تاریخ تحولات سیاسی ایران

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

کارهای آغا محمد خان

آغا محمد خان مانند تمامی سرسلسله های ایرانی، در ابتدای کار، با تلاش و اقتدار زیاد موفق شد بر مدعیان دیگر تاج و تخت غلبه کند و به حکومت جدید التأسیسی دست یابد.
اهم اقدامات آغا محمد خان که مشخصه های این حکومت جدید در ابتدای کار قاجاریه بشمار می روند عبارتند از:
1. در سال 1200 ه.ق.، تهران را پایتخت خود قرار داد.
2. با استفاده از خیانت حاج ابراهیم کلانتر به لطفعلیخان زند و گشودن دروازه های شهر شیراز، این شهر را فتح کرد.
3. شهر کرمان را فتح و عده ای از اهالی آن شهر را کور کرد. سپس لطفعلیخان زند را هم دستگیر و کور کرد و عاقبت بقتل رسانید.
4. وحدت ایران را به آن بازگرداند.
5. در سال 1210 ه.ق، در تهران تاجگذاری کرد.
6. مبارزه با کاترین بر گرجستان در زمان آغامحمدخان، از بیشترین مشغله های حکومت او بود روسها در زمان آغا محمد خان نتوانستند زیاد با ایران درگیر شوند؛ چرا که از یک سو مشغول تقسیم لهستان با اطریش و از سوی دیگر سرگرم نبرد با عثمانی بودند. از طرف دیگر، نحوه حرکت آغازین حکومت و نظامیگری آغا محمدخان، اجازه حرکت متقابل را به آنها نمی داد.
7. تا آخر عمر، آداب قبیله ای خود را حفظ کرد.
8. در حملات، رعد آسا و منظم و منسجم عمل می کرد ( نادرشاه سپاهیان خود را به حکومت و قدرت ایالات ایران رساند؛ اما آغا محمد خان ایل قاجار را به حکومت رساند).
9. در زمان تاجگذاری، شمشیر به کمر بست و گفت به مذهب شیعه پایبند هستم. و از این جهت، از تلخی سیاست نادری کاست.
10. امنیت و قدرت را به ایران برگرداند.
11. در مقایسه با دوره نادر، روابطش را با علما بهبود داد.
سرانجام آغا محمد خان در سال 11 ه. ق.، به دست دو تن از کارگزارانش که مورد غضب او قرار گرفته بودند، کشته شد.
خصیصه آغا محمد خان تا پایان عمر، چنانچه گفتیم، حفظ روحیه قبیله ای بود. ولی این تعصب و عصبیت حکومت قاجار نیز عصبیت ایل قاجار بوده است؛ عصبیتی که هیچگاه متکی به مردم و رفتار عادلانه با مردم نبوده است. البته تفاوت سایر پادشاهان قاجار با آغا محمد خان در این بوده است که آغا محمد خان با این روحیه ایلاتی، حکومت را در خاندان قجربه و دیعت نهاد و بر مدعیان دیگر غلبه کرد ولی این عصبیت برای سایر جانشینانش، فقط به تمرکز قدرت و امتیاز دادن به افراد و نزدیکان خلاصه می شده است.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

جنگهای ایران و روس (تلخ ترین حادثه دو قرن اخیر ایران)

پیش از ورود به بحث جنگهای ایران و روس، باید شرحی از دوران فتحعلیشاه قاجاز بدست داد:
فتحعلیشاه در سال 1212 ه.ق. به تخت نشست و 38 سال پادشاه ایران بود. دو دوره مشخص در زندگی او قابل تشخیص است. ولی عمده دوران زمامداریش، تحت تأثیر دو دوره جنگ با روسها سپری شد.
فتحعلیشاه قبل از جنگهای ایران و روس، فردی خوشگذران بود و به جاه و جلال خود به رخ کشیدن آن علاقه زیادی داشت. فتحعلیشاه به چاپلوسان بها و خود را فردی پرابهت جلوه می داد.
برخی اصلاحات جزئی دوران قاجار، در دوران فتحعلیشاه صورت گرفت. او حرم حضرت معصومه (ع) را تعمیر کرد و تا حدودی به بازسازی کشور پرداخت.
صدراعظمهای مهم او عبارت بودند از الف - حاج ابراهیم خان کلانتر (اعتمادالدوله)، ب - میرزا محمد شفیع مازندارنی، ج - قائم مقام فراهانی.
حاج ابراهیم خان کلانتر به لطفعلی خان زند خیانت کرد. او دروازه شهر شیراز را برای آغا محمد خان گشود و این شهر را تسلیم وی کرد؛ و آغامحمد خان وی را به جهت این خوش خدمتی، صدراعظم خود کرد و او تا 1215 ه.ق.، یعنی تا 3 سال بعد از سلطنت فتحعلیشاه - همچنان صدر اعظم ایران بود. جاج ابراهیم خان کلانتر با زیرکی تمام توانسته بود به مدت دو دهه، بعنوان صدراعظم و یا شخصیت متنفذ در دربارهای زندیه و قاجاریه، در مرکز قدرت بماند و بیم آن می رفت که بسط بیشتر قدرت او، حتی سلسله قاجاریه را تهدید کند. از این رو، شاه که بشدت به وزیر خود بدگمان شده بود، در اواخر سال 1215 ه.ق.، او را بقتل رساند و میرزا شفیع مازندرانی را جانشین او کرد. از خانواده کلانتر فقط میرزا ابوالحسن خان ایلچی بیگ به قتل نرسید ( وی خواهر زاده و داماد کلانتر و جزو اولین فرماسونرهای ایران بوده است).
محمد شفیع مازندرانی نفر دومی بو که بجای کلانتر به صدارت عظمی منصوب شد. او به مدت 20 سال صدراعظم ایران بوده و از رجال خوشنام ایران محسوب می شود.
فتحعلیشاه تا قبل از دوران جنگهای ایران و روس؛ تا حدودی در آبادانی و اصلاح ایران کوشید. ارتباط او با علما خوب بود؛ ولی این رابطه گاه فراز و نشیبهایی داشته است. البته فتحعلیشاه بخصوص در زمان جنگ با روس که به فتوای علما نیاز داشت، سیاست ترمیم روابط با علما را اجرا کرد. علمای معاصر وی عبارت بودند از:
الف - علمای دوره جهاد با روس: شیخ جعفر کاشف الغطاء، سید علی طباطبایی، ملا احمد نراقی و سید محمد مجاهد.
ب - علمای اواخر دوره سلطنت فتحعلیشاه: مرحوم سید محمد باقر شفتی، میرزا مسیح مجتهد تهرانی (صادر کننده فتوای قتل گریبایدوف).
مرحوم میرزای بزرگ قائم مقام، فتاوای جهاد علما را در رساله ای به نام رساله جهادیه جمع آوری کرد و در میان مردم انتشار داد.
فتحعلیشاه در آغاز حکومت، فرمانروایان گرجستان، هرات، قندهار را به اطاعت خود در آورد. ولی روابط با همسایه شرقی - یعنی عثمانی - در کل دوران فتحعلیشاه تیره بوده است.
در طول جنگ اول ایران و روس (1228 - 1218 ه.ق. 1814 - 1804 م.) سه قدرت به ایران توجه داشتند: روس، انگلیس، فرانسه، البته برای هریک از این سه قدرت بزرگ بین الملل، ایران به نوعی متفاوت اهمیت داشت:
روسها در اندیشه فتوحات ارضی و رسیدن به آبهای گرم بودند؛ که رسیدن به این هدف، از طریق ایران برای آنان امکان داشت.(7)
فرانسه (ناپلئون)، ضربه زدن به انگلیس را از طریق حمله به هند مد نظر داشت؛ و ایران از دید فرانسویان، دروازه هند بشمار می رفت.
و اما انگلستان هم علاوه بر سلطه روی بازارهای ایران، حفظ هندوستان و آرامش افغانستان را از طریق ایران طالب بود.
الکساندر ااول که بعد از پدرش، پل اول، به قدرت رسیده بود، شروع به دست اندازی به گرجستان کرد و در نهایت به الحاق گرجستان به روسیه اقداک کرد (البته سیاست روسی کردن گرجستان، از زمان پل اول شروع شده بود). در این زمان، فرمانده قشون ایران، عباس میرزا بود که حاکم آذربایجان و ولیعهد نیز محسوب می شد. و او در آغاز جنگ ایران و روس، 16 سال بیشتر سن نداشت.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

اوضاع داخلی در زمان جنگ

جنگهای ایران و روس از شروع آن و ختم غائله تا زمان قتل گریبایدف، حدود 26 سال طول کشید. در این مدت مناسب است به مواردی در حاشیه جنگها توجه شود؛ مسائلی مانند اغتشاشات داخلی (بیشتر به تحریک انگلیس)، توطئه های درباریان که در کار عباس میرزا کارشکنی می کردند و یا عکس العملهای خارجی و داخلی بسیار که ذکر آنها از حوصله این تحقیق بیرون است.
پیمانهای که با دولتهای اروپایی، در سالهای جنگ با روسها منعقد شده و در سرنوشت جنگها مؤثر بوده است، عبارتند از:
1. پیمان اول ایران و انگلیس: در سال 1800 م، ناپلئون ابتدا کنسول اول و سپس امپراتور فرانسه شد. هدف اصلی او در سیاست خارجی، تصرف هند و ضربه زدن به انگلیس بود. او می خواست با همکاری پل اول و از طریق افغانستان به هند حمله کند. در این زمان فرماندار انگلیسی هند، سرجان ملکم بود. او در سال 1215 ه.ق.، پیمانی با ابراهیم خان کلانتر منعقد کرد. هدف اصلی انگلستان، مهار ناپلئون بود. این پیمان، جنبه سیاسی و اقتصادی داشت؛ که بر طبق آن، اگر پادشاه افغانستان به هند حمله می کرد، شاه ایران باید جلوی این حمله را می گرفت و در مقابل، اگر به ایران حمله می شد، دولت انگلیس باید از طریقی یکی از بنادر به ایران اسلحه می داد. در ضمن، بازرگانان هندی و انگلیسی اجازه داشتند هرگاه صلاح دانستند، در ایران اقامت کنند و در طول اقامت آنان، مالیات و گمرک ناچیزی باید ااز آنان اخذ می شد.
اما در پی تحولات بین الملل، پل اول به دست پسرش الکساندر کشته شد. الکساندر، بر خلاف پدرش، دشمن فرانسه و دوست انگلیس بود. در این زمان، تهاجم روسها به گرجستان شروع شد. البته جنگ بیکباره شروع نشد؛ بلکه ابتدا بصورت تهاجمات مرزی بوده و در نهایت به جنگ انجامیده است.
در زمان جنگ، ایران از انگلیس تقاضای کمک کرد؛ و مفاد پیمان به آنان گوشزد شد. ولی انگلیسیها در ازای کمک، جزایر و بنادر ایران را طلب کردند که این درخواست غیرموجه را دولت ایران نپذیرفت.
2. پیمان فین کن اشتاین: فتحعلیشاه که از انگلیس سرخورده شوده بود، برای درخواست کمک، نامه ای به ناپلئون هم نماینده ای به نام مسیو ژوبر را به ایران اعزام کرد. هنگام بازگشت این نماینده، نماینده ایران، میرزا عسگرخان افشار ارومی، به اردوی ناپلئون اعزام شد و در فین کن اشتاین (1807 م. /1222 هق.) پیمانی با ناپلئون، منعقد کرد؛ که مفاد آن فهرست وار عبارت بود از:
1. ضمانت استقلال ایران، 2. بازگشت ولایت گرجستان به ایران، 3. ارسال مستشاران نظامی به ایران، 4. تحریک افاغنه علیه هند، 5. قطع رابطه با انگلیس، 6. کمک به بیرون کردن روسها.
این پیمان، جنبه ضدروسی و ضد انگلیسی داشته، ولی صبغه ضد انگلیسی آن بیشتر بوده است. هدف ناپلئون از این پیمان آن بود که از سه کشور فرانسه، ایران و عثمانی، اتحادی علیه انگلیس و روس ایجاد کند؛ لذا یک هیئت فرانسوی به سرپرستی ژنرال گاردان به ایران فرستاد. میرزا عسگرخان افشار ارومی در پاریس به لژ فراماسونری پیوست و به درجه استاد اعظم لژ ماسونری رسید. او اولین فراماسونر ایران محسوب می شود.
3. پیمان تیلیسیت: روسها در جنگ بین فرانسه و روسیه، شکست خوردند و عهدنامه تیلیست را با فرانسه منعقد کردند که بیشتر جنبه ضدانگلیسی داشت. در این پیمان، فرانسه واسطه صلح بین روسیه و عثمانی شد و روسها واسطه صلح بین فرانسه و انگلستان شدند (البته به علت خصومت زیاد بین این دو کشور، روسها موفق به ایجاد صلح نشدند). در این پیمان، ناپلئون عملاً ایران را به روسیه فروخت و ژنرال گاردان را به فرانسه فرا خواند (ژوئیه 1807 م.).
سیاست ژنرال گاردان در ایران بعد از این عهدنامه، دفع الوقت کردن و خام کردن رجال ایران بود؛ و او بعدا به بهانه ورود نماینده انگلیس به ایران، کشور را ترک کرد.
4. پیمان مجمل: بعد از خیانت فرانسه به ایران، انگلیس از فرصت استفاده کرد و با اعزام نماینده خود، سرهارفورد جونز، به ایران، پیمان مجمل را در سال 1224 هق. /1809 م. با ایران منعقد ساخت. این پیمان، در زمان صدراعظمی میرزا شفیع مازندرانی بسته شد.
5. عهدنامه مفصل: این عهدنامه در 29 صفر 1212 هق./ 14 مارس 1812 م. بین ایران و انگلیس بسته شد؛ و مفاد آن عبارت بود از:
1. ایران موظف شد همه عهدنامه های خود را با آن دولتهای اروپایی که با انگلستان دشمنی داشتند، لغو کند و راه عبور از ایران به هندوستان را روی این کشورها ببندد.
2. ایران متعهد شد که در صورت هجوم دشمنان انگلستان از طریق خوارزم، بخارا و سمرقند و غیره به هندوستان، به این کشور کمک کند و همه تلاش خود را برای جلوگیری از حمله به هندوستان بکار گیرد.
3. در صورت بروز اختلاف میان ایران و افغانستان، دولت انگلستان بیطرف خواهد بود؛ اما اگر فرمانروای افغانستان قصد داشت به هند حمله کند، دولت ایران موظف خواهد بود با او وارد جنگ شود.
4. اگر اولیای دولت ایران بخواهند از کشورهای دیگر معلم و مستشار نظامی بیاورند، دهد، دولت انگلستان مداخله ای نکند؛ حتی اگر بخشی از سرزمین ایران را هم برای جلب کمک به آن کشور بدهند، نپذیرد و دخالتی در امور داخلی ایران نکند.
در دو بند دیگر این عهدنامه تذکر داده شده است که در صورت تجاوز یک دولت فرنگی به ایران، دولت انگلستان همه کوشش خود را برای برقرای صلح بکار گیرد و اگر صلح میسر نشد، سپاهیانی برای کمک به ایران اعزام دارد و یا آنکه تا پایان جنگ، سالانه مبلغ دویست هزار تومان به ایران کمک کند.
همچنین اگر ایران به کمک دریایی انگلستان نیاز داشت، آن دولت در صورت امکان کشتی جنگی در اختیار ایران قرار دهد و مخارج مربوط را طبق برآورد، از ایران دریافت کند. کشتیهای مزبور فقط حق عبور و مرور در بنادری را خواهند داشت که ایران تعیین می کند.
بعد از ذکر چند پیمانی که نام بردیم، به پیمان انگلستان می رسیم. عامل انعقاد پیمان گلستان، سومین نماینده انگلیس در ایران، سرگور اوزلی، بوده است که اسرار نظامی ایران را در اختیار روسها قرار داد؛ و از این نظر، بیشترین خیانت را به ایران کرد.
اما در برابر جبهه بین الملل و توطئه های سیاسی که هر روز ایران را ضعیف تر می کرد، بحث ادبیات مقاومت و عناصر مثبت کلی در جنگهای ایران و روس مطرح می شود. در این باره می توان گفت مدتی بعد از شروع جنگ، علماای نجف و ایران که عاقبت جنگ را از دست رفتن ایران می دیدندن، در پاسخ استفتائات عباس میرزا، جنگ و جهاد با روسها را واجب، و دفاع از آذربایجان و قفقاز را وظیفه شرعی همه اهل ایران دانستند و کشته شدگان جنگ را شهید اعلام کردند؛ و همین عامل، باعث تقویت سپاه عباس میرزا شد.
در این زمان، یک پیمان سری به نام پیمان بخارست بین عثمانی و روسیه بسته شد که براساس آن عثمانیها حاضر شدند از طریق عثمانی آذوقه و اسلحه ارتش روسیه را در جنگ با ایران تأمین کنند. این خیانتی بزرگ از سوی کشوری مسلمان نشین به ایران بود.
در جنگ در ناحیه اصلاندوز، ضربه اصلی به سپاه ایران وارد شد و روسها با استفاده از اطلاعاتی که انگلیسیها از اوضاع نظامی سپاه ایران به آنها داده بودند، شیرازه سپاه ایران را از هم پاشیدند به نحوی که تا سال بعد سپاه ایران بکلی از هم گسست. در این هنگام (1228 هق. 1813 م.)، با وساطت انگلیس، پیمان گلستان بین ایران و روسه منعقد شد. در این پیمان، نماینده انگلیس سرگور اوزلی، نماینده ایران ابوالحسن خان ایلچی و نماینده روسها ژنرال سرتیشف بود.
6. پیمان گلستان: عهدنامه گلستان در 29 شوال 1228 هق. منعقد شد و مفاد آن بطور خلاصه چنین است:
الف - ایالات و شهرهای گرجستان، داغستان، باکو، دربند، شیروان، قراباغ، شکی، گنجه، سوقان و قسمت علیای طالش به روسیه واگذار شد.
ب - حق کشتیرانی ایران در دریای خزر از بین رفت؛ تسهیلات فراوانی برای بازرگانان روس در ایران ایجاد و زمینه نفوذ اقتصادی روسیه در ایران فراهم شد.
ج - روسها متعهد شدند که هرگاه هر یک از فرزندان فتحعلیشاه که به ولیعهدی ایران تعیین شود، محتاج اعانت یا امدادی علیه روسیه باشند، مضایقه نکنند.
با توجه به اینکه در آن زمان عباس میرزا ولیعهد بود، این تعهد به معنی حمایت از ولایتعهدی او محسوب می شد و در عمل معنایی جز باز شدن دست روسها برای دخالت در امور داخلی ایران نداشت.
بعد از پیمان گلستان، جنگ بین روس و عثمانی شروع شد. نماینده روسها از ایران تقاضای کمک کرد و ایران، علی زغم خیانت قبلی عثمانیها، این درخواست را رد کرد.
از زمان انعقاد پیمان گلستان (1228 هق.) تا 13 سال بعد آرامش در جبهه ها برقرار می شود؛ آرامشی که باید بحق به آن آرامش قبل از توفان گفت. در این فاصله - یعنی انعقاد پیمان گلستان و شروع جنگ دوم ایران و روس - چند نکته قابل بررسی است.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

اغتشاشات داخلی

مسائل این دوره عبارت است از: فتنه اسماعیلیه در یزد، فتنه افغانها، و حمله امیر خوارزم به خراسان. این فتنه ها بیشتر به تحریک روس و انگلیس بود تا ذهن اولیای دولت ایران را از ایالات شمالی دور دارند و به مسائل داخلی مشغول کنند. انگلیسیها در این سالها به فکر افتادند که یک منطقه حائل بین ایران و هندوستان بوجود آوردند؛ لذا بتدریخ شروع به جداسازی شرق کشور و تقسیم افغانستان کردند.
با سرنگونی ناپلئون در سال 1715 م.، اتحاد مقدس با شرکت انگلیس، روسیه و پروس بوجود آمد. در این میان، بین ایران و عثمانی جنگ در گرفت که در نتیجه آن، ایرانیان قسمتهای زیادی از عثمانی را در غرب تصرف کردند و حتی بغداد را به محاصره در آوردند؛ که این محاصره با مرک ناگهانی فرمانده ارتش ایران، و نیز شیوع وبا در سپاه ایران بپایان رسید.
در سال 1823 م.، بین ایران و عثمانی پیمان ارزنةالروم اول بسته شد. در این پیمان، مرز ایران و عثمانی شرافتمندانه تعیین شد و حدود آن به مرزهای زمان نادرشاه رسید که تقریباً با تغییراتی، همان مرزهای کنونی ایران است (عامل ایران پیمان امیرکبیر که در انعقاد این پیمان با لیاقت و کاردانی انجام وظیفه کرد).

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

تحلیل از جنگ دوم ایران و روس

از علل شروع جنگ دوم ایران و روس می توان عوامل زیر را بر شمرد:
1. وجود ابهام در موارد پیمان گلستان که در آن خط مرزی مناطقی تعیین شده بود که تا تاریخ امضای قرار داد به تصرف در آمده اند.
2. قیام شیخ شامل در داغستان (در داخل مرزهای روسیه).
3. طرفداری خوانین محلی در مناطق اشغالی، از جمله حسین خان بیگلربیگی حاکم ایروان، از ایران.
4. نوشتن نامه هایی از سوی مردم تحت ستم مناطق تصرف شده به علما و مراجع نجف اشرف و استغاثه از ظلم روسها و تقاضای کمک عاجل.
5. آمادگی نظامی عباسر میرزا بخصوص بعد از پیروزی بر عثمانی و محاصره بغداد.
از میان رجال کشور، دو نفر با جنگ مجدد با روسها مخالف بودند: 1. ابوالحسن خان ایلچی، 2. معتمدالدوله نائینی؛ و از بین علما کسی که فتوای جهاد و مقاومت با روسها را صادر کرد، مرحوم سید محمد مجاهد بود.(8)

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

شرح جنگ

بعد از سیزده سال آرامش در جبهه های جنگ، آتش جنگ بین ایران و روس دوباره شعله ور شد در شرح این جنگ، می توان آن را به سه مرحله تقسیم کرد:
مرحله اول - پیروزیهای سریع: در عرض سه هفته عباس میرزا توانست همه مناطق تصرف شده قوای روس را آزاد کند و آنها را تا تفلیس عقب براند. علت این پیروزی، مرگ امپراتور قبلی روس و آماده نبودن روسها برای جنگ بود. فتوای جهاد نیز روح تازه ای در سپاه ایران بوجود آورده بود. فرمانده سپاه روسها(یرملوف) دستور عقب نشینی داد و تنها جایی که ایرانیان نتوانستند آن را تصرف کنند، قلعه شوش بود که مأمور تصرف آن، امیر خان سردار، کشته شد و محمد میرزا عقب نشینی کرد. در پی آن، نظر علیخان مرندی شهر گنجه را در اختیار روسها قرار داد و روسها کم کم به تحکیم قوای خود پرداختند.
مرحله دوم: در سال 1827 میلادی، ژنرال یرملوف بر کنار شد و ژنرال پاسکویچ بجای او بر سر کار آمد. به دنبال این جایگزینی، نیروهای تازه نفس روسی به فرماندهی پاسکویچ به جبهه ایران آمدند و بتدریج قسمتهای پیمان گلستان (عباس آباد و اوچ کلیسا) را دوباره اشغال کردند.
با تصرف این اراضی، انگلستان احساس خطر کرد؛ با وساطت مک دونالد، قرار شد که برای استقرار صلح، قرار داد ترکانچای امضا شود. در این قرار داد، مقرر شد که ایران 10 کرور تومان غرامت به روسها بپردازد.
از علل شکست ایران از روسها در جنگ دوم، این عوامل را می توان بر شمرد: 1. نابودی سلاح، 2. نرسیدن کمک به عباس میرزا، 3. ضعف و خیانت بعضی از فرماندهان بخصوص آصف الدوله حاکم تبریز، 4. فعالیت خیانت آمیز انگلیسیها، 5. ضعف و خیانت دیپلماتهایی مثل ابوالحسن خان ایلچی، 6. فقدان کشور ثالثی که بتواند علیه قدرت اروپایی وارد میدان شود (نداشتن قدرت مانور ایران) 7. استفاده نادرست از بسیج مردمی و سازماندهی نشدن بسیج شده برای جهاد از سوی دولت.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

قرارداد ترکمانچای

نمایندگان دو طرف در معاهده ترکمانچای، عباس میرزا از ایران و ژنرال پاسکویچ از روسیه بودند. و اما مفاد این قرار داد:
1. بر قراری پیمان صلح و مودت،
2. واگذاری خانات ایروان و نخجوان به روسیه و تخلیه طالش از سپاه ایران، 3. واگذاری تمامی شمال رود ارس به روسیه،
4. پرداخت ده کرور تومان غرامت ایران به روسیه بعنوان غرامت جنگی،
5. حق کشتیرانی روسیه در دریای خزر،
6. طرفداری از ولایتعهدی عباس میرزا و اولاد او از سوی روسها،
7. محرومیت ایران از حق داشتن کشتی جنگی در دریای خزر،
8. برقراری روابط سیاسی و اعزام سفرا،
9. مهلت سه ساله برای افرادی که در قلمرو دولت دیگر هستند و می خواهند با اموالشان به نزد دولت متبوع خود بروند
10. آزادی اسرا،
11. آزادی فراریان جنگی که به دو طرف پناهنده شده بودند،
12. اعلام عفو عمومی برای کسانی که به روسیه کمک کرده اند و دادن مهلت یکساله برای خارج شدن از ایران،
13. نحوه رسیدگی به کاپیتولاسیون.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

نتایج این قرارداد

نتیجه اول: اولین قرارداد ترکمانچای، تحقیر روحیه ایرانی و شکستن ابهت ایران بود. جبران این مسئله در سه واقعه مهم تاریخی در دهه های بعد انجام شد و زخم آن التیام یافت:
1. قتل گریبایدوف (1243 هق.)،
2. قیام تنباکو (1309 هق.)،
3. انقلاب مشروطیت (1324 هق.).
نتیجه دوم: پیمان ترکمانچای، ضربه شدیدی بر پیکر اقتصاد ایران فرود آورد.
نتیجه سوم: تلفات انسانی زیادی به ایران وارد شد.
نتیجه بسیار بد دیگری که این شکست برای ایران داشت، این بود که انگلستان، با ضعیف شدن ایران، موجبات جدایی شرق ایران را فراهم آورد. در ضمن، حق کاپیتولاسیون هم برای روسها ایجاد شد؛ که الحاق این ماده، ضربه شدیدی به ایران وارد کرد و برای یک قرن، امنیت قضایی از ایران سلب شد. بعدها طبق حق بین الملل کاملةالوداد، این حق به بقیه کشورها هم داده شد. این حق نامشروع که حدود یک سده از سوی اجانب به ایران تحمیل شد، تا سال 1920 م. ادامه داشت. در این زمان، چین و افغانستان از حق خود گذشتند. روسها هم در سال 1921 م. از حق خود صرفنظر کردند و در سال 1307 شمسی، وزارت خارجه این حق را از کلیه سفارتخانه ها گرفت و قاعده قضاوت کنسولی را لغو کرد؛ هر چند که تا مدتها قانون آن بطور پنهان به شکلهای خاص برای برخی سفارتخانه ها و دولتهای غربی اجرا می شد و امام خمینی هم این مورد را در ابتدای شروع نهضت دهه 40 گوشزد کردند.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

مفاد کاپیتولاسیون بدین قرار بوده است:

1. اگر هر دو طرف دعوا تبعه روسیه باشند، سفیر یا کنسول روس رسیدگی می کند.
2. اگر یکی از طرفین دعوا روس و دیگری تبعه خارجی باشد، رسیدگی نماینده روس منوط به توافق طرفین است.
3. اگر یکی از طرفین دعوا روس و دیگری ایرانی باشد، رسیدگی و صدور حکم را محاکم ایران انجام می دهند ولی نماینده روسی باید در همه مراحل حضور داسته باشد.
4. در امور جزایی، اگر جانی و مجنی علیه هر دو روس باشند، مجازات به عهده روسیه است. اگر متهم روس باشد، رسیدگی از طرف ایران صورت می گیرد ولی اجرای حکم باید در روسیه از طریق روسها انجام شود.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

نتایج و عبرتهای دو جنگ ایران و روس

بررسی بیش از دو دهه تجربه جنگهای اول و دوم ایران و روس که به قیمت بسیار سنگینی برای ایران تمام می شد، می تواند درسهای مفیدی برای تاریخ تحولات و بینش تاریخی - سیاسی این کشور داشته باشد؛ اهم آنها عبارتند از:
1. بی اعتمادی کامل به اروپاییان و اعتقاد به اینکه آنها به هیچ وجه به قول خود پایبند نیستند و فقط به منافع خود می اندیشند.
2. در مبارزه با یک قدرت خارجی، نباید به قدرت خارجی دیگر اتکای جدی کرد.
3. با شکست نظامی، اقتصادی و سیاسی ایران، گروههای مستشرقین و مبلغین غربی به ایران سرازیر شدند (ورود فرهنگ غربی به ایران).چ
4. مذاکراتی که در جنگ اول و دوم انجام شد، بیشتر برای سرگرم کردن ایران و تأمین منافع روسها و انگلیسیها بود.
5. از مجاهدات و دفاع ایرانیان شیعه مذهب معلوم شد که مردم ایران هیچگاه زیر بار سلطه و اشغال خارجی نمی روند.
6. علمای بزرگ در سخت ترین شرایط، اعلام جهاد و بسیج عمومی کردند و این نیرو و قوه، بزرگترین محرک ملی در برابر بیگانگان بوده است.
7. ضعف و انحطاط قاجاریه نمایان شد.
8. معلوم شد که در جنگ با دشمنان کافر، به عثمانی هم نمی توان اعتماد کرد.
9. احساس سرخوردگی که تا صد سال بعد در ایرانیان وجود داشت.