوص ایرانیهای زیرک، متوجه گروه دیگری از مسلمانان - یعنی تشیع - شدند. البته نزدیک به 250 سال طول کشید (فاصله بین سقوط بغداد و روی کار آمدن صفویه) تا مسلمانان به این درک رسیدند. در این 250 سال، کشور ایران آرام آرام از تسنن به سمت تشیع حرکت کرد. حد فاصل آن هم تلاش رهبران و زعمای شیعه و تحرک فرقه های صوفی بودند. فرقه های صوفی چون به عرفان و درویشی اعتقاد داشتند، نوعی حالت تسامح و تساهل در اندیشه آنها وجود داشت؛ بنابراین، بینابین بودند. البته فرق صوفیه انقلابی مثل سربداران و صوفیه شیعه بیشترین تلاش را در این دگرگونیها داشته اند، خلاصه اینکه ایران بیکباره به تشیع متمایل نشد؛ بلکه این فرقه ها در شیعه کردن ایران زمینه سازی کردند.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

پس شیعه شدن ایران، حاصل چند عامل بود:
1. بحران خلافت بعد از سقوط بغداد.
2. فرقه های صوفیه که در رنگ آمیزی محیط شیعه نقش مهمی داشتند.
3. یک گروه نخبه شیعه به نام خاندان شیخ صفی الدین اردبیلی؛ که حرکتی را از اردبیل آغاز می کنند و 200 سال طول می کشد تا شیعه را بصورت یک ایدئولوژی رسمی در صحنه سیاسی - اجتماعی ایران فعال کنند. آنها هم صوفی بودند، یعنی از شیخ صفی الدین که 7 نسل فاصله دارد فاصله تا شاه اسماعیل؛ ولی صوفی شیعه در کنار این عوامل از تلاش فکری و اجتهادی و اجتماعی بزرگانی نظیر خواجه نصیرالدین طوسی، علامه حلی، شهید اول و غیره هم بایستی یاد نمود که هم در این فرق تأثیر گذار بوده و هم در تشیع و یا تمایل شیعی امرا و سلاطین و حکمرانان مغول و غیرمغول نقش بسزایی داشتند.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

شاه اسماعیل در سال 907 - یعنی اوایل قرن دهم - تاجگذاری می کند و شیعه را مذهب رسمی ایران اعلام می کند. مدتی طول می کشد، خشونتهای هم انجام می گیرد؛ اما سرانجام ایران بطور رسمی شیعه مذهب می شود. صوفیه صفویه متوجه می شوند که نمی توانند با عقاید صوفیانه و عارفانه حکومت می گیرد؛ در نتیجه تحولی از تشیع صوفیانه به طرف تشیع فقاهتی صورت می گیرد؛ چرا که برای اداره مملکت، رابطه مرید و مرادی کافی نبود، ذکر و ورد کافی نبود به فقه نیاز بود، احکام قضایی می خواست، دیات می خواست، قصاص می خواست، و اینها در فقه موجود بود بنابراین نظرها متوجه علمای شیعه در جبل عامل لبنان شد، که مرکز شیعه بود. صفویه گروهی از علما مثل مرحوم محقق کرکی را از آنجا به ایران دعوت کردند؛ بنابراین، ورود رسمی علمای شیعه بعنوان یک طبقه اجتماعی ممتاز و تأثیرگذار، از همان دوره آغاز می شود.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

قبل از شاه اسماعیل علمای بزرگی در ایران بودند. این علما ایرانی بودند، ولی ایرانی بودن آنها طوری نبود که در همه جوانب و زوایای زندگی مردم ایران نقش داشته باشد. آن زمان، ایران شیعه نبود، اما شیعه به هر حال اقلیت پرنفوذی در ایران داشت. شهرهای شیعه نشین هم مثل قم و کاشان، شهرهای کوچک و محدودی بودند. در شهرهای شمالی ایران هم حکومتهای شیعی وجود داشت. ولی بطور کلی تشیع در ایران یکپارچه نبود؛ و در این زمان است که ایران به سوی یکپارچگی و وحدت پیش می رود، علمای شیعه در ایران مستقر می شوند و فرهنگ شیعه در ایران رشد می کند. دوران حکومت صفویه نزدیک به 228 سال طول می کشد؛ که طی آن، فرهنگ شیعه در زوایای مختلف (هنر شیعی، فقه شیعی، ادبیات شیعی) در همه زمینه ها رشد می کند. صفویه، هم می خواستند و هم مجبور بودند که این زمینه ها را رشد دهند؛ چرا که غول بزرگی به نام عثمانی در سمت غرب ایران قرار داشت که داعیه رهبری تمامی جهان اسلامی را در سر می پروراند، بعلاوه یک نیروی سیاسی پشت مرزهای عثمانی قرار داشت که همان اروپا بود، اروپایی که تازه قرون وسطی را پشت سر گذاشته است و حالا که می خواهد وارد تحولات رنسانس شود و اندیشه ها و جامعه خود را تغییر دهد، یک مزاحم داشت به نام امپراتوری عثمانی که تا بالکان رسوخ کرده و با مسیحیان مخالف است و قصد دارد همه مناطق را هم تصرف کند. پس بطور طبیعی، اروپاییان متوجه ایران شدند.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

در این زمان، ایران صفوی، عثمانی و غرب، هر سه قدرتهای اصلی دنیا بودند. پس آنقدر که اروپاییان به ما علاقه پیدا کردند، ما به آنها علاقه ای نداشتیم، چرا که به آنها نیازی نداشتیم. آنها می خواستند عثمانیها را دور بزنند، به ایران بیایند و از دو طرف عثمانیها را قیچی کنند. البته دولت ایران هم از این جریان بدش نمی آمد؛ زیرا هویت اصلی ایران، تشیع شده و دولت عثمانی که داعیه رهبری جهان اسلام را داشت، مزاحم بود و یک قدرت رقیب شیعه، آنهم نه شیعه ای که با تقیه در کنار اهل سنت زندگی کند، بلکه شیعه ای که جاذبه و دافعه های زیادی داشت و در صدد بود تا رقیب را بطور کامل نابود کند. بدین ترتیب، دو رقیب بطور طبیعی بود تا اینکه محصول تحریکات غرب باشد، و اصولا غربیان از 500 سال پیش به این طرف متوجه ایران شیعه مذهب شدند و ایران برای آنها مسئله ای شد. لذا ایران در دوره صفویه، در نقشه جغرافیایی سیاسی جهان صرفنظر از خودش، به دلیل وجود دولت عثمانی، اهمیت مضاعف دارد؛ آنچنانکه هر کشوری که می خواست به انگلستان ضربه بزند، هند را نشان می کرد، که از جمله آنها می توان به ناپلئون و روسیه اشاره کرد. هند که اینک قلب آسیایی انگلستان شده بود، برای این سه قدرت بزرگ - یعنی فرانسه، انگلستان و روسیه - بسیار اهمیت داشت؛ و از آنجا که افغانستان جزو منطقه نفوذ ایران (نمی گوییم ایرانی محض بود، ولی غیر ایرانی هم نبود) و همسایه هند بود، از این نظر نیز ایران برای غرب مهم شد.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

اینها همه مقدمه ای است بر بحث اصلی ما که از جنگهای ایران و روس شروع می شود تا مشروطه و از مشروطه تا دوره معاصر ادامه می یابد؛ و بیان این چند خیزش تاریخی - که شرح آنها رفت - برای آن بود که در این فاصله زمانی قرار گیریم و بعلاوه مطالب متنوعی از جنبه سیاسی و روابط بین الملل مطرح شود. بعنوان مثال، امروز وقتی از جمهوری آذربایجان، ارمنستان، تا جنوب روسیه سفید، داغستان، ازبکستان یا ترکمنستان صحبت می شود، منظور آن منطقه نسبتاً وسیعی است که به ایران تعلق داشت؛ به عبارت دیگر، نفوذ ایران در این مناطق خیلی زیاد است. برخی از این مناطق، از189 یا 190 سال پیش کم کم از ایران جدا یا رابطه شان با ایران قطع شده است. بنابراین، اهالی این مناطق برای مطالعه تاریخ اقتصادی، فرهنگی و سیاسی خود، ناگزیرند تاریخ ایران را بخوانند. با این تحلیل، استقلال جدید ایران، یک استقلال 500 ساله است با هویت شیعی؛ و بحث آزادی و دمکراسی در ایران مباحثی مثل مجلس، توسعه، نوگرایی، و مانند آن، سابقه ای 100 ساله دارد.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

البته هم مشروطه خواهان و هم اکثر نخبگان سیاسی - اجتماعی ایران در 100 سال اخیر، لزومی نمی دیدند که در نوشته های اجتماعی - سیاسی خود، استقلال ایران صحبت کنند؛ زیرا چهار قرن بود که استقلال حاصل شده بود و آنها در پی مسائل دیگر بودند. طبیعی هم است؛ چنانکه مثلاً اگر یک فلسطینی هم بخواهد درباره وطن خود کتابی بنویسد، فرصت ندارد که از دمکراسی بحث کند و اول باید از استقلال حرف بزند. هندیان هم تا قبل از استقلال همینطور بودند و تاریخ جدید هند یکصدسال قدمت ندارد؛ همچنین است امریکا با 200 سال سابقه. پس 500 سال سابقه استقلال جدید، زمانی مهم و از نظر ابهت جهانی و ریشه دار بودن، فاصله زمانی بسیار خوب و پرعظمتی است.
در این تاریخ پانصد ساله دو نفر در این اندیشه بودند که آیا می توان بدون تشیع، استقلال ایران را حفظ کرد: یکی نادر شاه افشار و دیگری رضاخان.