دمکرات و اعتدالی
اسامی دو حزب بظاهر مخالف ولی در باطن هر دو غربگرا و آزادی طلب بعد از مشروطیت. دمکراتها به دلیل شعارهای تندتر و افراطی، بیشتر مورد توجه جوانترها و انقلابیون بودند و تجار و سیاستمداران محافظه کار به اعتدالیون توجه داشتند.
حزب دمکرات را حزب دمکرات عامیون و گاه اجتماعیون عامیون هم گفته اند؛ و حزب اعتدالی را اجتماعیون اعتدالیون هم خوانده اند.
تعداد دمکراتها در مجلس دوم، 28 و اعتدالیون 36 نفر بوده است. یکی از بندهای اساسنامه دمکراتها، انفکاک کامل قوه سیاسی از قوه روحانی بود. روزنامه های وابسته به دمکراتها عبارت بود از: ایران نو در تهران، شفق در تبریز و نوبهار در مشهد؛ و از رؤسای دمکرات می توان از سید حسن تقی زاده، حسینقلی خان نواب، سلیمان میرزا، وحیدالملک و سیدمحمدرضا مساوات نام برد.
بعضی از رؤسای اعتدالیون عبارتند از: میرزا محمدصادق طباطبائی، سپهدار تنکابنی، سردار محیی، دولت آبادی، ناصرالملک نایب السطنه و فرمانفرما.
بررسی روند حزب دمکرات، ممکن است نکات مفید و آموزنده ای در بر داشته باشد؛ چرا که با وجود ضعفهای زیاد و مرام نسبتاً سکولار حزب دمکرات، جوانان پرشور و انقلابیون صادقی جذب این حزب شده و از این طریق نیروی ملی پرشوری بوجود آمده بود.
جوانان دمکرات، افرادی شعاری، احساساتی، ملی، وطن پرست، آزادیخواه، مردمی و عدالت طلب بودند؛ اما عمقی نمی اندیشیدند، از معارف عمیق دینی و علمای مذهبی بطور کامل تبعیت نمی کردند، خود را محور مسائل می دیدند و با نوعی تلفیق سطحی بین اسلام و غرب، مسائل را التقاطی مطرح می کردند. این صفات و برخی مشخصه های دیگر باعث شد که این نیروی اجتماعی و سیاسی مهم، به دلیل ناسالم بودن تشکیلات و مرام حزبی، علی رغم سر و صدای زیاد، کمتر بتواند در سالهای پرآشوب تاریخ تحولات، منشاء خدمات عالیه و اهداف بزرگ ملی شود.