تاریخ تحولات سیاسی ایران

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

قهوه قجری

نوعی قهوه مخصوص آلوده به سمی کشنده بود که برخی قاجاریان برای کشتن پنهان و مرموز مخالفان خود از آن استفاده می کردند و با خوراندن آن به شخص مخالف، وی را بی صدا و مخفیانه از بین می بردند.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

کاپیتولاسیون

کاپیتولاسیون یا حق قضاوت کنسولی عبارت است از سلب استقلال قضایی از یک کشور و دادن حق قضاوت به بیگانه یا بیگانگان. در معاهده ترکمانچای، ماده ای وجود داشت که به موجب آن، حق مجازات تبعه روس در اختیار محاکم روسی قرار می گرفت. این ماده، دستاویزی شد که روسها تا دهه های بعدی از مجازات مصون ماندند و با جرأت بسیار جنایت و تخلف کردند.
حق قضاوت کنسولی به دلیل معاهدات اروپاییان با هم، به کشورهای اروپایی دیگر نیز اعطا شد و آنها هم از تعرض مصون شدند. این مسئله، مایه رنج و فشار زیاد علما و رجال مصلح و مردم ایران شد و در نهایت، بعد از حدود هشتاد سال لغو شد. اما با توجه به نفوذ غرب در حکومت وابسته پهلوی، اتباع بیگانه در عمل از قدرت زیادی برخوردار بودند و سفارتخانه های دولتهای غربی، بخصوص آمریکا، ویژگیهای خاصی برای اتباع خود می خواستند. در نطقهای تاریخی امام خمینی در حول و حوش 15 خرداد 1342، مسئله کاپیتولاسیون و لایحه کاپیتولاسیون مجلس شورای ملی در حکومت پهلوی به باد انتقاد گرفته و در نتیجه وابستگی نظام پهلوی آشکار شد.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

گلستان - ترکمانچای

به دنبال شکست ایران از روسیه تزاری (در نتیجه خیانت انگلستان به ایران)، پیمان گلستان در 29 شوال 1228 قمری (21 اکتبر 1813 میلادی) در محلی به همین نام در ناحیه قراباغ، بین طرف ایرانی، میرزاابوالحسن خان ایلچی، و طرف روسیه، ژنرال درتیشف، به امضا رسید. در این فاجعه، نماینده دولت میانجی یعنی انگلستان، سرگوراوزلی - سفیر انگلستان - هم نقش بسزایی داشت.
قرارداد ترکمانچای، بعد از شکست ایران در جنگ دوم ایران و روس، در تاریخ 5 شعبان 1343 قمری (22 فوریه 1828 میلادی) منعقد و به موجب آن مناطق آباد و مهمی از جمله قفقاز از ایران جدا شد. علاوه بر آن، شوک روانی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی مهمی به جامعه ایرانی وارد آمد.
سهم مهمی از انحطاط حکومت ایران در دوران قاجاریه را می توان در بند بند این دو معاهده استعماری مشاهده و تحقیق کرد.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

کمپانی هند شرقی

ردپای این کمپانی را می توان در وقایع مربوط به جدا شدن افغانستان از ایران، در جریانات وابسته فراماسونری در ایران و نیز ارتباط با عناصر داخلی و برخی معاهدات انگلستان در ایران بوضوح مشاهده کرد. این کمپانی هر چند بظاهر تجارتی و اقتصادی بود، در نهایت به تسلط کامل استعمار انگلستان در هندوستان منجر شد. کمپانی مذکور در ابتدای نفوذ خود توانست رقبای پرتقالی، هلندی و فرانسوی را از منطقه هندوستان و شبه قاره هند خارج کند و سپس با ایجاد نفاق در بین امیران هندی، مقدمه ورود گسترده انگلیس را فراهم سازد. انگلیسیها ابتدا در سال 1632 میلادی، اجازه تجارت در سواحل هندوستان را از امپراتور شاه جهان کسب کردند و سپس در سال 1656 میلادی، دکتر باتن توانست فرمان احداث تجارتخانه را در ساحل رود هرقلی - که یکی از شعبه های رودخانه گنگ بود - بدست آورد. در این محل قبلاً تجارتخانه های پرتقالی، هلندی و فرانسوی قرار داشت. در سال 1686 میلادی، اولین جنگ انگلیس با فرمانفرمای بنگال شروع شد، که مسلمانان در این جنگ شکست خوردند و انگلستان تجارتخانه خود را به کلکته انتقال داد. در سال 1700 میلادی، هنگامی که عظیم الشأن - نواده او رنگ زیب - برای جنگ محتاج پول بود، مبلغی پول از انگلیسیها قرض و در عوض آن، کلکته و نواحی آن را به انگلیسیها واگذار کرد. در سال 1703 میلادی، کل دستگاه و تمامی اتباع کمپانی هند شرقی انگلیس در کلکته متمرکز شدند. آنها شهر کلکته را سنگربندی و به نام ویلیام سوم - پادشاه انگلستان - اعلام حکومت کردند و این قلعه را قلعه ویلیام نام گذاردند. در سال 1707 میلادی، این قلعه محل سکونت و حکمرانی انگلیسیها شد و این اولین سنگ بنای امپراتوری هندوستان انگلیس بشمار می رفت. به مرور به قلمروی این امپراتوری افزوده شد تا جایی که دامنه آن از رود گنگ تا رود سند و از دماغه کومورین تا کوه هیمالیا رسید؛ و بدین ترتیب، خوش بینی اولیه هندیان و صبر و زیرکی و نفع پرستی استعمارگران باعث شد که این سرطان سیاسی تا دهه های متوالی نه تنها شبه قاره بلکه بسیاری از کشورهای همجوار را در معرض اذیت و توطئه و هجوم قرار دهد.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

کاملةالوداد

کاملةالوداد از اصطلاحات روابط بین الملل در اروپا بود که بر طبق آن اگر کشوری در کشور دیگر حقی برای خود قائل می شد و امتیازی بدست می آورد، سایر کشورها هم مدعی آن حق و امتیاز ویژه می شدند. از آن جمله می توان به حق قضاوت کنسولی اشاره کرد که وقتی به موجب معاهده ترکمانچای، در ایران برقرار شد، دولتهای دیگر هم به استناد مسئله کاملةالوداد خواهان برخورداری از این امتیاز شدند.
البته بدیهی است که این حق بظاهر بین الملل، به زمینه استقلال و قدرت یک دولت کوچکتر مربوط می شود، که نگذارد دولتهای بزرگتر به استناد چند کاغذ و قرارداد ساختگی، فشارهای روانی و سیاسی بظاهر مشروع بین الملل به کشورشان وارد کنند. متأسفانه ملت ایران در دوره قاجار، به دلیل نظام سست حکومتی، فشار تحدید بسیاری در این زمینه تحمل کرد و البته بزرگوارانه در برابر این مصیبت ملی مقاومت کرد.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

لاتاری


امتیاز لاتاری، مربوط است به سال 1306 قمری که ناصرالدین شاه در شهر اگوستای اسکاتلند سیر و سیاحت می کرد. در آنجا، میرزاملکم خان - سفیر ایران در لندن - هزار لیره طلا به حضور مبارک تقدیم کرد و امتیاز تأسیس لاتاری در ایران را برای منشی خود خواستار شد؛ و شاه این امتیاز را به مدت هفتاد و پنج سال به مسیو بوزیک دوکاردوال اعطا کرد.
مسیوبوزیک، منشی سفارت ایران در لندن و تبعه فرانسه بود. ملکم خان بعد از دریافت امتیازنامه که در حقیقت رواج بلیطهای بخت آزمایی و قمارخانه های اروپایی در ایران محسوب می شود، مطمئن بود که علما اجاره دایر کردن چنین کاری در ایران را به او نمی دهند؛ لذا قبل از آنکه تحریم علما صادر شود و دولت ایران امتیاز را لغو کند، امتیازنامه را به مبلغ هزارلیره به دو کمپانی انگلیس به نامهای شرکت سرمایه گذاری ایرانی (پرشن اینو ستمنت کورپریشن)(37) و سندیکای آسیایی - انگلیسی (انگلو - اشیاتیک سندیکت)(38) فروخت. خبر لغو امتیاز موقعی در لندن پخش شد که ملکم خان امتیاز را به دو کمپانی فروخته بود. رؤسای کمپانیها به دادگاه شکایتی کردند اما خیلی زود متوجه شدند که نمی توانند علیه دولت ایران در یک دادگاه انگلیسی اقامه دعوا کنند؛ لذا ادعانامه ای علیه ملکم خان به دادگاه دادند و دادگاه ملکم خان را مقصر اعلام کرد. ملکم خان ادعای افلاس کرد و دست کمپانی برای دریافت خسارت وارده به جایی نرسید. اما این ماجرا باعث بی اعتباری دولت ایران شد.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

منطقه نفوذ

منطقه نفوذ، حق نامشروعی بود که دولتهای غربی بعد از پیمان برلین برای خود قائل شدند بر این اساس که دنیا را بین خود تقسیم کنند و هر بخش از آن حوزه نفوذ یک دولت شود؛ مثلاً هند منطقه نفوذ انگلستان، لبنان و شامات منطقه نفوذ فرانسه، شرق دریای خزر منطقه نفوذ روسیه، و... این مسئله در ایران بطور نامشروع طبق قراردادهای 1907 م.، 1915 م.، و 1919 م. به روی کاغذ آمد که البته ملت ایران هیچگاه این منطقه نفوذ را مشروع نشمرد و همیشه با آن مقابله کرد. دخالت قدرتهای بزرگ در منطقه نفوذ یکدیگر، زمینه ساز اصلی جنگ اول و دوم بین الملل بود.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

مرشد کامل

رئیس صوفیه را در خاندان شیخ صفی الدین اردبیلی، با این لقب می خواندند؛ که نشان از مرادبودن و پیرو قطب قرارداشتن برای مریدان صوفی آنان بود. البته از زمان سلطنت شاه اسماعیل اول تا دوران سلاطین بعدی، این لقب به پادشاهان صفوی اطلاق می شد و این به دلیل موقعیت صوفی و قطب بودن خاندان آنان بود. تضعیف لقب مرشد کامل و نیروی قزلباش، همزمان صورت گرفت.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

مشروعیت و مقبولیت

مشروعیت و مقبولیت، دو واژه ای است که در فرهنگ سیاسی بسیار بکار می رود و بیشتر به مبنای پذیرش و پایه های استحکام یک نظام و ریشه های اولیه آن برمی گردد. البته از جهتی مشروعیت و مقبولیت در طول هم قرار دارند، نه در عرض هم؛ یعنی آنچه مبنای توجیهی و تبیین یک نظام از جنبه حقوقی است، با مسئله مقبولیت که اقبال عامه و پذیرش عمومی را ایجاب می کند، متفاوت است. بعنوان مثال، مبنای مشروعیت نظام جمهوری اسلامی در نظام ولایت است که دنباله روی نظام امامت است؛ اما تحقق و اجرای آن، در آرای مردم و اقبال عمومی جستجو می شود. در تاریخ ایران وقتی از مبانی مشروعیت و یا مقبولیت نظامی مثل صفویه و یا مشروطیت بحث می شود، باید روی این تفکیک ظریف و مکمل بودن این دو واژه دقت گیرد. اختلاف بین مشروطیت و مشروطه مشروعه، نه در مقبولیت بلکه در مبانی مشروعیت بود. این دقت می تواند معیار خوبی در گزینش و ارزیابی اندیشه های سیاسی باشد.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

مشروطیت

مشروطه ترجمه واژه کنستیتوسیون به معنای قانون اساسی است؛ و منظور از آن، تحولی اساسی است که در انقلاب 1324 قمری (1285 شمسی) بوقوع پیوست و ایران دارای نظام پارلمانی و مجلس شورای ملی شد و قانون اساسی و آزادیهای مدنی برای جامعه ایران بعنوان حقوق غیرقابل خدشه پذیرفته شد. در این باره که این واژه فرنگی چگونه به مشروطه ترجمه شده، نظرهای مختلف داده شده است.