تاریخ اسلام در آثار شهید مطهری (ره) -جلد اول

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

فصل اول : مباحث پایه ، گفتار اول : ماهیت تاریخ



الف. مفهوم تاریخ(1):


تاریخ را سه گونه می توان تعریف کرد. در حقیقت سه علم مربوط به تاریخ می توانیم داشته باشیم که با یکدیگر رابطه نزدیک دارند:


1. تاریخ نقلی


علم به وقایع و حوادث و اوضاع و احوال انسانها در گذشته، در مقابل اوضاع و احوالی که در زمان حال وجود دارد. هر وضع و حالتی و هر واقعه و حادثه ای تا به زمان حال، یعنی زمانی که درباره اش قضاوت می شود تعلق دارد، حادثه روز و جریان روز است و ثبت چنین وقایعی از قبیل روزنامه است. اما همین که زمانش منقضی شد و به گذشته تعلق یافت جزء تاریخ می گردد و به تاریخ تعلق دارد. پس علم تاریخ در این معنی، یعنی علم وقایع و حوادث سپری شده و اوضاع و احوال گذشتگان. زندگی نامه ها، فتح نامه ها، سیره ها که در میان همه ملل تألیف شده و می شود از این مقوله است.
علم تاریخ در این معنی، اولاً جزئی یعنی علم به یک سلسله امور شخصی و فردی است نه علم به کلیات و یک سلسله قواعد و ضوابط و روابط، ثانیاً یک علم نقلی است نه عقلی، ثالثاً علم به بودنها است نه علم به شدنها، رابعاً به گذشته تعلق دارد نه به حاضر. ما این نوع تاریخ را تاریخ نقلی اصطلاح می کنیم.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

اعتبار و بی اعتباری تاریخ نقلی(2)

گروهی به تاریخ نقلی به شدت بدبین اند؛ تمام را مجعولات ناقلان می دانند که بر اساس اغراض و اهداف شخصی یا تعصبات ملی و مذهبی و قومی و یا وابستگی های اجتماعی در نقل حوادث کم و زیاد و جعل و قلب و تحریف کرده اند و تاریخ را آن چنان که خود خواسته اند شکل داده اند. حتی افرادی که اخلاقاً از جعل و قلب عمدی امتناع داشته اند در نقل حوادث، انتخاب به عمل آورده اند یعنی همواره چیزهایی را نقل کرده اند که با اهداف و عقاید خودشان ناسازگار نبوده است و از نقل حوادثی که بر خلاف عقاید و احساساتشان بوده خودداری نموده اند. اینها هر چند در نقل حوادث تاریخی چیزی از خود نیفزوده اند و ماده جعلی اضافه نکرده اند اما با انتخابهای دلخواهانه خود، تاریخ را آن چنان که خود خواسته اند صورت بخشیده اند یک حادثه یا یک شخصیت آنگاه دقیقاً قابل بررسی و تحلیل است که تمام آنچه مربوط به اوست در اختیار محقق قرار گیرد و اگر بعضی به او ارائه شود و بعضی کتمان گردد، چهره واقعی پنهان می ماند و چهره ای دیگر نمایان می گردد.
این بدبینان، در مورد تاریخ نقلی همان نظر را دارند که برخی بدبینان فقها و مجتهدین به نقل احادیث و روایات دارند که از آن به انسداد باب علم تعبیر می شود. اینان نیز در تاریخ انسدادی می باشند. برخی به طنز درباره تاریخ گفته اند: تاریخ عبارت است از یک سلسله حوادث واقع نشده به قلم کسی که حاضر نبوده. از یک روزنامه نگار این طنز نقل شده که واقعیات مقدس اند اما عقیده آزاد است. برخی دیگر در این حد بدبین نیستند، اما ترجیح داده اند که در تاریخ، فلسفه شک را بپذیرند.
کتاب تاریخ چیست؟(3) از پروفسور سر جرج کلارک نقل می کند که:
معرفت گذشته پس از آنکه توسط یک یا چند مغز بشری تصفیه شده، به ما رسیده است؛ بنابراین حاوی ذرات بسیط و جامد تغییر ناپذیر نیست. پژوهش در این رشته بی پایان می نماید و به همین جهت پاره ای محققان ناشکیبا به فلسفه شک پناه برده اند یا دست کم به این عقیده توسل جسته اند که چون در تمام قضاوتهای تاریخی پای افراد و عقاید شخصی در میان است، اعتبار یکی به اندازه دیگری است و حقیقت تاریخی، عینی وجود ندارد.
حقیقت این است که هر چند نمی توان به طور دربست حتی به نقلهای راویان موثق اعتماد کرد، اما اولاً تاریخ یک سلسله مسلمیات دارد که از نوع بدیهیات در علوم دیگر به شمار می رود و همان مسلمیات خود می تواند مورد تجزیه و تحلیل محقق قرار گیرد.
ثانیاً محقق با نوعی اجتهاد می تواند صحت و عدم صحت برخی نقلها را در محک نقد قرار دهد و نتیجه گیری کند.
امروز می بینیم که بسیاری از مسائل که در دوره هایی شهرت زائدالوصفی پیدا کرده اند، پس از گذشت چند قرن، محققان بی اعتباری آنها را مانند آفتاب روشن می سازند (داستان کتابسوزی اسکندریه که از قرن هفتم - آری، فقط از قرن هفتم هجری - بر سر زبانها افتاد آن چنان شایع شد که تدریجاً در اکثر کتابهای تاریخی راه یافت، اما تحقیق محققان قرن اخیر ثابت کرد که به اساس محض است و ساخته مسیحیان مغرض بوده است) هم چنان که گاهی حقیقتی کتمان می شود اما پس از مدتی آشکار می شود. بنابراین به نقلهای تاریخی نمی توان به طور کلی بدبین بود.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

الف. مفهوم تاریخ: 2. تاریخ علمی(4)

علم به قواعد و سنن حاکم بر زندگی های گذشته که از مطالعه و بررسی و تحلیل حوادث و وقایع گذشته به دست می آید. آنچه محتوا و مسائل تاریخ نقلی را تشکیل می دهد، یعنی حوادث و وقایع برای تاریخ به معنی دوم در حکم موادی است که دانشمند علوم طبیعی در لابراتوار خود گرد می آورد و آنها را مورد تجزیه و ترکیب و بررسی قراری می دهد که خاصیت و طبیعت آنها را کشف نماید و به روابط علی و معلولی پی ببرد و قوانین کلی استنباط نماید. مورخ به معنی دوم در پی کشف طبیعت حوادث تاریخی و روابط علی و معلولی آنهاست تا به یک سلسله قواعد و ضوابط عمومی و قابل تعمیم به همه موارد مشابه حال و گذشته دست یابد. ما تاریخ به این معنی را تاریخ علمی اصطلاح می کنیم.
هر چند موضوع و مورد بررسی تاریخ علمی، حوادث و وقایعی است که به گذشته تعلق دارد، اما مسائل و قواعدی که استنباط می کند اختصاص به گذشته ندارد؛ قابل تعمیم به حال و آینده است.
این جهت، تاریخ را بسیار سودمند می گرداند و آن را به صورت یکی از منابع معرفت (شناخت) انسانی در می آورد و او را بر آینده اش مسلط می نماید.
فرقی که میان کار محقق تاریخ علمی، با کار عالم طبیعی هست این است که مواد بررسی عالم طبیعی، یک سلسله مواد موجود حاضر عینی است و قهراً بررسیها و تجزیه و تحلیل هایش همه عینی و تجربی؛ اما مواد مورد بررسی مورخ در گذشته وجود داشته و اکنون وجود ندارد، تنها اطلاعاتی از آنها و پرونده ای از آنها در اختیار مورخ است. مورخ در قضاوت خود مانند قاضی دادگستری است که بر اساس قرائن و شواهد موجود در پرونده قضاوت می کند نه بر اساس شهود عینی؛ از این رو تحلیل مورخ تحلیل منطقی و عقلانی و ذهنی است نه تحلیل خارجی و عینی. مورخ تحلیلهای خود را در لابراتوار عقل با ابزار استدلال و قیاس انجام می دهد نه در لابراتوار خارجی و با ابزاری از قبیل قرع و انبیق؛ لذا کار مورخ از این جهت به کار فیلسوف شبیه تر است تا کار عالم طبیعی.
تاریخ علمی مانند تاریخ نقلی به گذشته تعلق دارد نه به حال، و علم به بودنها است نه علم به شدنها؛ اما بر خلاف تاریخ نقلی، کلی است نه جزئی، و عقلی است نه نقلی محض.
تاریخ علمی در حقیقت بخشی از جامعه شناسی است؛ یعنی جامعه شناسی جامعه های گذشته است. موضوع مطالعه جامعه شناسی اعم است از جامعه های معاصر و جامعه های گذشته. اگر جامعه شناسی را اختصاص بدهیم به شناخت جامعه های معاصر، تاریخ علمی و جامعه شناسی دو علم خواهند بود، اما دو علم خویشاوند و نزدیک و نیازمند به یکدیگر.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

الف. مفهوم تاریخ: 3. فلسفه تاریخ

فلسفه تاریخ یعنی علم به تحولات و تطورات جامعه ها از مرحله ای به مرحله ای به مرحله دیگر و قوانین حاکم بر این تطورات و تحولات؛ به عبارت دیگر، علم به شدن جامعه ها نه بودن آنها.
ممکن است برای ذهن خواننده محترم این پرسش پیش آید که آیا ممکن است جامعه ها، هم بودن داشته باشند و هم شدن و بودن آنها موضوع یک علم باشد به نام تاریخی علمی و شدن آنها موضوع علمی دیگر باشد به نام فلسفه تاریخ؟! در صورتی که جمع میان این دو ناممکن است، زیرا بودن سکون است و شدن حرکت. از این دو یکی را باید انتخاب کرد. تصویر ما از جامعه های گذشته یا باید به صورت تصویری از بودنها باشد و یا به صورت تصویری از شدنها.
و ممکن است خواننده محترم اشکال را به صورت کلی تر و جامع تر طرح کند: به طور کلی، شناخت ما و تصویر ما از جهان - و از جامعه به عنوان جزئی از جهان - یا تصویری از اموری ایستا و ساکن است و یا تصویری از اموری پویا و متحرک. اگر جهان یا جامعه ایستا و ساکن است پس بودن دارد و شدن ندارد، و اگر پویا و متحرک است شدن دارد و بودن ندارد؛ از این رو می بینیم مهمترین تقسیمی که در زمینه مکاتب فلسفی صورت می گیرد این است که می گویند: سیستمهای فلسفی به دو گروه اصلی تقسیم می شوند: فلسفه های بودن و فلسفه های شدن.
فلسفه های بودن فلسفه هایی است که بودن و نبودن را غیر قابل جمع و تناقض را محال فرض می کرده اند چنین فرض می کرده اند که اگر بودن هست نبودن نیست، و اگر نبودن هست بودن نیست. پس، از این دو یکی را باید انتخاب کرد، و چون بالضروره بودن هست و جهان و جامعه هیچ اندر هیچ نیست، پس بر جهان سکون و ایستایی حاکم است.
اما فلسفه های شدن فلسفه هایی است که بودن و نبودن را در آن واحد قابل جمع می دانسته اند که همان حرکت است. حرکت جز این نیست که یک چیزی باشد و در عین این که هست نباشد. پس فلسفه بودن و فلسفه شدن، دو نوع نگرش کاملاً متخالف درباره هستی است و از این دو فلسفه یکی را باید انتخاب کرد. اگر ما به گروه اول ملحق گردیم باید فرض کنیم که جامعه ها بودن داشته اند و شدن نداشته اند، و بر عکس، اگر به گروه دوم ملحق گردیم باید فرض کنیم که جامعه ها شدن داشته اند و بودن نداشته اند. پس ما با تاریخ علمی به مفهومی که گذشت داریم و فلسفه تاریخ نداریم، و یا فلسفه تاریخ داریم و تاریخ علمی نداریم.
پاسخ این است: این گونه تفکر درباره هستی و نیستی و درباره حرکت و سکون و درباره اصل امتناع تناقض، از مختصات تفکر غربی است و ناشی از ناآگاهی از مسائل فلسفی هست (مسائل وجود) و بالاخص مسأله عمیق اصالت وجود و یک سلسله مسائل دیگر است.
اولاً این که بودن مساوی با سکون است و به عبارت دیگر، این که سکون بودن است و حرکت جمع میان بودن و نبودن، یعنی جامع میان دو نقیض است، از اشتباهات فاحشی است که دامنگیر برخی از نحله های فلسفی غرب شده است.
ثانیاً آنچه در اینجا طرح شده ربطی به آن مسأله فلسفی ندارد. آنچه در اینجا طرح شده مبنی بر این است که جامعه مانند هر موجود زنده دیگر دو نوع قوانین دارد: یک نوع قوانینی که در محدوده نوعیت هر نوع بر آن حکم فرماست و یک نوع قوانینی که به تحول و تطور انواع و تبدلشان به یکدیگر مربوط می شود. ما نوع اول را قوانین بودن و نوع دوم را قوانین شدن اصطلاح می کنیم.
اتفاقاً بعضی جامعه شناسان، خوب به این نکته توجه کرده اند. آگوست کنت از آن افراد است. ریمون آرون می گوید:
پویایی و ایستایی: دو مقوله اصلی جامعه شناسی آگوست کنت است. ایستایی عبارت است از مطالعه موضوعی که آگوست کنت آن را اجماع اجتماعی (توافق اجتماعی) می نامد. جامعه شبیه یک ارگانیسم زنده است.
هم چنان که بررسی کارکرد یک اندام بدون قرار دادن آن در کل زنده ای که خود جزء آن است امکان پذیر نیست: بررسی سیاست و دولت نیز بدون جایگزین کردن آنها در کل جامعه در لحظه معینی از تاریخ امکان ندارد... پویایی در آغاز عبارت است از توصیف ساده مراحل متوالی که جوامع بشری طی کرده اند. (5)
هر نوع از اواع موجودات زنده را در نظر بگیریم - از پستانداران، خزندگان، پرندگان و غیره - یک سلسله قوانین خاص دارند که مربوط به نوعیت آنهاست؛ مادامی که در محدوده آن نوع هستند آن قوانین بر آنها حکم فرماست؛ مثل قوانین مربوط به دوره جنینی یک حیوان، یا سلامت و بیماری اش، یا نحوه تغذیه اش، یا چگونگی تولید و پرورش بچه اش، یا غرایزش، یا مهاجرتش یا جفتگیری هایش.
ولی بنابر نظریه تبدل و تکامل انواع، علاوه بر قوانین ویژه هر نوع در دایره نوعیتش، یک سلسله قوانین دیگر وجود دارد که به تبدل و تکامل انواع و انتقال نوع پست تر به نوع عالی تر مربوط می شود. این قوانین است که شکل فلسفی پیدا می کند و احیاناً فلسفه تکامل نامیده می شود نه علم زیست شناسی.
جامعه نیز به حکم این که یک موجود زنده است، دو گونه قوانین دارد: قوانین زیستی و قوانین تکاملی. آنچه به علل پیدایش تمدنها و علل انحطاط آنها و شرایط حیات اجتماعی و قوانین کلی حاکم بر همه جامعه ها همه اطوار و تحولات مربوط می شود ما آنها را قوانین بودن جامعه ها اصطلاح می کنیم، و آنچه به علل ارتقاء جامعه ها از دوره ای به دوره ای و از نظامی به نظامی مربوط می شود ما آنها را قوانین شدن جامعه ها اصطلاح می کنیم...
پس علم تاریخ در معنی سوم، علم تکامل جامعه هاست از مرحله ای به مرحله ای، نه علم زیست آنها در یک مرحله خاص و یا در همه مراحل. ما برای این که این مسائل با مسائلی که آنها را تاریخ علمی نامیدیم اشتباه نشود، اینها را فلسفه تاریخ اصطلاح می کنیم. غالباً میان مسائل مربوط به تاریخ علمی که به حرکات غیر تکاملی جامعه مربوط می شود با مسائل مربوط به فلسفه تاریخ که به حرکات تکاملی جامعه مربوط می شود تفکیک نمی شود و همین جهت اشتباهاتی تولید می کند.
فلسفه تاریخ، مانند تاریخ علمی، کلی است نه جزئی، عقلی است نه نقلی؛ اما بر خلاف تاریخ علمی، علم به شدن جامعه هاست نه علم به بودن آنها. و نیز بر خلاف تاریخ علمی، مقوم تاریخی بودن مسائل فلسفه تاریخ این نیست که به زمان گذشته تعلق دارند، بلکه این است که علم به یک جریان است که از گذشته آغاز شده و ادامه دارد و تا آینده کشیده می شود. زمان برای این گونه مسائل صرفاً ظرف نیست. بلکه یک بعد از ابعاد این مسائل را تشکیل می دهد.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

فلسفه تاریخ در قرآن(6)

این مسئله که قرآن دعوت می کند که بشر تاریخ را مطالعه کند بسیاری از نظریات قرآن درباره فلسفه تاریخ را روشن می کند.
اگر حوادث تاریخی عالم گزاف و تصادف باشد، مطالعه تاریخ گذشته با امروز هیچ ربطی پیدا نمی کند، چون قضایا بر اثر تصادفات است. قرآن اصل تصادف را انکار می کند، اصل سنن را قبول می کند و به آن تصریح می نماید.
اگر تاریخ، سنن داشته باشد ولی سنن آن خارج از اختیار بشر باشد و بشر نتواند در آن سنتها نقشی داشته باشد - امری جبری محض باشد و انسان هیچ گونه تأثیری در مسیر تحول تاریخ نداشته باشد - باز درس گرفتن و آموختن از تاریخ معنی ندارد، زیرا تحول تاریخ یک امر جبری که صورت می گیرد، من چه بخواهم و چه نخواهم، اراده کنم یا اراده نکنم، هیچ تأثیری ندارد، مثل گردش زمین به دور خورشید یا گردش زمین به دور خودش (که لااقل عجالتاً برای ما چنین چیزی است). زمین یک گردش سالانه به دور خورشی دارد، من چه بخواهم و چه نخواهم، این قانون و سنتی خارج از اختیار من است. دانستن آن برای من هیچ فایده ای ندارد چون من نمی توانم آن را پس و پیش کنم یا الگویش را بسازم.
پس معلوم می شود که انسان (در تحولات تاریخ) نقشی دارد و می تواند نقشی داشته باشد.
اگر عوامل مؤثر در تاریخ عوامل سوء باشد، عوامل فساد باشد، مثلاً تنها عامل مؤثر در تاریخ زور باشد و عامل دیگری غیر از آن نقشی در تاریخ نداشته باشد، یا یگانه عامل مؤثر در تاریخ زر و پول و اقتصاد باشد و هیچ عامل دیگری نقش نداشته باشد، در این صورت تاریخ معلم بشر است اما معلم بسیار بدی، چرا؟ چون به انسان می گوید: هیچ چیز در تاریخ نقش ندارد جز شهوت و زن و پول و زر، پس بهتر است انسان اصلاً تاریخ را مطالعه نکند، چون اگر مطالعه کند و به راز تاریخ دست یابد به سخنی که برخی می گویند می رسد که حق هیچ وقت نقشی در عالم نداشته و نمی تواند هم نقشی داشته باشد، اصلاً زور به تمام معنی اخلاقی است، اخلاق یعنی زور و زور یعنی اخلاق و نقشها همه در زور خلاصه می شود و غیر از این چیزی در عالم نیست.
اما اگر تاریخ تصادف نباشد، سنت باشد، اگر سنت تاریخ جبری محض نباشد، انسان در آن نقش داشته باشد، و اگر آن عامل های انسانی که نقش دارند منحصراً عامل فساد نباشد، بلکه بیشتر عامل عامل صلاح باشد، عامل تقوی و پاکی باشد، عامل حق و ایمان باشد، در این صورت تاریخ معلم است و معلم خوب.
این که قرآن درس تاریخ می گوید مبتنی بر قبول تمام اینهاست. از نظر قرآن صلاح در تاریخ نقش دارد، تقوی و اخلاص در تاریخ نقش دارد، بلکه نقش نهایی و پیروزی نهائی همیشه از آن حق است و این تصریح قرآن مجید است: کتب الله لأغلین انا و رسلی (7) قانون قطعی الهی است که پیروزی نهایی از آن من، یعنی قانون من - خدا که نمی آید وارد میدان شود - و پیامبران من است. و ان جندنا لهم الغالبون (8) باز معنایش همین است.
در این که (9) قرآن مجید تاریخ را به عنوان یک درس و یک منبع معرفت و شناسایی، یک موضوع تفکر و مایه تذکر و آیینه عبرت یاد می کند جای تردید نیست. ولی آیا قرآن به تاریخ به چشم فردی می نگرد یا به چشم اجتماعی؟ آیا قرآن تنها نظرش به این است که زندگی افرادی را برای عبرت سایر افراد طرح کند یا نظرش به زندگی جمعی است، لااقل زندگی جمعی نیز منظور نظر آن هست؟ و به فرض دوم آیا از قرآن می توان استنباط کرد که جامعه، مستقل از افراد، حیات و شخصیت و مدت و اجل و حتی شعور و ادراک و وجدان و ذوق و احساس و نیرو دارد یا نه؟ و بنابراین فرض آیا از قرآن کریم می توان استنباط کرد که بر جامعه ها و اقوام و امم، سنتها و روشها و قوانین معین و مشخص و یکسانی حاکم است یا نه؟
البته بررسی کامل این مطلب نیازمند به رساله ای جداگانه است؛ اینجا به طور اختصار عرضه می دارم که پاسخ هر سه پرسش مثبت است.(10)
قرآن کریم لااقل در بخشی از عبرت خود، زندگی اقوام و امتها را به عنوان مایه تنبه برای اقوام دیگر مطرح می کند:
تلک امة قد خلت لها ما کسبت و لکم ما کسبتم و لا تسئلون عما کانوا یعلمون.(11)
آنان امت و جامعه ای بودند که گذشتند و رفتند. آنان راست، دستاوردهای خودشان و شما راست، دستاوردهای خودتان. شما مسؤول اعمال آنان نیستید (تنها مسؤول اعمال خود هستید).
قرآن مکرر در تعبیرات خود موضوع حیات و مدت و اجل اقوام و امتها را طرح کرده است، مثلاً می گوید:
و لکل امة أجل فاذا جاء أجلهم لا یستأخرون ساعة و لا یستقدمون.(12)
زندگی هر امتی را پایانی است، پس هرگاه پایان عمرشان فرا رسد، نه ساعتی دیرتر بیایند و نه ساعتی زودتر فانی گردند.
قرآن کریم این گمان را که اراده ای گزافکار و مشیتی بی قاعده و بی حساب سر نوشت های تاریخی را دگرگون می سازد به شدت نفی می کند و تصریح می نماید که قاعده ای ثابت و تغییرناپذیر بر سرنوشت های اقوام حاکم است؛ می فرماید:
فهل ینظرون الا سنة الاولین فلن تجد لسنة الله تبدیلاً و لن تجد لسنة الله تحویلاً.(13)
آیا این مردم جز سنت و روشی که بر اقوام پیشین جاری شده است انتظاری دارند؟ هرگز در سنت خدا، تبدیل (جانشین شدن سنتی) یا تغییر (دگرگونی یک سنت) نخواهی یافت.
قرآن کریم نکته فوق العاده آموزنده ای در مورد سنتهای تاریخ یادآوری می کند و آن این که مردم می توانند با استفاده از سنن جاریه الهیه در تاریخ، سرنوشت خویش را نیک یا بد گردانند، به این که خویش و اعمال و رفتار خویش را نیک یا بد گردانند؛ یعنی سنتهای حاکم بر سرنوشتها در حقیقت یک سلسله عکس العمل ها و واکنشها در برابر عملها و کنش هاست. عملهای معین اجتماعی عکس العمل های معین به دنبال خود دارد. از این رو در عین آنکه تاریخ با یک سلسله نوامیس قطعی و لا یتخلف اداره می شود، نقش انسان و آزادی و اختیار او به هیچ وجه محو نمی گردد
قرآن آیات زیادی در این زمینه دارد؛ کافی است که برای نمونه آیه 11 از سوره مبارکه رعد را بیاوریم:
ان الله لا یغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم.
خداوند وضع حاکم و مستولی بر قومی را تغییر نمی دهد مگر آنکه آنچه در خلق و خوی و رفتار خود دارند تغییر دهند.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

ب. تحول و تطور تاریخ(14): مقدمه

آنچه تاکنون گفته شد، درباره یکی از دو مسأله مهم تاریخ یعنی ماهیت تاریخ بود که آیا مادی است یا غیر مادی؟(15) مسأله مهم دیگر تحول و تطور تاریخ انسانی است. می دانیم که انسان موجود اجتماعی منحصر به فرد نیست، پاره ای جاندارهای دیگر نیز بیش و کم زندگی اجتماعی و موجودیت اجتماعی دارند؛ زندگی شان با تعاون و همکاری و تقسیم وظایف و مسؤولیتها تحت یک سلسله قواعد و قوانین منظم صورت می گیرد. همه می دانیم که زنبور عسل این چنین جانداری است.
اما یک تفاوت اساسی میان موجودیت اجتماعی انسان و موجودیت اجتماعی آن جانداران وجود دارد و آن این است که زندگی اجتماعی آن جانداران ثابت و یکنواخت است، تحول و تطوری در نظام زندگی آنها، و به تعبیر موریس مترلینگ، در تمدن آنها - اگر این تعبیر صحیح باشد - رخ نمی دهد، بر خلاف زندگی اجتماعی انسان که متحول و متطور است، بلکه دارای شتاب است، یعنی تدریجاً بر سرعت آن افزوده می شود؛ لهذا تاریخ زندگی اجتماعی انسان دوره ها دارد که از نظرگاههای مختلف این دوره ها با یکدیگر متفاوت اند.
مثلاً از نظر لوازم معیشت: دوره صید و شکار، دوره کشاورزی، دوره صنعتی.
از نظر نظام اقتصادی: دوره اشتراکی، دوره برده داری، دوره فئودالیسم، دوره سرمایه داری، دوره سوسیالیزم.
از نظر نظام سیاسی: دوره ملوک الطوایفی، دوره استبدادی، دوره آریستو کراسی، دوره دموکراسی.
از نظر جنسی: دوره زن سالاری، دوره مرد سالاری. و هم چنین از جنبه های دیگر.
چرا این تطور در زندگی سایر جانداران اجتماعی دیده نمی شود؟ راز این تطور و عامل اساسی که موجب می شود انسان از یک دوره اجتماعی به دوره اجتماعی دیگر منتقل شود، چیست؟ به عبارت دیگر، آنچه در انسان هست که زندگی را به جلو می برد و در حیوان نیست، چیست و این انتقال و این جلو بردن چگونه و تحت چه قوانینی و به اصطلاح با چه مکانیسمی صورت می گیرد؟
البته اینجا معمولاً یک پرسش از طرف فیلسوفان تاریخ مطرح می شود و آن این است که آیا پیشرفت و تکامل واقعیت دارد؟ یعنی واقعاً تغییراتی که در طول تاریخ در زندگی اجتماعی بشر رخ داده در جهت پیشرفت و تکامل بوده است؟ ملاک و معیار تکامل چیست؟
برخی در این که این تغییرات پیشرفت و تکامل شمرده می شود تردید دارند و در کتب مربوطه مطرح است(16) و بعضی حرکت تاریخ را دوری می دانند؛ مدعی شده اند که تاریخ از یک نقطه حرکت می کند و پس از طی مراحلی بار دیگر به نقطه اول می رسد و شعار تاریخ این است: از سر.
مثلاً یک نظام قبایلی خشن (به) وسیله مردمی بیابانگرد که شجاعت و اراده دارند تأسیس می شود.این حکومت به طبیعت خود منجر به اشرافیت و آریستوکراسی می گردد. انحصار طلبی در حکومت اشرافیت به انقلاب عامه و حکومت دموکراسی منتهی می شود. هرج و مرج و بی سر پرستی و افراط در آزادی در نظام دموکراسی بار دیگر سبب روی کار آمدن استبداد خشن (به) وسیله یک روحیه قبایلی می گردد.
ما فعلاً وارد این بحث نمی شویم و به... صورت اصل موضوع بنابراین می گذاریم که حرکت و سیر تاریخ در مجموع، در جهت پیشرفت است.
البته لازم به یادآوری است که همه کسانی که تاریخ را در جهت پیشرفت می بینند، اعتراف دارند که چنین نیست که همه جامعه ها در همه شرایط، آینده شان از گذشته شان بهتر است و جامعه ها همواره و بدون وقفه در جهت اعتلا سیر می کنند و انحطاطی در کار نیست. بدون شک جامعه ها توقف دارند. انحطاط و قهقرا دارند، تمایل به راست یا چپ دارند و بالاخره سقوط و زوال دارند. مقصود این است که جوامع بشری در مجموع خود یک سیر متعالی را طی می کند.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

1- نظریه نژادی:(18)

طبق این نظریه، عامل اساسی پیش برنده تاریخ، برخی نژادها هستند. بعضی نژادها استعداد تمدن آفرینی و فرهنگ آفرینی دارند و بعضی دیگر ندارند؛ بعضی می توانند علم و فلسفه و صنعت و اخلاق و هنر و غیره تولید کنند، برخی دیگر صرفاً مصرف کننده هستند نه تولید کننده.
از اینجا نتیجه گرفته می شود که نوعی تقسیم کار میان نژادها باید صورت گیرد:
نژادهایی که استعداد سیاست و تعلیم و تربیت و تولید فرهنگ و فن و هنر و صنعت دارند مسؤول چنین کارهای انسانی و ظریف و عالی باشند.
و اما نژادهایی که چنین استعدادی ندارند از این گونه کارها معاف باشند و در عوض کارهای زمخت بدنی و شبه حیوانی که ظرافت فکر و ذوق و اندیشه نمی خواهد به آنها سپرده شود. ارسطو که در باب اختلاف نژادها چنین نظریه ای داشت، به همین دلیل، برخی نژادها را مستحق برده داشتن و برخی دیگر را مستحق برده شدن می دانست.
عقیده بعضی این است که عامل جلو بردن تاریخ، نژادهای خاصی است. مثلاً نژاد شمالی بر نژاد جنوبی برتری دارد؛ آن نژاد بوده که تمدنها را پیش برده است. کنت گوبینو فیلسوف معروف فرانسوی که در حدود صد سال پیش سه سال به عنوان وزیر مختار فرانسه در ایران بوده است طرفدار این نظریه است.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

2- نظریه جغرافیایی:(19)

طبق این نظریه، عامل سازنده تمدن و بوجود آورنده فرهنگ و تولید کننده صنعت، محیط طبیعی است. در مناطق معتدل، مزاجهای معتدل و مغزهای نیرومند به وجود می آید. بوعلی در اوایل کتاب قانون شرحی مبسوط در تأثیر محیط طبیعی روی شخصیت فکری، ذوقی و احساسی انسانها بحث می کند.
بنابراین نظریه، آنچه انسانها را آماده جلو بردن تاریخ می کند نژاد و خون یعنی عامل وراثت نیست، که یک نژاد معین در هر محیط و منطقه ای که باشد سازنده و پیش برنده تاریخ است و نژاد دیگر در هر محیطی که زیست کند فاقد چنان استعدادی است، بلکه اختلاف نژادها معلول اختلاف محیطهاست؛ با جابجا شدن نژادها تدریجاً استعدادها هم جابجا می شوند. پس در حقیقت، این اقلیمهای خاص و منطقه های خاص می باشند که پیش برنده و نو آفرین می باشند. منتسکیو دانشمند جامعه شناس فرانسوی قرن هفدهم در کتاب معروف روح القوانین طرفدار این نظریه است.

[نازنین رقیه* خادمه گل نرگس*]

3- نظریه قهرمانان.(20)

طبق این نظریه، تاریخ را - یعنی تحولات و تطورات تاریخ را - چه از نظر علمی و چه از نظر سیاسی یا اقتصادی یا فنی یا اخلاقی، نوابغ به وجود می آورند.
تفاوت انسانها با سایر جانداران در این است که سایر جاندارها از نظر زیست شناسی یعنی از نظر استعدادهای طبیعی در یک درجه اند؛ تفاوتی - لااقل تفاوت قابل ملاحظه ای - در میان افراد از این نظر دیده نمی شود، برخلاف افراد انسان که احیاناً از نظر استعدادها تفاوتهایی از زمین تا آسمان دارند. نوابغ افرادی استثنایی هر جامعه اند. افراد استثنایی که از قدرت خارق العاده ای از نظر عقل یا ذوق یا اراده و ابتکار برخوردارند، هرگاه در جامعه ای پدید آیند آن جامعه را از نظر علمی و فنی یا از نظر اخلاق یا از نظر سیاسی یا از نظر نظامی جلو می برند.
طبق این نظریه، اکثریت افراد بشر فاقد ابتکارند، دنباله روند، مصرف کننده اندیشه و صنعت دیگران اند اما همواره کم و بیش در هر جامعه ای یک اقلیت مبتکر، ابداع گر، پیشرو و پیشتاز، تولید کننده اندیشه و آفریننده صنعت وجود دارد و آنان هستند که تاریخ را به جلو می رانند و وارد مرحله جدیدی می کنند.
کارلایل فیلسوف معروف انگلیسی که کتاب معروف قهرمانان (الابطال) را نوشت و از رسول اکرم آغاز کرد، چنین نظریه ای دارد. از نظر کارلایل در هر قومی یک یا چند شخصیت تاریخی جلوه گاه تمام تاریخ آن قوم است، و به عبارت صحیح تر، تاریخ هر قوم جلوه گاه شخصیت و نبوغ یک یا چند قهرمان است. مثلاً تاریخ اسلام جلوه گاه شخصیت رسول اکرم است و تاریخ جدید فرانسه جلوه گاه شخصیت ناپلئون و چند نفر دیگر و تاریخ شصت ساله اخیر شوروی جلوه گاه شخصیت لنین.
بعضی(21) ادعا کرده اند که: تاریخ جنگ میان نبوغ و حد عادی استیعنی همواره افراد عادی و متوسط، طرفدار وضعی هستند که به آن خو گرفته اند و نابغه، خواهان تغییر و تبدیل وضع موجود به وضع عالی تر است. کارلایل مدعی است که تاریخ با نوابغ و قهرمانان آغاز می شود. این نظریه در حقیقت مبتنی بر دو فرض است:
اول این که جامعه فاقد طبیعت و شخصیت است. ترکیب جامعه از افراد ترکیب حقیقی نیست. افراد همه مستقل از یکدیگرند. از تأثیر و تأثر افراد از یکدیگر یک روح جمعی و یک مرکب واقعی که از خود شخصیت و طبیعت و قوانین ویژه داشته باشد به وجود نمی آید. پس افرادند و روان شناسی های فردی و بس. رابطه افراد بشر در یک جامعه از نظر استقلال از یکدیگر نظیر رابطه درختان یک جنگل است. حوادث اجتماعی چیزی جز مجموع حوادث جزئی و فردی نیست؛ از این رو بر جامعه بیشتر اتفاقات و تصادفات که نتیجه بر خورد علل جزئی است حاکم است نه علل کلی و عمومی.
فرض دوم این است که افراد بشر بسیار مختلف و متفاوت آفریده شده اند با این که افراد بشر عموماً موجودات فرهنگی و به اصطلاح فلاسفه حیوان ناطق اند در عین حال، اکثریت قریب به اتفاق انسانها فاقد ابتکار و خلاقیت و آفرینندگی می باشند؛ اکثریت مصرف کننده فرهنگ و تمدن اند نه تولید کننده آنها؛ فرقشان با حیوانات این است که حیوانات حتی مصرف کننده هم نمی توانند باشند. روح این اکثریت روح تقلید و دنباله روی و قهرمان پرستی است. اما اقلیتی بسیار معدود از انسانها قهرمان اند نابغه اند، فوق حد عادی و متوسطاند مستقل الفکر، مبدع و مبتکر و دارای اراده قویه اند، از اکثریت متمایزند؛ گویی ز آب و خاک دگر و شهر و دیار دگرند. اگر نوابغ و قهرمانان علمی، فلسفی، ذوقی، سیاسی، اجتماعی، اخلاقی، هنری و فنی ظهور نکرده بودند بشریت به همان حال باقی می ماند که روز اول بود، یک قدم به جلو نمی آمد.
از نظر ما هر دو فرض مخدوش است. اما فرض اول از آن جهت که قبلاً (22) در بحث جامعه ثابت کردیم که جامعه از خود شخصیت و طبیعت و قانون و سنت دارد و بر طبق آن سنن کلی جریان می یابد و آن سنتها در ذات خود پیش رونده و تکاملی می باشند. پس این فرض را باید به کناری نهیم و آنگاه ببینیم با وجود این که جامعه دارای شخصیت و طبیعت و سنت است و بر وفق همان سنن جریان می یابد، شخصیت فرد می تواند نقش داشته باشد یا نه؟ درباره این مطلب بعداً سخن خواهیم راند.
و اما فرض دوم از آن جهت که هر چند این مطلب جای انکار نیست که افراد بشر مختلف آفریده شده اند ولی این نظر هم صحیح نیست که تنها قهرمانان و نوابغ، قدرت خلاقه دارند و اکثریت قریب به اتفاق مردم فقط مصرف کننده فرهنگ و تمدن اند در تمام افراد بشر بیش و کم استعداد خلاقیت و ابتکار هست و بنابراین همه افراد و لااقل اکثریت افراد می توانند در خلق و تولید و ابتکار سهیم باشند گو این که سهمشان نسبت به سهم نابغه ناچیز است.
نقطه مقابل این نظریه که مدعی است تاریخ را شخصیتها به وجود می آورند نظریه دیگری است که درست عکس آن را می گوید، مدعی است تاریخ شخصیتها را به وجود می آورد نه شخصیتها تاریخ را؛ یعنی نیازهای عینی اجتماعی است که شخصیت خلق می کند.
از زبان منتسکیو گفته شده است: اشخاص بزرگ حوادث مهم، نشانه ها و نتایج جریانهای وسیع تر و طولانی تری هستند و از زبان هگل: مردان بزرگ آفریننده تاریخ نیستند، قابله اند. مردان بزرگ علامتاند نه عامل. از نظر منطق افرادی که مانند دورکهایم اصالة الجمعی می اندیشند و معتقدند افراد انسان مطلقاً در ذات خود فاقد شخصیت اند و تمام شخصیت خود را از جامعه می گیرند، افراد و شخصیتها جز تجلی گاه روح جمعی و به قول محمود شبستری مشبکهای مشکوة روح جمعی نیستند.
و کسانی که مانند مارکس علاوه بر آنکه جامعه شناسی انسان را کار اجتماعی او می شمارند آن را مقدم بر شعور اجتماعی اش تلقی می کنند، یعنی شعور افراد را مظاهر و جلوه گاههای نیازهای مادی اجتماعی می دانند، از نظر این گروه، شخصیتها مظاهر نیازهای مادی و اقتصادی جامعه اند، نیازهای مادی...(23)