تاریخ تحولات سیاسی ایران

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

تحدید مرزهای ایران بر اساس معاهدات مختلف مرزی

حدود مرزهای ایران بر اساس معاهدات زیر مشخص شده است:
1. مرز شمالی، با قرارداد ترکمانچای:
2. مرز غربی طبق معاهده ارزنةالروم دوم: چهار سال کمیسیون مرزی بین روسیه، انگلیس، ایران و عثمانی ادامه داشت. دو دولت خارجی بعنوان ناظر حضور داشتند؛ هر چند که فقط در پی منافع و سوء استفاده از موقعیت دولت خود بودند. نماینده ایران در این کمیسیون، امیرکبیر بود؛ که در هر حال با پایمردی و حسن سیاست امیرکبیر، معاهده ارزنةالروم بی آنکه آسیبی جدی به ایران بزند، به امضا رسید. امیرکبیر در ماده سوم این معاهده، خط سرحدی را در غرب کشور مشخص کرد؛ ولی مشکلی که پیش آمد، این بود که قوای عثمانی در منطقه ای بودند که رشید پاشا فرمانده آنان - این منطقه را اشغال کرد و این مسئله باعث بروز اختلاف شد، چرا که ایران آن را از آن خود می دانست. بعدها مسئله این منطقه - سرپل ذهاب - بخوبی فیصله یافت. امیرکبیر جزیره آبادان را هم به تصرف در آورد. روس و انگلیس اعتراض کردند و او نپذیرف و این را مسئله ای داخلی عنوان کرد.
سپس جزیره محله را هم جزو آبادان بحساب آورد. در مفاد پیمان، پیش بینی شده بود که شرق ذهاب به عثمانی و غرب آن متعلق به ایران باشد. ایران نیز از ادعای خود در دستیابی به ایالت سلیمانیه منصرف شد. در هر حال، دو طرف از همه دعاوی ارضی نسبت به هم چشم پوشیدند.
بر اساس ماده 5 این معاهده، دولت عثمانی پذیرفت که نباید از شاهزادگان فراری حمایت کند؛ و مطابق ماده 6 هم دولت عثمانی متعهد شد که با زائران عتبات بدرفتاری نشود. طبق ماده 8 پیمان، مسئله عشایر و تابعیت آنها مطرح شده بود.
همچنین بر اساس این معاهده، عهدنامه قبلی - یعنی ارزنة الروم اول - ملغی شد.
3. مرز شرقی بر اساس معاهده پاریس و حکمیت اول و دوم گلداسمیت: گلداسمیت در سال 1290 هق، قسمتی از سیستان را که از قدیم جزو خاک ایران بود، جدا و اعلام کرد که تصرف فعلی ایران بر سیستان غیر قانونی است؛ در نتیجه، نواحی شرق سیستان و افغانستان را هم از ایران منفک کرد. در پیمان دوم حکمیت گلداسمیت، قسمتی از بلوچستان از ایران جدا شد که این مسئله در زمان صدراعظمی سپهسالار اتفاق افتاد.
4. مرز شمال شرقی بر طبق پیمان آخال: که در سال 1881م. در یک مقدمه و سه فصل، بین ایران و روسیه منعقد شد؛ و بر طبق آن، ایران متعهد شد که قلعه گرماب و قلقلاب را که در تصرفش بود، تخلیه و آنها را به روسها واگذار کند. در سال 1884 م.، مرو و نواحی اطراف آن به تصرف کامل روسها درآمد.
5. معاهده صلح پاریس: که به سال 1273 هق / 1857م. بسته شد و بر اساس فصل ششم ان، ایران از ادعای مالکیت هرات و افغانستان صرفنظر کرد و رؤسای افغانستان دیگر مجبور نبودند و نباید به نام ایران سکه بزنند و خطبه بخوانند.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

تحلیلی بر سیاست صدراعظمهای دوره ناصری

بجز امیر کبیر، صدراعظمهای بحث انگیز دیگر ایران در دوره ناصری عبارتند از: 1. میرزا آقاخان نوری، 2. میرزا حسین خان سپهسالار، 3. میرزا اصغر خان اتابک، که هر سه ازنظر سیاسی از رجالی محسوب می شده اند که در محاسبات سیاسی خود به اجانب بها و امبیاز می داده اند. در اینجا از ذکر نامه سایر صدراعظم های دوره ناصری به عنلت اطاله کلام خودداری شد.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

میرزا آقاخان نوری

از سال 1268تا 1275 هق. صدراعظم بود. به نفع انگلیس چرخش سیاسی داشت و در زمان او هرات از ایران جدا شد. سیاست موازنه مثبت و حتی بدبر از آن سیاست انگلوفیل که در حقیقت انحطاط ایران در دوره قاجار را باعث شد، در سطح گسترده در زمان میرزا آقاخان نوری مطرح شد.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

میرزا حسین خان سپهسالار

دوره زندگی سیاسی او به دو بخش تقسیم می شود: یک دوره طرفدار انگلیس و دوره دیگر طرفدار روسها است.
سپهسالار، فردی اصلاح طلب بوده و افکار اصلاح طلبانه و نوگرایی داشته است. درباره او گفته اند که فردی مغرور و غربگرا بوده و در جهت منافع خویش گام بر می داشته است و همین صفات هم نفرت اطرافیان را برانگیخت و در نهایت زمینه ساز قتلش شد. او با رفتارش، بسیاری را از خود رنجیده خاطر کرد.
سپهسالار در زندگی سیاسیش پیرو کسانی بود که منافعش را تأمین می کردند.
از مشخصات دیگر او این بود که با دنیای مرموز سیاست آشنا بود؛ یعنی می دانست در دنیا چه می گذرد. در زمان او، چند قرار داد به نفع بیگانگان منعقد شد.
بزرگترین خیانت او، اعطای امتیاز رویتر و از نکات منفی دیگر در کارنامه اش، بردن ناصرالدین شاه طی دو سفر به اروپا بوده است. آوردن قزاقهای روسی به ایران در دوره دوم زندگی سیاسی او و دادن شیلات به روسها، از دیگر اشتباههای سیاسی سپهسالار بوده است.
او با قبول حکمیت گلداسمیت، به قضاوت بیگانه تن در داد. در حکمیت اول گلداسمیت، قسمتی از سیستان ایران به افغانستان ( بعضی) بخشیده شد و در حکمیت دوم، بخش بزرگس از بلوچستان ار ایران جدا شد. و این دو مورد، سبب تحکیم و آسودگی خیال انگلستان در هندوستان شد.
البته در این زمان در میان دولتمردان انگلیس، دو سیاست افغانستان و ایران وجود داشت:
الف: عده ای معتقد بودند که افغانستان باید از ایران جدا و سپس تقویت شود تا مرزهای هند امن باشد.
ب: ایران در مقابل روس باید تقویت شود.(12)
قرار داد رویتر را سپهسالار منعقد کرد که البته با مخالفت روحانیت و علما مواجه شد. روسها نیز به دلیل رقابت با انگلیس مخالف این قرارداد بودند. مرحوم آیت الله حاج ملاعلی کنی و آیت الله سید صالح عرب قرارداد را منتفی و حرام اعلام کردند. مرحوم حاج ملاعلی کنی در نامه ای به ناصر الدین شاه درباره این قرارداد و نیز خطر فراماسونری، خطاب و عتاب جالبی در تاریخ دارد. قرارداد رویتر به علت این تحریم و برخی عوامل دیگر، سرانجام لغو و سپهسالار عزل شد. (13) در هر حال، سپهسالار بعد از عزل شدن از صدارت، به حکومت خراسان منصوب شد و چندی بعد با قهوه قجری از پا در آمد ( در ماده قتل او گفته شده است: حسین پای رضا زد بوس و آسود - 1298 هق.)
دلیل بدبینی ناصرالدین شاه به سپهسالار این بود که وقتی او برای تسلیت مرگ تزار روس و تبریک به امپراتور جدید به روسیه رفته بود، امپراتور روس بالاترین نشان روسیه را به وی اهدا کرد. همین باعث شد مخالفان او فرصت پیدا کنند و با مسائلی که بعداً پیش آمد، سرانجام شاه او را غزل کرد و سپس دستور قتلش را داد.
هرچند باید ساختن مدرسه سپهسالار را در سالهای آخر حیات وی، عملی مثبت و قابل توجه ارزیابی کرد و این کار فرهنگی و معنوی ارجمند را از اعمال و رویه سیاسی او متمایز ساخت. والله اعلم.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

میرزا علی اصغر اتابک اعظم (امین السلطان)

از صدراعظمهای مطرح و قابل ذکر تاریخی است. او فردی با هوش، پر همت و با اراده، چرب زبان، قدرت طلب و دارای رفتاری ملایم بود که به مدت 16 سال صدراعظمی ایران بعهده داشت. وی نشان عالی انگلیس معروف به نشان حمام را در سال 1306 از دولت انگلیس دریافت کرد.
اتابک تا زمان قیام تنباکو، طرفدار انگلیس بود و بعد از آن به سیاست روس متمایل شد. وی دو دوره صدراعظم بود: یک دوره در زمان ناصرالدین شاه و یک دوره در زمان مظفرالدین شاه. همزمان با تحولات مشروطه، در سال 1325 هق. دوباره از طرف محمدعلی شاه به صدارت منصوب شد که این صدارت به وی وفا نکرد و در همان ابتدا ترور شد.
در سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا، امین السلطان با او به اروپا رفت و در آنجا مسئله امتیاز تنباکو مطرح شد.
امتیازات مهمی که در زمان اتابک به بیگانه ها داده شد، عبارتند از:
1. امتیاز انحصار تنباکو که به قیام بزرگ ملی علیه استبداد و استعمار منتهی شد.
2. فرمان آزادی کشتیرانی در رود کارون به نفع انگلیسیها(1306 هق.).(14)
3. امتیاز بانک شاهنشاهی: تا آن زمان در ایران اسکناس وجود نداشت و فقط سکه رایج بود؛ لذا حق انحصاری انتشار اسکناس به مدت 60 سال به رویتر داده شد. این بانک، عملیات صرافی انجام می داد و در همه کارهای تجارتی دخالت می کرد؛ همچنین حق استخراج معادن از جمله طلا و نقره را داشت. رویتر تمامی بانکهای انگلیس را در این کار شریک کرد.
بانک شاهنشاهی باید هشتصد هزار لیره انگلیس چاپ می کرد.(15)
4. امتیاز لاتاری (1306 هق.): که مربوط به میرزاملکم خان و راجع به بلیطهای بخت آزمایی بود. ملکم خان امتیاز آن را از دولت ایران گرفت و به مبلغ چهل هزار لیره به دو کمپانی انگلیسی فروخت. شاه وقتی به ایران آمد، درصدد بر آمد تا امتیاز را لغو کند؛ ولی ملکم مدعی شد که امتیاز را فروخته و پولش را گرفته است.
در نهایت، کار ملکم و کمپانی انگلیسی با رسوایی به دادگاه کشیده شد و دادگاه هم وی را به کلاهبرداری متهم کرد و همان زمان دولت ایران او را از مناصب و القاب دولتی معزول کرد. همین عوامل باعث شد تا ملکم خان به مخالفت با شاه بپردازد و بطور مصلحتی قانون گرا و ترقی خواه شود و روزنامه قانون را منتشر کند. ملکم خان پدر روشنفکری غربگرای ایران محسوب می شود.
5. اعطای امتیاز ساختن راه تهران به سواحل خلیج فارس به انگلستان.
6. پیمان اخال (1881 م. 1299 هق.): چون ایران با حمله ترکمنها تهدید می شد، این قرارداد با روسیه منعقد شد تا امنیت ایران و روس حفظ شود.
ایران پذیرفت که توسعه ارضی نکند و در کنار رود فیروزی، آبادی نسازد تا آب این رود به روسیه برود. حمل اسلحه نیز برای ترکمانچای ایران ممنوع شد.
ایران می خواست با این وسیله به ترکمنها گوشمالی دهد؛ اما این معاهده در عمل باعث شد که قسمتهایی از ایران از جمله عشق آباد و مرو دو قلعه گرمابه و قلقلات از حوزه نفوذ اقتدار حاکمیت ایران خارج شود؛ و در واقع پیمان آخال، ضربه ای به استقلال ایران در آنسوی مرزها بود. بعدها ترکمنها به اسلحه دست یافتند و با آن به زوار ایرانی صدمه می رساندند.
در ماده ای از این پیمان، روسها متعهد شدند که از مزاحمت ترکمنها جلوگیری بعمل آورند. و ایران متعهد شد که به آب رودهایی که از ایران وارد روسیه می شود، نقصان وارد نشود. با اینحال باز هم ترکمنها به ایران حمله می کردند و روسها جلوی حمله آنان را نمی گرفتند. سه سال بعد نیز مرو و اطراف آن بطور کلی از ایران جدا شد.
امتیازاتی که در زمان امین السلطان به روسها داده شد:
1. تأسیس بانک استقراضی روس،
2. ساختن راههای شوسه،
3. احداث راه آهن،
4. استخراج معادن و استفاده از جنگلها،
5. گرفتن وامهای کمرشکن از روسها و گرو گذاشتن گمرکات شمالی و عهدنامه ننگین گمرکی 1319 قمری.(16)
نتایج سلطنت ناصرالدین شاه در این دوره:
1. جدا شدن هرات، و انتزاع کامل مرو، سرخس و نواحی مختلف تا جنوب رود جیحون از ایران و جدایی افغانستان که تا این زمان در آنجا به نام ایران خطبه می خواندند و سکه می زدند و تحت نفوذ ایران بودند.
2. جدا شدن بخش اعظم سیستان و بلوچستان.
3. تشدید رقابت بین روسیه و انگلستان در غارت منابع ایران.
4. اعزام محصل به خارج. هر چند آموزش فنون فکر خوبی بود، به علت برنامه ریزی نشدن درست، بیشتر محصلان به روسیه و انگلستان متمایل شدند در عمل به غربگرای دامن زدند و ضربه ای جدی به استقلال و هویت فرهنگی ایران وارد آمد.
5. زیاد شدن فساد و رشوه خواری و فقیر.
6. پیدایش نهضتهای اجتماعی و فکری که بعضی مانند بابیه و بهائیه منفی و کاذب و ویران کن و انحرافی بودند و برخی مثل نهضت تحریم تنباکو مثبت بودند و باعث رشد و بیداری مردم شدند.
7. اعطای امتیازات گوناگون و تشدید نفوذ خارجیان در ایران.
8. مسافرتهای بی ارزش به اروپا و خالی شدن خزانه ملی.
9. برقراری روابط استعمارگرایانه با برخی از کشورها.(17)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

فصل ششم: تحلیلی از وضعیت ایران از دوران سلطنت مظفرالدین شاه به بعد و بحث پیرامون چند قرار داد استعماری

پس از قتل ناصرالدین شاه، فرزندش مظفرالدین شاه در سن 45 سالگی به پادشاهی رسید. ناکامی امین السلطان در اصلاح امور مالی و ناتوانی در سیاست خارجی و مشکلات داخلی، فرصت را برای رقبای او فراهم آورد و مظفرالدین شاه سرانجام او را عزل کرد و امین الدوله را بجای او گماشت. مظفرالدین شاه چون مردی علیل و بیمار بود، اداره کشور را در عمل به دست امین الدوله سپرد.
با به سلطنت رسیدن این شاه ضعیف و مریض و بی کفایت، و البته مهربان و غیرسختگیر، دست بیگانگان در امور کشور بیش از پیش باز شد و روس و انگلیس به بهره برداری از وضعیت موجود پرداختند. در ضمن، عده ای از اطرافیان مظفرالدین شاه که در زمان ولیعهدی او منتظر فرصت بودند، بر امور کشور مسلط شدند.
امین الدوله نه مانند امیرکبیر فردی با ذکاوت و خدمتکار و نه در سیاست و سلوک مانند امین السلطان بود؛ بلکه فرد اصلاح طلب متوسط و غربگرا بود. بنظر می رسد انگلستان از انتصاب امین الدوله خوشحال شدند؛ اما روسها ناراضی بودند.
امین الدوله مالیاتها را تنظیم کرد و به قشون سر و سامان داد. از مخارج کاست و حقوقها و مستمریها گزاف را حذف کرد؛ شکست خورد و نتوانست از سلطه روس و انگلیس بکاهد و بطور کلی از اول مرد این میدان نبود.
امین الدوله از بانک شاهنشاهی وام گرفت و با اینحال کاری از پیش برد.
بعد از امین الدوله، مشیرالدوله به صدارت رسید؛ اما او هنوز نتوانست اوضاع کشور را سامان دهد. لذا امین السلطان مجددا برای صدارت برگزیده شد.
علت انتخاب امین السلطان، علاوه بر عوامل خارجی، سابقه صدارت و داشتن نفوذ در کشور بود.
وی همه مخالفان خود را با عناوینی چون حکومت ایالات و غیره به اطراف و اکناف فرستاد و پراکنده ساخت؛ و چون آدم زیرکی بود، سفیر انگلیس را که با وی دشمن بود، با تمهیداتی برکنار ساخت. انگلیس سفیر دیگری به نام سرآرتور هاردی را بجای او فرستاد. امین السلطان وامی از بانک استقراض روس گرفت که مقرر شد طی 75 سال بازگردانده شود. پشتوانه این وام، گمرکات ایران به استثنای گمرکات جنوب بود که به روسها داده شد؛ و این، نقطه ضعف دیگری برای امین السطان محسوب می شود.
به همین دلیل است که وقتی مستشاران بلژیکی بخصوص مسیو نوز به ایران آمدند، همگی طرفدار سیاست روس بودند؛ و این اوضاع تا زمان مشروطیت ادامه یافت.
امین السلطان بجای اینکه پولهای استقراضی را در راه عمران کشور خرج کند، صرف مسافرت شاه به اروپا کرد.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

قرارداد 1901 م. /1319 هق.

این قرارداد بین امین السلطان و سفیر منعقد و طی آن وام دوم به مبلغ 5 میلیون تومان تحویل ایران شد.
این بار شرط روسها اعطای وام این بود که از کالاهای روسی حق گمرکی کمتری گرفته شود؛ اما از کالاهای انگلیس حق گمرکی بیشتری اخذ شود.
در مقابل این امتیاز، امین السلطان امتیاز دارسی را به انگلستان اعطا کرد، که یکی از بدبختیهای آتی کشور، در نتیجه همین قرار داد بوده است.(18)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

قرارداد دارسی

در سال 1900 م. شخصی به نام کتابچی خان به اروپا رفت و به انگلیسیها اطلاع داد که ظاهرا در جنوب ایران نفت وجود دارد.
این شخص اکتشاف نفت ایران را به ولف (سفیر قبلی انگلیس) پیشنهاد کرد و او هم فردی به نام دارسی را برای این کار به او معرفی کرد.
دارسی پس از ورود به ایران متوجه شد که واقعاً در ایران نفت وجود دارد.
امین السلطان به دلیل بی اطلاعی از ارزش نفت و برای آنکه انگلیسیها را دست به سر کند، امتیاز استخراج نفت، گاز و قیر ایران را به شرکت دارسی اعطا کرد. سپس حق نصب پالایشگاه استخراج و لوله کشی، را تا بیش از شصت سال یعنی تا سال 1965 م. 1345 هق. به دارسی واگذار کرد، به شرطی که بعد از 65 سال متعلق به ایران باشد.
منابع شوش، بوشهر و قصرشیرین نیز به دارسی تحویل شد و در مقابل 20 هزار لیره نقدی، 20 لیره بصورت سهام به ایران و حدود 16 درصد سود سالانه نیز به ایران تعلق گرفت.
کشف بیش از حد نفت در ایران و بالا رفتن سهام ایران در بازار نفت لندن، باعث توجه در یاسالار فیشر - و بعد از او چرچیل شد.
آنها سوختند سوخت ناوگان انگلیس را از نفت ایران تهیه کنند؛ لذا بعداً با جدی شدن مسئله آلمان، قرارداد نفت دارسی به ناوگان انگلیس تعلق گرفت و به شرکت نفت ایران و انگلیس مشهور شد.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

عزل امین السلطان

شاه به علت احساس خطر از قدرت امین السلطان و نیز به دلیل مرگ مشکوک حکیم الملک - که از افراد مورد توجه شاه و از رقبا و دشمنان امین السلطان بود - او را عزل کرد و بجای وی عین الدوله را به صدارت برگزید. البته در عزل امین السلطان، اعلامیه چهار تن از مراجع نجف در مخالفت با وی نیز دخیل بوده است.
سال آخر مظفرالدین شاه با سال اول انقلاب مشروطیت قرین شد. لذا بعد از موضوع قراردادها، به تحولات انقلاب مشروطیت که در دوران پادشاهی محمد علی شاه اتفاق افتاد، اشاره می کنیم؛ هر چند در زمان مزبور، مسئله پر اهمیت دیگری هم وارد صحنه سیاسی و تحولات حکومت شد، و آن تأسیس مجلس شورای ملی بود.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

قرارداد 1907 م. و دلایل انعقاد آن

در سالهای 1907، 1915، 1919 میلادی، سه قرار داد استعماری از سوی اجانب بر ایران تحمیل شد.
قرارداد 1907 زمانی منعقد شد که دنیا شاهد تحولاتی به شرح زیر بود:
1. شکست روس از ژاپن.
2. ورود آلمان به صحنه قدرت: ویلهلم دوم - امپراتور آلمان - به حمایت از مراکش که در معرض تهاجم فرانسه بود، به بندر طنجه رفت و در آنجا اعلام کرد که از مراکش در مقابل فرانسه حمایت می کند؛ و فرانسه و انگلیس و روسیه به دلیل ترس از نفوذ آلمان، با هم به تفاهم رسیدند.
طبق قرارداد 1907، ایران به سه قسمت تقسیم شد: 1. شمال، منطقه نفوذ روسیه؛ 2. جنوب، منطقه نفوذ انگلیس؛ 3. منطقه مرکزی بی طرف (انگلیسیها بخاطر وجود نفت و نفوذ در خلیج فارس، جنوب را سهم خود قرار دادند).
بعد از قرارداد 1907 م.، پای روسها در ایران باز شد. قرارداد 1907 م.، دخالت استعمارگران و توافق آنان برای غارت و تجزیه ایران را بخوبی نشان می دهد. این قرارداد بروشنی معلوم می کند که قدرتهای خارجی هرگز حاضر نبوده اند و نیستند که بخاطر یک کشور ثالث، با هم به جنگ و دشمنی جدی برخیزید؛ بلکه نظریه گروهی از مورخان را که معتقدند می توان به کمک یک قدرت، از نفوذ قدرت دیگر در ایران کاست زیر سؤال می برد و بطور کلی سیاست موازنه مثبت را سیاستی خیانت آمیز و غیرقابل توجیه معرفی می کند.