راه جوان ماندن با غذا و داروهای گیاهی

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

مقدمه

اهمیت بهداشت و سلامت در زندگی

گرچه ما امروز در جهانی زندگی می کنیم که دست تبهکارانه انسان نماهای استکباری، شب روزی نمی گذارد که انسانهای محروم و بی گناهی را به خاک و خون می کشد، و مخصوصاً در قرن اخیر میلیونها زن و کودک در خواب و بیداری، در شهر و روستا، در بیان و مزرعه، بوسیله سلاحهای مخرب جنگی، جان و جوانی و سلامت خویش را از دست داده اند و معلول و مصدوم و ناتوان و زمینگیر شده اند.(1)
در عین حال، این موضوع مهم را نیز نباید مورد غفلت قرار داد، که، عقل سالم در بدن سالم است و این حقیقت را علم و تجربه هم به اثبات رسانده و آنهائی هم که از نعمت گران قیمت سلامت و تندرستی بر خوردار بوده اند، هم خود له کار فعالیت موفق بوده و هم توانسته اند در مراحل مختلف تربیتی، خدماتی و فرهنگی، برای دیگران، نقش مؤثری داشته باشند.
بدین لحاظ، مطالعه، بررسی و چاره جوئی برای بدست آوردن تندرستی و سلامتی و حفظ و حراست از آن، یکی از وظایف اجتناب ناپذیر هر یک از ما می باشد، و برای انجام این مسئولیت، می بایست کوشش مؤثر بکارگیریم.
دانشمندانی که به سلامت و تندرستی افراد بشر، اندیشیده و کوشیده اند، برای آن مطالعه، تمهیدات و تلاشهای علمی و پزشکی بکار گرفته اند، برخی توانسته اند، یکی از آرزوهای دیرینه بشریت را که عبارت بود از: مبارزه با پیری و کشف راز جوان ماندن. تا حد زیادی باز شناسد، و بدان لباس عمل بپوشانند.
بر این اساس، کتابهائی هم نوشته اند، که برخی عبارت است از: چگونه بر طول زندگی خود بیفزاییم؟ اثر: الکساندر برگومولتز، روسی.
صد و پنجاه سال جوان بمانید. اثر دکتر ویکتور بوگومولتنر، روسی، گذرنامه برای یک زندگی نوین. دکتر گیلورد هاوزر، آلمانی،
مبارزه با عوارض پیری. اثر: دکتر عبدالکریم قریب.
کتابهائی از این قبیل، فرمولها، دستورالعملها، پیشنهادات و مسائلی را ارائه می دهد که با اقتباس و بهره جویی از آن، در بسیاری از موارد می توان جوانی را تقویت و حفظ نمود و عوارض پیری را کاهش داده و عمر را طولانی و زندگی را با نشاط و شاداب گرادنید.
عمده اصولی را که کتابهای فوق و حتی سایر آثار در این زمینه، محور بحث قرار داده و آن را به عنوان عوامل مبارزه با عوارض پیری و موجبات طولانی شدن عمر معرفی کرده اند: تغذیه خوب، ورزش، فعالیت و داشتن همت و حرارت و شوق (2) و زندگی سالم می توان دانست.
انگیزه تألیف این کتاب
بهداشت برای سلامت افراد جامعه و مبارزه با پیری و داشتن عمر طولانی مفید، چیزی است که همگان باید آن را مورد توجه قرار داده، مواظبت و مراقبت به عمل آوریم، بیندیشیم، بگوئیم، بنویسیم و به عنوان یک مسئولیت اخلاقی و اجتماعی، به هر شکل ممکن، پیشنهاد، طرح و ارائه طریق صورت گیرد.
این رسالت برای عموم افراد در حد توان، یک تهعد اخلاقی است، اما برای عالمان و اندیشمندان و دانشمندان و نویسندگان و گویندگان، مخصوصاً در یک جامعه اسلامی، مسئولیتی سنگین تر خواهد بود، تا بدین وسیله نیز در راه سلامت کشور، بهره برداری بیشتر از نیروهای انسانی و سازندگی بهتر و سرانجام رشد و تعالی و تکامل میهن اسلامی، بتوان اقدامات مفیدتری انجام داد.
غیر از این انگیزه کلی، انگیزه خاصی که اینجانب را به تألیف این کتاب وادار نمود، این بود که: در اثر ارتباط با برخی از سراهای سالمندان در سالهای پس از انقلاب اسلامی و نیز مشاهده و برخورد با سطح شهرهای بزرگ با سالمندان و سالخوردگان و از کار افتادگان، این مطلب در ذهنم تداعی کرد:
1- نا آگاهی از دستورها و فرهنگ پربار و اسلامی، حتی در برخی مواقع بیماری و پیری و افتادگی و بیهودگی نیز به دنبال خواهد داشت.
2- آگاهی و دانائی نسبت به اصول بهداشتی و توصیه های دلسوزانه پیشوایان بزرگوار اسلام، می تواند بسیاری از بیماریها و ناتوانیها و فرسودگیها را کاهش دهد.
3- ناآگاهی بعضی خانواده ها، در مورد تحویل سالمندان خود به سراهای سالمندان با رها کردن آنها در معابر و سطح شهرها، غیر از اینکه سالمندان را با زندگی بیهوده و بی خاصیت دست گریبان می سازد، خانوده ها را هم از انجام وظیفه اخلاقی و نمک شناسی و خدمت مستقیم به پدران و مادران سالمند خود، و در نتیجه از اجر و پاداش معنوی خدمت به آنان محروم می سازد.
4- برخی از سالمندان که زندگی آنان ذلت و بیهودگی و تباهی در هم آمیخته، افرادی هستند که، در روستاها و شهرستانها، کارآیی در حد توان خویش را رها کرده و گاهی با مهاجرتهای ناپخته، ناهنجاریها و مشکلات و پیچیدگیهای شهری هم به وجود آورده اند.
5- بیکاری و زندگی در محیط شلوغ و نامساعد شهری، خود دو زمینه مساعد بیماری و فرسودگی و کاهش و سلامت و طول عمر بوده و چنانچه افراد در سالهای سالخوردگی خود، به کار و تلاشی در خور و توان خویش اشتغال داشته و به جای زیست در محیط آلوده و آشفته شهرهای بزرگ، فضای آرام و سالمی را برای زندگی خود انتخاب کنند، قهراً از نشاط و فعالیت و خاصیت بهتری برخوردار خواهند بود.
6- بیکاری، غیر از اینکه یک نوع بیماری است، برای افرادی که در سنین سالمندی و پیری، در معابر و گذرگها رها می شوند و احیاناً دست سؤال و تکدی پیش دیگران دراز می کنند، در واقع خود را به نوعی ذلت و زبونی و فساد اخلاقی مبتلا ساخته و برای خود و جامعه ننگ و نقیصه و مشکل و آفت اجتماعی به وجود می آورند، که پیشگیری و مبارزه با اینگونه آفات، برای دولت نیز، نیرو و هزینه و مشکلاتی در بر خواهد داشت.
آری، آن وقت با توجه به نقائص اخلاقی و مشکلات اجتماعی، و زیانها و آفات اقتصادی که از بابت وضعیت سالمندان، دامنگیر جامعه میگردد، باید موارد زیر را مورد توجه و پیگیری قرار دهیم:
الف: روزگار تجربه و اطاعت
برخلاف برداشتها و برخوردهای ناقص و نامناسبی که، نسبت به روزگار سالخوردگان بعمل می آید، و افراد در چنین سنینی، زندگی را با بیکاری و بیهودگی سپری می کنند، دوران کهولت می تواند مرحله بکارگیری تجربه های
مفید زندگی، و نیز مرحله اطاعت و عبادت خداوند محسوب گردد.
دکتر مارتین کمپرت می گوید: غالباً پیری را کودکی دوم می نامند.
اما به نظر من، سالخوردگی آغاز دومی از زندگی است.(3)
امام باقر (ع) در پاسخ کسیکه بکار و فعالیت آن حضرت در روزگار کهولت در هوای گرم انتقاد می کرد، آن حضرت کار و تلاش را حتی در ساعات گرم کشور حجاز و در کهنسالی برای خود اطاعت از خداوند دانست و با این بیان و آن شیوه عملا به جامعه درس ارزشمندی آموخت. (4)
ب: بیکاری زشت و ناپسند است
هر عنصری از عناصر جهان آفرینش، در حرکت و تلاش و جریان و فعالیت است، بافت طبیعی و فیزیکی وجود انسان هم از این قاعده مستثنی نیست، و مرحله ارادی و تصمیم گیری و توان و تلاش وی هم شامل این قانون می شود.و انسان در هر شرایطی در حد توان خویش، باید از بیکاری و بی عاری و کسالت و جمود و سکون بر کنار باشد.
بهمین جهت، بیکاری و بیهودگی و بی خاصیتی، که ممکن است.
حتی گاهی به صورت خواب زیاد هم صورت گیرد، مورد مذمت و تنفر و خشم خداوند قرار گرفته است!
امام کاظم (ع) فرموده: ان الله لیبغض العبد النوام و ان الله لیبغض العبد الفارغ.(5) خداوند متعال، از کسانیکه زیاد می خوابند، و نیز از افرادی که بیکار و بیهوده هستند بسیار خشمناک و متنفر است!
ج: شکستن شخصیت ممنوع است
افرادی که به خاطر بیماری و سالخوردگی، تن به بیکاری: تن پروری می دهند در واقع عزت نفسانی و شخصیت انسانی خود را می شکنند. و اینکار غیر اینکه از نظر وجدان و عقل عملی زشت و ناپسند است، پیشوایان اسلام هم بیکاری را ذلت و نکبت دانسته، آنرا ممنوع نموده و در مقابل به حرکت و فعالیت، توصیه فراوان فرموده اند.
امام رضا (ع) یکی از مسلمان را بنام مصادف در حال بیکاری مشاهده کرد به او فرموده: اغد الی عزک، اعنی السوق. (6)
به طرف عزت خود، یعنی بازار و محل کار و فعالیت حرکت کن.
د: حاجتمندی شخصیت را خورد می کند
این معنی به تجربه هم ثابت شده که انسان بهر شکلی نیازمند دیگران شود، دست حاجت پیش این و آن دراز کند، به نوعی در راه ذلت و شکستن عزت و شخصیت خود اقدام برداشته و حیثیت انسانی خود را خرد کرده است و چنین رفتاری، ناپسند خواهد بود!
امام صادق (ع) نیز فرموده: طلب الحوائج الی الناس استلاب للعز و مذهبه للحیاء و الیأس مما فی ایدی الناس، عز للؤمن فی دینه و الطمع هو الفقر الحاضر.(7)
در خواست حاجت به نزد مردم موجب از دست دادن عزت و شوکت انسانی و سبب نابود شدن حیا و حیثیت میگردد، اما بی نیازی از دیگران باعث عزت می شود و طمع ورزی، فقر و نیازمندی موجود خواهد بود!
در حدیث دیگران آمده: من ابدء ضره الی الناس فضح نفسه عندهم. (8)
هر کس ناراحتی و مشکلاتی خود را پیش دیگران اظهار کند در مقام فضاحت و ذلت خود پیش آنان برآمده است!
بنابراین، از آنچه تا کنون در این مقدمه خواندیم به این نتیجه رسیدیم که، بیکاری و بیماری عزت و عظمت انسان را از دست می دهد، ناتوانی و تن پروری، شخصیت و معنویت انسان را به ذلت و تکدی می کشاند، در مقابل سلامت و فعالیت، موجب رشد اخلاقی و اجتماعی جامعه خواهد بود. بیکاری و بیماری، سلامت و شادابی و جوانی افراد را به فرسودگی و پیری و تباهی می کشاند و حتی الامکان باید کوشید با بیماری و بیکاری و پیری و ناتوانی و فرسودگی و بیهودگی و عوارض اخلاقی و اقتصادی و اجتماعی این گونه آفات و ضایعات مبارزه نمود و افراد جامعه ای سالم و رشید و توانمند و پرتحرک بوجود آورد. زیرا عقل سالم در بدن سالم است، و بدن و عقل سالم، زندگی و جامعه سالم و سربلند پدید خواهد آورد.
روش کار تألیف
در این نوشتار، نویسنده صرف نظر از مسائل علمی و پزشکی مبارزه با عوامل پیری، که در حوزه مسئولیت و فعالیت تخصصی دانایان و جوامع علمی است، در صدد است عموماً با کنکاش و اخبار و احادیث اسلامی، بخشی از مطالب ارشادی و اخلاقی اسلام را که در دنیای علم رنگ و بوی علمی هم بخود گرفته و ضمنا حق تقدم اولیاء بزرگوار اسلام را در این زمینه ها هم نسبت به سایر افکار آثار و نظرها محفوظ می دارد، به اضافه مواردی که هنوز هم جوامع غیر مذهبی به راز و عمق آن پی نبرده اند، مورد بررسی قرار دهد.
البته همان طور که در بالا بیان شد، تصمیم اول این بود که در جهت رسیدگی به راز سلامت و شادابی زندگی، شناسایی عوامل پیریهای زودرس، بررسی علل و طول عمر و نیز شناختن رمز سلامت و طول عمر افرادی که عمری زندگی سالم و طولانی داشته اند، از چهار چوبه اخبار و احادیث اسلام پا را فراتر نگذاریم. اما بدنی دلیل که گاهی دز مفایسه با معیارهای علمی و بهداشتی حق تقدم پیشوایان عالیقدر اسلام روشنتر گردد ( زیرا آن بزرگواران قرنها پیش بدون امکانات آزمایشگاهی و تجربی با الهام و امداد غیبی، بسیاری از اصول و معیارهای بهداشتی و ضوابط حفظ الصحه را نیز بیان کرده اند) در برخی از موارد، مطالب علمی و پزشکی و روانی دانشمندان و پزشکان روز را در کنار اخبار و احادیث قرار داده ایم ، و مطالعه دقیق این مطالب می تواند برای عموم افراد مخصوصاً تحصیلکرده ها و آنهائیکه می خواهند برای حفظ جوانی و شادابی خود، بمنظور تلاش بیشتر و خدمت گسترده تر به جامعه اسلامی بهره جویند، مفید و سازنده خواهد بود.
بنابر این، بدلائلی که در مقدمه خواندیم، کتاب حاضر فراهم شد، و نام آن، راز جوان ماندن و افزایش عمر در احادیث اسلامی تعیین گردید.
این کتاب از دوازده فصل تشکیل یافته که پس از بیان یک دستورالعمل بسیار ارزشمند از امام صادق (ع) در زمینه رعایت بهداشت و حفظ صحت، و اهمیت بهره برداری از نیروهای موجود جوانی و سلامت، شما را به مطالعه دقیق آن دعوت می کنیم:
آن حضرت فرموده است: خذ لنفسک من نفسک، خذ منها فی الصحة قبل و فی القوة قبل الضعف و فی الحیاة قبل الممات. (9)
از نیروها و استعدادهای موجود برای رشد و تکامل انسانی خود بهره برداری کن، قبل از بیماری و رنجوری از سلامت خود بهره بگیر، از روزگار توانائی و نیرومندی و قبل از ضعف و ناتوانی استفاده لازم را ببر، و تا زنده هستی و بکام مرگ گرفتار نشده ای، فرصت را غنیمت شمار و در جهت کسب فضائل معنوی و سرانجام تکامل انسانی خود حداکثر کوشش را انجام بده،.
قم - احمد صادقی اردستانی
27/7/1367

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

فصل دوم علل بهداشتی و روانی پیریهای زودرس

عواملی که پیریهای زودرس را به وجود می آورد و جوانی انسان را به شکسته شدن و نحیف گردیدن، فرتوت شدن و خلاصه از کار افتان مبتلا می گرداند، طبق محاسبه دیگری، بر اساس اخبار و احادیث اسلامی باز هم به عوامل بهداشتی و روانی می توان تقسیم نمود:
الف: عوامل بهداشتی، روشهای نامطلوبی هستند که به خورد و خوراک، محل سکونت و استراحت، نحوه رفت و آمد، و روابط جنسی و زناشوئی انسان مربوط می شود.
خویشاوندی توضیح این چهار عامل مهم و فرساینده، سخن بسیار علمی و حکیمانه امام صادق (ع) را که قرنها پیش بیان فرموده مورد دقت قرار می دهیم.
اربعة قبل اوان الهرم اکل القدید، و القعود علی الندوة، و الصعود علی الدراج و مجامعة العجوز.(45)
چهار چیز است که سبب پیری زودرس و قبل از موقع طبیعی می گردد
1- تغذیه از گوشتی که در اثر آفتاب خشک شده و حالت ماندگی و آلودگی پیدا کرده است،
2- سکونت نمودن در اتاق یا محلی که نمناک و مرطوب می باشد،
3- رفت و آمد از نردبان و پله های زیاد،
4- مباشرت و آمیزش جنسی با زنان کهنسال و فرتوت.
ب: عوامل روانی پیری زودرس نیز در دنیای آشفته کنونی بسیار است، که مورد عملی آن در کتابهای روانشناسی و اجتماعی مطرح شده است. (46) اما در این نوشتار آنچه را اخبار و احادیث اسلامی در این زمینه متعرض شده و مورد بررسی قرار می دهیم تا روی آن دقت نموده و درس صحیح زندگی بیاموزیم.
بدین جهت عمده مواردی که در احادیث به عنوان عامل روانی کاهش عمر و پیری زودرس می توان مورد ارزیابی قرار داد، بدین شرح بررسی می کنیم.
1- عذاب روانی سوء خلق!
سوء خلق و مبتلا بودن به منشها و اخلاقیات زشت و ناروائی که وجود انسان را به کانونی از خشم و عصبانیت و پریشانی و آلودگیها و صفات پست و پلشت حیوانی مبدل می سازد و از خصلتهای ممتاز و والای انسانی محروم می کند، مجموعه علل روانی می باشد که نه تنها وجه و شخصیت انسان را از دیدگاه دیگران ملکوک و منکوب می گرداند، بلکه روی صحت مزاج و سلامت جسم و جان نیز اثر منفی و مخرب خواهد گذاشت!
به این جهت پیغمبر عالیقدر اسلام فرموده است: من ساء خلقه، عذب نفسه. (47)
هر کس گرفتار اخلاقیات زشت و ناروا باشد جان و روان خویش را به غعذاب و آلودگی مبتلا ساخته است!
مثلا یکی از منشهای زشت اخلاقی که مانند موریانه وجود انسان را، آلوده و تباه می سازد و نیز ایمان انسان را هم می خورد، بیماری روانی حسد است که آثار فرسایشی آنرا هم روی افراد مبتلا به این بیماری بارها مشاهده کرده ایم.
بنابر این، یکی از راههای حفظ سلامت جسم و جان، خودداری از آلوده شدن به بیماری حسد خواهد بود.
امام علی (ع) می فرماید: صحة الجسد من قله الحسد.(48)
سلامت بدن انسان از این جهت محفوظ خواهد ماند که خود را کمتر به بیمار حسد مبتلا گرداند!
آن وقت، خودداری از این بیماری روانی، که بدن انسان را از فرسودگی نیز محفوظ می دارد، قهراً در طول عمر نیز اثر مستقیم و مفید خواهد داشت.
همچنین امام علی (ع) درباره زیانهای فرساینده جسمی و روانی حسد فرموده است: الحسد شر الامراض (49) حسد بدترین مرضها و بیماریهاست و قهراً بدترین مرضهای روانی، پر ضربه ترین عامل فرساینده، روی بدن و روان انسان هم خواهد بود.
2- حرارت سوزنده همنشین بد
برخوردها و حرکات و سکنات و روشهای نامطلوب و دردناکی که از جانب معاشرین و همنشینهای بد انسان ممکن است به صورت بی وفائیها، پیمان شکنیها، منافق کاریها، خیانتها و بالاخره فسادهای اخلاقی به وجود می آید، روابط انسانی را تیره، و زندگی و آسایش خیال را تباه می سازد، و از جمله علل فرسودگی و عمر و از دست دادن سلامت نیز می باشد!
به همین دلیل امام علی (ع) فرموده است: جلیس الشرنقمه. (50)
همنشین شر و آلوده، موجب عذاب روح و آشفتگی روانی انسان می گردد!
باری آثار سوئی را که از سوی افراد معاشر با ما می تواند سلامت جسم و روان ما را تهدید کند و مختل سازد، یک بحث روانی دامنه داری است که لازم است روی آن بطور مشروح بحث و بررسی به عمل آید تا بوسیله شناسائی آن علل و آثار بتوان نواقص اخلاقی و فاسد کننده جسم و جان را برطرف نمود، اما در اینجا که محور بحث ما مطرح کردن اثر فرساینده اخلاق و روابط همنشین بد صرفاً روی سلامت و کاهش عمر انسان است، مطلب را با بیان قطعه دعائی از پیامبر اسلام جهت پناه بردن بخدا، از شر همنشین بد، که عمر را نیز کوتاه می کند به پایان می بریم:
آن حضرت چنین دعا می کرد: اللهم انی اعوذ بک من امرأة تشیبنی قبل المشیب. (51)
خداوند! بذات مقدس تو پناه می برم، از دست همسری که، قبل از رسیدن به پیری طبیعی مرا به روزگار پیری و فرسودگی و کهولت می کشاند!
آری، بارزترین مصداق همنشین بد، زن و شوهر نسبت به یکدیگر می باشد و اخلاق و اعمال آنان در صورتیکه مثبت و محبت آفرین و آرامش بخش باشد، در تندرستی و سلامت و در صورتیکه منفی و تند و رنج آور و پریشان کننده باشد، موجب رنجوری و کسالت و فرسودگی و در نتیجه پیری و کوتاه عمری یکدیگر می گردد!
کم نشین با بدان که صحبت بد - گرچه پاکی ترا پلید کند
آفتاب ارچه روشن است او را - پاره ای ابر ناپدید کند
شمس الدین طبسی
3- فرسایندگی محیط ناسالم
محیطی که انسان در آن زندگی می کند و فضائی که ناچار من در آن زندگی را بسر بریم، می تواند لذت بخش و نشاط آور و سازنده و رشد آفرین باشد و نیز می تواند وضعیت فشار و سختی و هیجان و اضطراب آن به گونه ای باشد که سلامت جسم و جان انسان را به فرسودگی و درد، غم و اندوه دردناک و کوبنده ای تهدید نماید، دندانها را ریخته، مویها را سفید، پوستها را چروکیده، و بالاخره انسان را خمیده و ناتوان گرداند.
دکتر دیل کارنگی می نویسد: 167 نفر کارمندان شرکتها و پیشه ورانی که حد متوسط سن آنها 44 سال بود مورد آزمایش قرار گرفتند، نتیجه ای که بدست آمد، یک سوم آنان گرفتار سه بیماری عمده فشار خون، زخم معده، و مرض قلبی می باشند که مخصوص و منحصر به زندگانیهای پرهیجان و ناراحت است! (52)
امام علی (ع) وقتی نعمت رسالت پیامبر اسلام را که موجب هدایت بشریت گردید، مورد شکر و ستایش قرار می دهد. یکی از نشانه های زمان جاهلیت و شرائط زندگی قبل از بعثت پیامبر اسلام را، شرائط محیط نامساعد و فرساینده و پیر کننده آن روز می شمارد و می فرماید: اصبر علی طخیة عمیاء یهرم فیها الکبیر، و یشیب فیها الصغیر... (53)
در آن روزگار تلخ و پرهیجان، مردم ناچار بودند با شرائط سخت و کورکننده ای بسازند و بر آن صبر کنند، محیط ناسالمی که میانسالان را پیر و فرقوت و افراد جوان را نیز موی سفید و درهم شکسته می گردانید!
4- غم و غصه های شکننده
درباره اثر زیانبخش و فرساینده غم و غصه باز دکتر دیل کارنگی می نویسد: امروز تختخوابهای بیمارستانها را بیشتر کسانی اشغال کرده اند که بیماری روحی داشته و ترس از آینده و نگرانی از گذشته پشت آنها را در زیر بار سنگین غم و اندوه خورد کرده است! (54)
دکتر مونتاگو مؤلف کتاب اختلالات عصبی معده می گوید: آنچه می خورید موجب زخم معده نمی شود، بلکه آنچه شمار را می خورد موجب بروز این زخم است. (55)
دکتر آلکسیس کارل فیزیولوژیست بزرگ فرانسوی می گوید: پیشه وری که نداند چگونه به جنگ نگرانی رود، جوانمرگ خواهد شد!(56)
در مورد آثار فرساینده غم و غصه مطالب بالا را پزشکان و روانشناسان در قرن اخیر بیان کرده اند اما دقیقتر و فشرده تر این مفاهیم چیزی است که پیشوایان عالیقدر اسلام آن را چهارده قرت پیش بیان داشته اند، اکنون این مفاهیم را ملاحظه فرمائید.
پیامبر اسلام فرموده است: من همه سقم بدنه. (57)
هر کس غم و اندوه زیاد به دل راه دهد جسم او گرفتار اختلال و بیماری می گردد.
امام علی (ع) فرموده است: الهم یذیب لاجسد.(58)
غم اندوه جسم انسان را نحیف و آب می گرداند.
همچنین آن بزرگوار می فرماید: الهم نصف الهرم. (59)
غم و غصه، خود نصف پیری و ناتوانی است؛
امام موسی بن جعفر (ع) فرموده است: کثرة الهم تورث الهرم. (60)
زیاد غم و غصه خوردن سبب پیری و شکستگی انسان می شود.
امام علی (ع) نیز درباره اثر رنج و مشقتی که بر زندگی قبل از بعثت پیغمبر (ص) حاکم بود و موجب خورد شدن و فرتوت گردیدن مردم آن روزگار می گردید می فرماید: و اوصاب تهرم. (61)
آنان گرفتار سختیها و مشکلاتی بودن که به پیر شدن و زبون گردیدن آنها می انجامید!
بنابراین، در اینکه غم و اندوه و نگرانی و پریشانی، یکی از علل بسیار مهم بیماریها اعم از جسمی و روانی است، و نیز این بیماریها موجب ضعف و روانی و سرانجام کوتاهی عمر می گردد، کمتر تردیدی بخود می توان راه داد و هر کسی هم در طول زندگی و معاشرتهای اجتماعی خود شواهد و نمونه های فراوانی، از اینگونه بیماریها پیریها و عمر کوتاه شدن ها را به چشم خود دیده است.
اما غم و اندوه از چه پدید می آید؟ و چرا انسان موریانه غم و غصه را به چشم و اعصاب خود مسلط می گرداند؟ و خود را در جهنمی از عذاب موجود زندگی فرو می غلتاند؟ این مبحث مهمی است که باید اندکی روی آن در فصل آینده و بررسی و دقت به عمل آوریم.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

فصل اول عوامل بهداشتی طول عمر

عمده عوارض پیری

حیات آدمی را مجموعه جسم و روان تشکیل میدهد و سلامت و بیماری، قوت و ضعف، و خلاصه هر گونه فعل و انفعال مثبت
و منفی، به این دو منشأ، یعنی جسم و روان انسان بر می گردد.
بنابر این عوارض پیری چیزهائی هستند که بر مرکب جسم و روان سوار میشوند و در دو مرحله خودنمائی میکنند.
عوارض جسمانی پیری، همانطور که با چشم خود مشاهد میکنیم عبارت است از: ناتوانی دستگاه گوارش، ضعف قوای جسمانی، سست شدن استخوآنها، تار شدن چشم سنگینی گوش، چروک پوست بدن، لغوه و لرزش اعضاء و
عوارض روانی پیری و فوتوتی را نیز ضعف حافظه، فراموشی، پریشانی فکر، زود رنجی و بالاخره اختلالات قوای فکری و دماغی و به تعبیر ظریف و کلی قرآن کریم) ضعف(10) می توان دانست. پزشکی و روانپزشکی و یا بطور کلی از دانش و روان پزشکی باید استمداد نمود.
اکنون محورهایی را که رهنمودهای پیشوایان عالیقدر اسلام در مور شیوه های جوان ماندن و مبارزه با عوارض پیری که داشتن زندگی موفق بر آن استوار است، مورد مطالعه قرار می دهیم. اما این را هم توجه داشته باشیم که در اخبار و احادیث و متون اسلامی، تحت عنوان مبارزه با عوارض پیریبابی باز نشده و شیوه اسلام این نیست که، همه موضوعات و عرفیات زندگی بشر را با فلسفه خاصی که مد نظر است، تحت عنوان و باب معینی قرار دهد، بلکه همه مسائل زندگی و همه نیازهای معقول حیاتی بشر، در اسلام مورد توجه دقیق بوده و مبارزه با عوارض پیری و دست یافتن به یک عمر طولانی و پر برکت هم چیزی است، که آنرا از لابلای احادیث و رهنمودهای ائمه دین استفاده و کشف میکنیم.
در این مرحله از بحث هم، منظور از بهداشت همان بهداشتی است که رعایت آن جنبه فیزیکی و جسمی دارد و آن قسمت از بهداشت که جنبه بهداشتی و روانی دارد، پس این مرحله مورد بحث قرار می گیرد.
باری، پس از کاوش و جستجو در اخبار و احادیث اسلامی، به موارد و دستورات فراوانی برخورد می کنیم که استفاه و رعایت آن می تواند بطور کلی در جهت سلامتی و تندرستی و احیاناً آن طور که تصریح شده، موجب طولانی شدن عمر و گاهی جوان ماندن انسان گردد، که عمده ترین آنها،تا جائیکه مورد بررسی قرار گرفت بدین شرح است.
1- پزهیز، یک دستور کلی
با توجه به این که همه چیز خوردن، و هر گونه پیش آید خوردن، می تواند برای کوتاه مدت یا درازمدت اختلال و بیماری مزاج بدنبال آورد و گاهی ناروا خوردن، بیماری موجود را تشدید نماید، اسلام در این زمینه و برای پیشگیری در همه موارد مختلف در اصول غذائی یک دستور کلی را مطرح کرده است.
امام موسی بن جعفر (علیه السلام) فرموده است: الحمیة رأس الدواء و المعدة بیت کل الداء. (11) پرهیز از غذاهای ناباب و ممنوع، سرمنشأ هر گونه دوا و درمان است و معده نیز لانه و مرکز هرگونه درد و بیماری خواهد بود.
مخصوصاً اینکه برخی از پزشکان اعتراف کرده اند، و خود نیز مشاهده کرده ایم. بطور کلی استفاده از داروهای شیمیائی، اگر چه گاهی ناچار به استفاده از آنها میشویم، عموماً و بطور صددرصد مفید نبوده و اگر دردی را مداوا کرده و دنبال آن عوارض و ضایعات دیگری هم پدید آمده است؛
شاید بهمین جهت است که امام رضا (علیه السلام) هم فرموده؛ لیس من دواء الا و هو یهیج داء. (12)
هیچ دوائی نیست مگر اینک مرضی را تهییج و تحریک می کند و عوارض به وجود میآورد ! به این دلیل ارزش و اهمیت پرهیزگاری در غذا و خوراک روشنتر می شود، و نقش آن در حفظ جوان ماندن و سلامت و شادابی آشکار می گردد.
2- نظافت و پاکیزگی
اهیمت و ضرورت نظافت و پاکیزگی خوراک، لباس، مسکن، بدن و خلاصه همه ابعاد زندگی از نظر اسلام، آنقدر روشن و آشکار است که بیگمادر هیچ مکتب و مذهبی اینگونه که در اسلام، نظافت و پاکیزگی مورد توجه و دقت قرار گرفته، مورد عنایت واقع نشده است !
برای روشن تر شدن این معنی کافی است بدانیم، کسیکه قبل از رفتن به بستر خواب وضو بگیرد یا غسل کند، و بهر حال با نظافت و طهارت بخوابد عمل او همچون عبادت و شب زنده داری و مناجات با خداوند در سراسر شب قلمداد گردیده است.
پیامبر اسلام فرموده است: من باب علی طهر، فکانما احیا اللیل کله. (13)
درباره وضو گرفتن و نظافت قبل و بعد از غذا خوردن نیز پیغمبر اسلام میفرماید:
اوضوء قبل الطعام و بعده، شفاء فی الجسد و یمن فی الرزق. (14)
اینرا بدانید که، وضو گرفتن قبل و بعد از غذا خوردن، موجب شفا و سلامت بدن و باعث میمنت و برکت روزی و خوراک خواهد بود.
البته بدیهی است، چنانچه کسی این حوصله را بخرج دهد و قبل و بعد از غذا وضو بگیرد، با این عمل غیر از اینکه نظافت و پاکیزگی را رعایت کرده (چون وضو نظافتی است؟ با نیت تقرب و اطاعت خداوند انجام می گیرد) بدین صورت عبادتی هم انجام شده است. اما اگر کسی برای غذا وضو نگیرد و صرفاً بهمان شستشوی معمولی دست قناعت کند و با پاکیزگی سر سفره بنشیند، این نوع نظافت هم عنوان یک دستور اکید بهداشتی مورد ستایش اسلام قرار گرفته و بطور صریح اعلام شده است. عمل به چنین نظافتی موجب سلامت و طول عمر نیز میگردد.
در این باره امام صادق (ع) فرموده است: اغسلوا ایدیکم قبل الطعام و بعده، فانه ینفی الفقر و یزید فی العمر. (15)
دستهای خود را قبل و بعد از صرف غذا بشوئید، زیرا اینکار فقر و پریشانی را برطرف نموده و موجب طولانی شدن عمر نیز می شود.
3- خودداری از پرخوری
پرخوری و شکم بارگی، غیر از اینکه از لحاظ علمی یک بیماری است، از نظر ظاهری نیز، بارها زیانها و عوارض نامطلوب آنرا مشاهده کرده ایم. آنوقت همانطوری که پزشکان اذعان کرده اند بهمان موازاتی که پرخوردی فعالیت دستگاه گوارش را افزون می گرداند و تزلزل نیز در سلسله اعصاب به وجود میآورد. طبعاً این فعالیت زیاد و نامنظم، توان و توازن جهاز هاضمه و سایر اعضای ذی ربط را فرسایش می دهد و در نتیجه از سلامت و دوام آن می کاهد و سرانجام پرخوری کمی و کوتاهی عمر را به دنبال خواهد داشت.
بهمین جهت شکمبارگی و پرخوری، روی سلامت جسمی و باطنی انسان، هم آثار منفی و زیانبخش خواه گذاشت و هم مورد نکوهش و نهی اسلام قرار گرفته است.
پیامبر اسلام فرموده: ایاکم و البطنه و فانها مفسدة للبدن و مورثة للسقم و مکسله عن العبادة. (16) از زیاد خوردن سخت خودداری کنید، زیرا چنین عملی بدن را فاسد و ناسالم می کند و آنرا به بیماری و تباهی آلوده می سازد، و نیز به خاطر کسالت و تنبلی که در انسان بوجود می آید نشاط و حال معنوی عبادت نیز گرفته می شود !
در مقابل آن حضرت می فرماید: من قل طعامه صح بدنه و صفا قلبه. (17)
هر کس غذای کم می خورد، مزاج و بدن سالم خواهد داشت و قلب وی را نیز صفا و نشاط در بر خواهد گرفت.
امام علی (ع) نیز فرموده است: قلة الاکل یمنع کثیراً من اعلال الجسم. (18) کمتر خوردن، سبب پیشگیری بسیاری از بیماریها و رنجوریهای بدن انسان می گردد.
4- میانه روی در خوردن غذا
همانطور که پرخوری موجب زیان دیدن بدن و روان انسان می گردد و مورد نکوهش شرع و عقل نیز هست، در مقابل خودداری از غذا خوردن ، مخصوصاً شام نخوردن و با شکم گرسنه و سر به بستر خواب گذاشتن، عملی ناروا و زیانمند معرفی شده و چنانچه افرادی باین خطا مرتکب میشوند، باید بدانند، عموماً شام نخوردن و گرسنه خوابیدن نیز باعث خرابی و تباهی بدن خواه شد !
امام باقر (ع) فرموده است: اول خراب البدن ترک العشاء. (19) اولین اقدام برای خراب کردن بدن اینست که، کسی از شام خوردن خودداری کند !
پیامبر اسلام (ص) توصیه می فرمود: هرگز شام خوردن را ترک نکنید، اگر چه قرار باشد قطعه چوبی را بخورید، زیرا شام نخوردن موجب پیری و فرتوتی میشود، و در مقابل: العشاء قوة الشیخ و الشاب. (20)
شب غذا خوردن سبب تقویت و نیرومندی افراد پیر و جوان خواهد شد.
بنابراین پرخوری بدن را فاسد تباه می کند، خودداری از غذا خوردن هم ویرانی و خرابی به وجود می آورد. و در این میان سخن ارزشمند پیامبر اسلام، که در مورد خورد و خوراک، سفارش اکید به میانه روی می کند، بهترین شیوه غذا خوردن می باشد.
همچنین آن حضرت فرموده است: لوان الناس قصدوافی المطعم لاستقامت ابدانهم. (21)
اگر مردن در مورد خورد و خوراک خود شیوه اعتدال و میانه روی را پیش گیرند بدن آنان نیز بر اساس اعتدال و پایداری استوار خواهد بود ! .
داستان رخت بیابان
داستان درخت بیابانی مربوط به عثمان بن حنیف انصاریفرماندار امام علی (ع) در شهر بصرهاست، آن حضرت با خبر می شود که، فرماندار بصره را یکی از اشخاص ثروتمند به سورچرانی و غذاهای لذیذ و فراوان دعوت کرده و به نظر علی (ع) پذیرش آنگونه دعوت و تن دادن به اینگونه شکمبارگی و پرخوری، با مصالح اخلاقی و اجتماعی فرمانداری علی (ع) سازگار نیست، بدین لحاظ با شکم پر خوابیدندر حالیکه در گوشه و کنار جامعه افراد گرسنه وجود دارند، از سوی آن حضرت مورد نکوهش قرار می گیرد و این عمل به شیوه زندگی حیوانات تشبیه می گردد ! آنگاه حضرت نحوه خوراک توهم که اگر غذای او بدین سادگی است قهراً باید بدن ضعیف و ناتوانی داشته و از رویا روئی با جنگاوران شجاع ناتوان و درمانده باشد. برخلاف این انتظار، علی (ع) داستان درخت بیابانی را در مقایسه با درختان باغ و دشت مطرح متعادل، می تواند از استحکام و مقاومت چشمگیری برخوردار باشد، می فرماید:
الا و ان شجرة البریة اصلب عوداً و الروائح الخضرة ارق جلوداً و النباتات البدویة اقوی و قوداً و ابطاء خموداً. (22)
یعنی، این را بدان که درخت بیابانی دارای چوبی سخت تر و محکمتر است، اما پوست نهال سبز و خرم باغ و دشتنازکتر و ناتوان تر است، همچنین گیاهانی که در صحرا و بیابان می رویند، آتشی پر حرارت و تندتر دارند و دیرتر خاموش می شوند، و از دوام و مقاومت بیشتری برخوردار می باشند که ملاحظه می کنیم، علی (ع) درختان بیابانی را که عموماً از پرخوری و تن پروری محرومند و در مقابل از خوراک ساده ای که در فصل زمستان، بوسیله باران ذخیره کرده ارتزاق می کنند و در بستر طوفان و کوران گرما و سرما و تشنگی و گرسنگی و خلاصه رنج و مشقت، اما یک زندگی ساده و کم مصرف بهره می گیرند، به عنوان سمبل مقاومت و استحکام، و زندگانی با عمر در از مدت و طولانی یاد می کند، و ماجرای درختان ستبر و سرسخت صحرا را، به منظور یک درس عبرت آموز برای زندگی سالم و پردوام، برای ما ارائه می دهد.
5- شروع و پایان غذا با نمک
نمک در احادیث اسلامی بعنوان یک خورش آداممعرفی شده (23) و خاصیت ضد عفونی آنهم بر کسی پوشیده نیست. اضافه بر این، این نعمت خدادادی ساده، در روایات دواهم محسوب گردیده و بدین لحاظ توصیه فراوان شده، قبل از غذا با اندکی نمک و در پایان غذا هم به منظور دریافت ثواب و پاداش معنوی، و در نتیجه جهت رعایت بهداشت و مبارزه با آلودگیهای و میکربها از مقداری نمک استفاده شود.
پیامبر اسلام فرموده، خداوند به پیامبر خویش موسی بن عمراندستور داد:
ابداء بالملح و اختم بالمح فان فی الملح داروء من سبعین داء اهونها الجذام البرص و وجمع الحلق و الاضراس، و وجع البطن. (24)
غذای خود را با نمک شروع کن، و نیز با نمک خوراک خود را ختم کن، زیرا نمک دوای هفتاد نوع بیماری است که ساده ترین و کوچکترین آن بیماریها، خوره، پیسی، دردگلو، تورم لثه داندان و شکم درد خواهد بود!
بدیهی است وقتی نمک دوا بوده و در جهت صحت و سلامت انسان نیز تأثیر مثبت و مفید داشته باشد، می تواند زندگی را همراه با تندرستی و سلامت همگام نموده، و طول عمر و استمرار حیات شاداب نیز همراه داشته باشد.
6- ضروت صرف صبحانه
نقش مؤثر صرف صبحانه در تقویت و تحیکمی بنیه جسمی و بدن انسان و نیز اثر نشاط و بخش و نیرو آفرینی که صرف صبحانه در مزاج انسان دارد، در جهت سلامت و تندرستی آنقدر مهم و سرنوشت ساز است، که گفته شده:
لقمة الصباح مسمارالبدان
یعنی، غذایی که انسان به هنگام صبحگاه می خورد مانند میخی که موجب اتصال و استحکام تخته ای به تخته دیگر می شود، و آنرا ثابت و استوار نگه می دارد. صرف صبحانه نیز اینگونه سبب حفظ و نگهداری قوت و قدرت بدن می گردد.
پیامبر نیز فرموده است: من اراد البقاء و لابقاء فلیبا کر الغذاء (25)
کسی که می خواهد در این جهان ناپایدار باقی بماند و عمر طبیعی و طولانی کند باید هر روز صبح به اندازه کافی غذا بخورد.
7- کفش و لباس اندازه و راحت
در اینکه انتخاب نوع رنگ و اندازه کفش و لباس، به خاطر مرغوب بودن و اندازه بودن و نرم و ظریف بودن، می تواند برای راحتی و آسایش بدن اثر رفاهی و سلامت بخشی داشته باشد و به تندرستی جان و تن بیفزاید، کمتر شک و تردیدی بخود می توان راه داد!
خوشبختانه در آئین مقدس اسلام نیز، که در هر موردی که رفاه و موفقیت انسان اقتضا می کند از هیچگونه دلسوزی و راهنمایی خودداری نشده، در این زمینه هم دستورات جالبی به عنوان آداب و شیوه های مفید زندگی انسان وارد شده است.
درباره انتخاب کفش، غیر از اینکه نوع رنگ سفید و روشن به عنوان یک دستور مستحب و بهداشتی سفارش شده، بطور کلی دستور داده می شود، لباس باید از لحاظ اندازه و ارزش و رنگ در حد خوب و شایسته ای باشد.
امام (ع) فرموده است: استجادة الحذاء وقایة للبدن و عون علی الصلاة و الطهور. (26)
کفش خوب و راحت انتخاب کردن سبب حفظ سلامت بدن و موجب تقویت و موفقیت انسان برای انجام نظافت و بهداشت و ادای نماز می باشد.
همچنین در مورد لباس، از لحاظ نوع رنگ سفارش شده حتی الامکان رنگ سفید و روشن انتخاب گردد.
پیغمبر اسلام می فرماید: البسواالبیاض فانه اطیب و اطهر. (27)
لباس سفید بپوشید، زیرا چنین لباسی دلنشین تر و پاکیزه تر خواهد بود.
درباره جنس لباس هم، بهترین نوع پارچه ای که از لحاظ نرمی و نداشتن عوارض جانبی مورد سفارش قرار گرفته، لباس پنبه ای و کتانی توصیه شده است.
امام علی (ع) می فرماید: البسوا ثبباب القطن، فانها لباس رسول الله و لباسنا. (28)
از لباس های پنبه ای استفاده کنید، زیرا پیامبر و ما اهل بیت از چنین لباسی می پوشیم.
امام صادق (ع) نیز فرموده است: الکتان من لباس الانبیاء و هوینبت اللحم.
(29)
لباس کتانی لباس پیامبران است و پوشیدن چنین لباسهایی سبب رشد گوشت و سلامت بدن می گردد. از نظر ظرافت و زیبائی و به طور کلی انتخاب خوب و ممتاز بودن لباس و شیوه و طریقه راه رفتن، پیغمبر اسلام می فرماید:
حسنوا لباسکم و اصلحوا رحالکم حتی تکونوا شامة فی الناس. (30)
بگونه ای خوب لباس بپوشید و چنان با شیوه پسندیده رفت و آمد کنید که مانند خال در بین مردم نمونه و ممتاز باشید.
8- اهمیت خواب و استراحت
کار زیاد و شبانه روزی و فعالیت گسترده همراه با جوش و خروش در زندگی، چیزی است که بدن و نیز جان انسان را فرسوده و تباه می سازد و قهراً و ادامه کار و تلاش، هر نوع استراحت مفید و حتمی می باشد.امام علی (ع) می فرماید: لک عضو من البدن استراحة (31)
هر عضوی از اعضای بدن فرسوده و خسته می گردد و ناچار باید استراحت و تسکین داشته باشد.
در آداب اسلامی، ضمن اینکه همسر شایسته و همسایه مناسب و مرکب راهوار موجب سعادت هر مسلمان معرفی شده، امام صادق (ع) می فرماید: للمؤمن راحة فی سعة المنزل.(32)
خانه وسیع و مرتب باعث راحتی و استراحت شخص مؤمن می گردد.
در بیان دیگری وارد شده: صفاء العیش فی ثلاثه: سعة المنزل، وکثرة الخدم، و موافقة الاهل. (33)
لذت و آرامش زندگی در سه چیز است: خانه وسیع، فراوانی یاران و کمک کاران، و سازگاری و هماهنگی با اعضاء خانواده،
عبدالرحمن می گوید: در کنار امام صادق بودم که مردی از راه رسید و در حالیکه کفش خود را پوشیده بود، مشغول صحبت شد. آن حضرت فرمود: اخلعوا نعالکم، فان النعل اذا خلعت استراحت القدمان. (34)
کفش خود را در آورید زیرا این کار سبب استراحت و رفع خستگی پاها می شود.
در یک بیان بسیار ارزشمند و حکیمانه ای امام موسی بن جعفر (ع) راهنمائی جدی می کند که، شبانه روز خود را چهار تقسیم کنید، بخشی برای مناجات و عبادت، بخشی برای کار و فعالیت و تأمین معاش، بخشی برای معاشرتهای اخلاقی و اجتماعی به منظور خودسازی، و در مورد بخش چهارم آن می فرماید: و ساعة تخلون فیها للذاتکم فی غیر محرم و بهذه الساعة تقد رون علی الثلاث. (35)
بخشی از شبانه روز خود را برای تفریحات سالم و لذتهای حلال اختصاص دهید، تا بوسیله استراحت و نشاط و قدرتی که از این راه بدست می آورید، بتوانید برای انجام سایر ساعات و بخشهای فعالیت خود، نیرو بگیرید و مفید و مؤثر واقع شوید.
9- اعمال متعادل غریزه جنسی
اعمال غریزه جنسی و رعایت قاعده تعادل و میانه روی، در زمینه جوان ماندن و حفظ سلامت می تواند، به عنوان یک عامل مؤثر بهداشتی جهت سلامت تن و حفظ نیرو و بنیه جسمی انسان محسوب گردد. چنانکه زیاده روی و شهوترانی بی حساب ممکن است برای وجود انسان یک موریانه فرساینده و نحیف کننده به حساب آید! گویا بهمین جهت است که در شعر حکیمانه منسوب به دانشمند گرانمایه و حکیم بزرگوار الهی ابوعلی سینا می خوانیم.
احفظ منیک ما استطعت فانه - ماء الحیاة یراق فی الارحامم
یعنی، تا می توانی از به در رفتن بی رویه نطفه خود، نگهداری به عمل آور، زیرا نطفه انسان آب حیات اوست که در رحم زنان ریخته می شود و از عمر کاسته می گردد!
در بیان بسیار عمیق و آموزنده پیامبر عالیقدر اسلام هم آمده است: من اراد البقاء و لابقاء فلیباکر الغذاء، و لیجود الحذاء، و لیخفف الرداء، و لیقل مجامعة النساء. (36)
هر کس می خواهد در این دنیای ناپایدار باقی بماند و عمر طبیعی کند، باید هر روز صبح به قدر لازم غذا بخورد، کفشی بپوشد که راحت باشد و پا را اذیت نکند و با راحتی بتواند راه برود، لباس سبک و مناسب بپوشد که بهنگام راه رفتن خسته و آزرده نشود، و نیز عمل جنسی را تقلیل بدهد و حتی الامکان با زنان کمتر آمیزش نماید!
10- شستشوی بدن با آب سرد
شستشوی بدن را با آب سرد می تواند یک عمل بسیار ساده و مفید، به منظور حفظ سلامت دانست. آثار نشاط بخش و سازنده آنهم روی سلولهای بدن از لحاظ علمی، در جای خود ثابت شده است. در متون اسلامی هم، به منظور حفظ سلامت جسم و جان و در نتیجه دارا بودن یک عمر طولانی و پر نشاط، در روایت می خوانیم که شیوه پسندیده و مستمر علی (ع)این بود:
یغتسل فی اللیالی الباردة، طلباً للنشاط فی صلاة اللیل. (37)
علی (ع) پیوسته در شبهای سرد با آب سرد بدن خود را شستشو می داد، به این خاطر که بهنگام نماز شب حال و نشاط خوبی داشته باشد.
11 و 12 - غذای خوب و خوب جویدن غذا
غیر از رعایت بهداشت عمومی غذا، دو دستور بهداشتی دیگری که در زمینه غذا خوردن وارد شده و از دستورات بسیار مهم و مفید اسلامی، به منظور حفظ سلامت است، موضوع خوب جویدن غذا، و با وجود میل داشتن به غذا، دست از غذا کشیدن است.
امام علی (ع) فرموده است: من اکل الطعام علی النقاء و اجاد الطعام تمضغا، و ترک الطعام و هو یشتهیه و لم یحبس الغائط اذا اتاه، لم یمرض الامرض الموت. (38)
کسی که در غذا خوردن، پاکیزگی و بهداشت لازم را رعایت کند، غذا را به خوبی می جود و با وجود اینکه هنوز به غذا میل و اشتها، دارد، دست از طعام می کشد، و تخلیه روده را تأخیر نمی اندازد، شایسته است همیشه سالم و تندرست باشد، و جز به مرض موت، دچار بیماری دیگری نگردد!
13- تخلیه روده قبل از خواب
در فضای آلوده خوابیدن و با کسالت و پژمردگی به بستر خواب رفتن، نمی تواند زمینه خواب و استراحت سالم و کاملی را برای انسان فراهم آورد، و ممکن است از این راه خواب ناآرام و آشفته نیز به وجود آید، اما در مقابل، از اتاق خارج شدن، تجدید تنفس کردن، خود را سبک و سر حال نمودن و بالاخره با نشاط و نظافت به رختخواب رفتن، می تواند در جهت آرامش اعصاب و سلامت جسم و روان انسان نقش موثر و مفیدی داشته باشد.
بدین لحاظ، ممکن است چنین منظورهایی هم مد نظر بوده، که اسلام برای قبل از خواب سه دستور بهداشتی و عبادی و اخلاقی ارزشمندی را ارائه کرده است، یعنی، لازم است قبل از خواب عمل قضاء حاجت، وضو، و مسواک زدن صورت گیرد، ملاحظه بفرمایید:
امام علی (ع) در بیان مهمی که موجبات صحت و سلامت انسان را بر می شمارد، می فرماید: ولم یحبس الغائط اذا اتاه...(39)
انسان اگر قضاء حاجت رفتن و تخلیه روده را آنگاه که آماده می شود ( که طبعاً حساسترین وقت آن قبل از خواب خواهد بود) به تأخیر نیندازد، و خود را تخلیه و سبک کند، دچار بیماری نمی گردد!
در روایت می خوانیم: پیامبر اسلام مسواک زدن را جزء وضو، و وضو را بخشی از ایمان می دانست (40) و خود نیز هر شب سه نوبت مسواک می زد که از جمله (قبل نومه - (41)) یعنی قبل از خواب بود.
همچنین آن حضرت در مورد اهمیت مسواک زدن می فرمود: افوا هکم من طرق ربکم فنظوها.(42)
دهان شما راه سخن گفتن و ارتباط با خداوند است، بنابراین حتماً آنرا نظیف و پاکیزه کنید.
درباره وضو قبل از خواب، که این عمل شستشوی نشاط آور و بهداشتی نیز خواهد بود، پیغمبر بزرگوار اسلام فرموده است: من نام علی الوضو، انادر که الموت فی الیله فهو عندالله شهید.
هر کس با وضو سر به بستر خواب گذارد، چنانچه در آن شب مرگ او فرا رسد، چنین کسی در پیشگاه پروردگار مقام شهید را خواهد داشت!
بنابر این، دستورات توصیه شده اسلامی برای قبل از خواب، اضافه براینکه می تواند از لحاظ اخلاقی و حقوقی نسبت با افرادی که در محل خواب و نزدیک انسان استراحت می کنند، جنبه مثبت و مفیدی داشته باشد و از برخی عوارض غیر اخلاقی انسان را مصون بدارد، در جهت سلامت مزاج و بهداشت خواب و سرانجام در مسیر طول عمر مفید و موثر واقع می شود.
14- استفاده از خضاب
آن طور که از برخی احادیث بدست می آید، استفاده از حنا و خضاب نمودن، از جمله کارهایی است که در جهت حفظ صحت و سلامت و طراوت بدن و نشاط داشتن و جوان ماندن، آن طور که به تجربه هم ثابت شده تأثیر بسزایی دارد.
پیامبر اسلام فرموده است:اختضوا فانه یزید فی شبابکم و جمالکم.(43)
یعنی، خضاب نموده و از حنا بستن استفاده کنید، زیرا این عمل موجب افزایش عمر و جوان ماندن و نیز زیبایی و طراوت شما خواهد شد.
این بود تعدادی از توصیه های ارزشمند پیشوایان بزرگوار اسلام، که در زمینه عوامل بهداشتی سلامت تن و در نتیجه شادابی زندگی و طول عمر، مورد رسیدگی قرار گرفت.
در اینجا مناسب است، مطلب ارزنده ای را که، نویسندگان محقق مرکز مطالعات اسلامی استراسبورک که مسیحی نیز می باشند و مجموعه نظریات و برداشتهای خود را در مورد زندگی امام صادق (ع) و نظریه های علمی آن بزرگوار بیان داشته و مطلبی را هم از امام (ع)، درباره تأثیر بهداشت، برای طول عمر آورده اند، خاطر نشان سازیم.
نظریه این دانشمندان در کتاب مغز متفکر جهان شیعه چنین آمده است: یکی دیگر از نظریه های جالب، امام صادق (ع) مربوط به طول عمر انسان می باشد، او گفته است: آدمی برای این آفریده شده، که عمر طولانی داشته باشد، امام خود او عمرش را کوتاه می کند، زیرا اگر انسان بر طبق قوانین دین اسلام عمل نماید و از ممنوع شده ها بپرهیزد، و در خوردن و آشامیدن، بر طبق دستور اسلام، اسراف ننماید، از عمر طولانی بهره مند خواهد شد، چون واقعاً مسئله طول عمر انسان، بدون تردید وابسته به دو چیز است: یکی رعایت بهداشت، و دیگری خودداری از پرخوری.(44)
بنابر این، علل بهداشتی جوان ماندن و طول عمر عبارت خواهد بود از:
1- پرهیزگاری در خوراک
2- نظافت و پاکیزگی
3- خودداری از پرخوری
4- میانه روی در غذا خوردن
5- شروع غذا و پایان آن با نمک
6- ضرورت صرف صبحانه
7- کفش و لباس اندازه و راحت
8- اهمیت خواب و استراحت
9- تعادل در اعمال غریزه جنسی
10- شستشوی بدن با آب سرد
11 و 12 - غذای خوب، و خوب جویدن غذا
13- تخلیه روده قبل از خواب
14- استفاده از خضاب

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

فصل سوم چرا غم و غصه به وجود می آید؟

در یک جمله می توان گفت: علت بروز غم ها و غصه ها، عموماً ناکامیها و مصیبتهای سخت در زندگی است.انی ناکامیها و میبتها عمدتاً دو قسمت است: یک قسمت حوادثی مانند: آثار سیل، زلزله، طوفان، مرگ و برخی از تبغات جنگی، که عموماً پیشگیری و مبارزه با آنها از دست ما خارج است، و حوادث طبیعی عالم آفرینش قهراً خود جریان دارد و گاهی از اوقات هم می توان از آنها جلوگیری بعمل آورد، اما دسته دیگر، حوادث و وقایعی مانند: بیماریها، شکستها، ناکامیها، ناپرهیزیها، تخلفها و تجاوزها هستند، که عموماً در اختیار خود انسان است و در اکثر مواقع می توان از بروز غمناک و رنج آور آنها پیشگیری نمود.
اما در این نوشتار قرار بر این است که محور بحث بر اساس اخبار و احادیث اسلامی صورت گیرد و کار علمی و روانشناسانه در جای خود لباس عمل بپوشد.
بدین لحاظ با صرف نظر کردن از ارزیابی بسیاری از ریشه های روانی غم و غصه ها، که خواننده عزیز خود هم کم و بیش از آن آگاهی دارد و با بررسی احادیث و بیانات معصومین علیه السلام این معنی بیشتر روشن می گردد، سراغ ریشه یابی غم ها و غصه ها در بیانات پیشوایان بزرگوار اسلام میرویم؛
1- رفاه طلبی و مادیگری
اینکه انسان معنویات و ارزشهای انسانی را در خود و دیگران فراموش کند و همه توجه و تلاش خود را متوجه دنیا و دارائی و درآمد مادی آن گرداند، و خواب و آسایش و سایر وظائف اخلاقی و اسلامی خود را نادیده بگیرد، حالت خطرناک و فرهنگ مسمومی است، که موجب غم و اندوه و سلب آشایش جسم و جان او می گردد!
امام صادق (ع) می فرماید: الرغبة فی دنیا تورث الهم، و الزهد فی الدنیا راحة القلب و البدن (62)
علاقه مندی زیاد به دنیا و مادیات باعث غم و غصه می شود و کم توجهی به امور دنیا سبب آرامش قلب و بدن می گردد.
2- حرص و تقلیدهای بلند پروازانه
چنانچه در مسائل مادی و رفاهی انسان وضعیت بالاتر خود را ملاک زندگی قرار دهد و برای رسیدن به آن رتبه جوش و تلاش بر خود وارد آورد، و به آب و آتش بزند که زندگی خود را در سطح زندگی دیگران قرار دهد، اینکار سبب آشفتگی خیال و زنج و پریشانی روحی او می گردد.
پیامبر اسلام فرموده است: من نظر الی ما فی ایدی الناس، طال حزنه و دام اسفه. (63)
هر کس به آنچه که دیگران دارند، چشم بدوزد ( و بخواهد از روی چشم و همچشمی خود را به آن مرحله برساند) با غم و اندوه دامنه دار و با آه و افسوس زیادی دست بگربیان می گردد!
امام صادق (ع) نیز فرموده: من رمی ببصره الی ما فی ید غیره کثر همه.(64)
هر کس چشم خود را در وضعیت و دارائی این و آن، به جستجو روانه سازد، به غم و غصه فراوانی مبتلا خواهد شد!
3- لغزش دردناک جنسی
شهوترانی و بکام دل رسیدن در موارد خلاف و عصیان، ممکن است چند لحظه ای بیشتر طول نکشد اما نقش گناه و غذاب وجدان، و نیز فضاحت و رسوائی و حبس و مجازات، و ضربه های مادی و معنوی که بدنبای آن خلاف و تجاوز پیش می آید، غم و غصه کوبنده و کشنده ای خواهد داشت؟
پیامبر عالیقدر اسلام فرموده است: رب شهوة ساعة، تورث حزناً طویلا. (65) چه بسا شهرترانی ساعتی، غم و اندوه درازی بدنبال خواهد داشت!
4- درگیری با قدرتمند!
اصولا درگیری و برخورد در مسائل خلاف، کار صحیح و عاقلانه ای نیست، اما اگر این مبارزه و طرفیت از سوی انسان با فردی صورت گیرد که وی دارای امکانات و قبیله و حامی و نفوذ و توانمندی می باشد، اضافه بر نفس خلاف و گناه، عمل چنین کسی برای او چز غم و غصه محصولی نخواهد داشت.
امام علی (ع) می فرماید: من غضب علی من لایقدر ان یضره طال حزنه و عذب نفسه. (66)
آنکه بر کسی خشم و ستیز می آورند، که نمی تواند به او زیانی (مجازاتی) برساند، به غم و غصه دامنه داری خود را مبتلا ساخته و موجب عذاب جان خود را فراهم آورده است!
5- رشک و حسد ورزی
قبلا نیز درباره بیماری روانی حسد اشاره ای داشتیم و آن را آتش سوازننده درونی و کوره آتش افروز و نابود کننده دین و ایمان و حتی خود انسان دانستیم، سعدی هم سروده است:
توانم آنکه نیآزارم اندرون کسی - حسود را چه کنم کو برنج خویش در است!
آری، رشک و حسد ورزی آتش سوازننده پنهانی در وجود انسان است، و حسود کسی است که قبل از زیان رساندن بدیگران نخست خود را با این موریانه ویرانگر به جسم و جان خود ظلم و ستم روا می دارد و زندگی لذت بخش و آرام خود را با طوفان مسمومی از غم و آندوه آلوده می سازد!
امام علی (ع) فرموده است: ما رأیت ظالماً اشبه شبیه تر من الحاسد، نفس دائم،و قلب هائم و حزن لازم. (67)
هیچ ظالمی را ندیدم که از شخص حسود بمظلوم شبیه تر باشد، زیرا حسود همیشه گرفتار روح آزرده، قلب پیوسته غمناک واندوه فراوان و بی وقفه ای خواهد بود.
آن حضرت در بیان دیگری فرموده: صحة الجسد: قلة الحسد. (68)
سلامت جسم و بدن انسان، مرهوون کم حسدورزی او خواهد بود.
6- تنبلی و بیحالی
افراد تنبل و سست عنصر، همیشه از وظائف و کارهای خود عقب می مانند، دیگران از آنان جلو می افتند، کارها روی زمین می ماند و از این راه زیانهای مادی و معنوی متوجه آنها می گردد، و این وضعیت سبب می شود، که آنان همیشه بخاطر فرصت از دست رفته و برای منافع بدست نیامده غمناک شوند و زانوی غم و افسوس در بغل گیرند!
امام علی (ع) فرموده است: من قصر فی العمل، ابتلی بالحزن. (69)
هر کس برای انجام کارهای مادی یا معنوی خود سستی بخرج دهد و کوتاهی کند، خود را به غصه و ناراحتی گرفتار ساخته است!
7- کم ظرفیتی و روحیه ضعیف
زودرنجی، کم ظرفیتی و روحیه های ضعیف و ظریف در مقابله با مشکلات و مصائب، زمینه دیگر آشفتگی روانی انسان است، که نتیجه آن، هم آغوش شدن با غم و اندوه و آه و افسوس خواهد بود، این معنی در روایت با عنوان جزع یعنی بیتایی و روحیه ضعیف آمده است.
امام علی (ع) فرموده است: ایاک و الجزع فانه یقطع الامل و یضعف العمل و یورث الهم. (70)
از بی تابی و ناشکیبائی، سخت بپرهیزید، زیرا بیصبری و نداشتن تحمل در مشکلات، آرزوها و امیدها را به باد می دهد، کارها را ناقص می گرداند و غم و غصه بوجود می آورد.
علل دیگر غم و اندوه
در بیان دیگری هم که از ائمه (ع) روایت شده، مجموعه دیگری از اعمال و رفتارها موجب غم و غصه معرفی شده، اما جهت علمی و عقلی آن چیست؟ ما نمی دانیم، شاید فردا یا در جهات علمی آن کشف گردد. بهمین دلیل مناسب خواهد بود این مطالب نیز به عنوان یک سلسله رهنمودهای مقدس مورد توجه قرار گیرد، و بخاطر آلوده نشدن به غم و اندوه، از ارتکاب آن خودداری شود.
مرحوم مجلسی از امامان (ع) روایت کرده است: ان احد عشر شیئا تورث الغم... یازده چیز است که موجب غم و اندوه می شود: راه رفتن میان گله گوسفندان، در حال ایستاده شلوار پوشیدن، کوتاه کردن موی ریش با دندان، عبور کردن از روی پوسته تخم مرغ، با بیضه بازی کردن، استنجاء و خود را با دست راست پاک نمودن، نشستن در آستانه درب، با دست چپ غذا خوردن، صورت را با دامن لباس خشک کردن، از میان قبرستان عبور نمودن، و نیز میان قبرها خنده سر دادن؛ (71)
غم و اندوههای طبیعی و ممدوح!
در مراحل گذشته بحث، غم و اندوه را فرساینده و کاهش دهنده سلامت و عمر دانستیم، اکنون این معنی ار نیز باید توجه داشته باشیم، که با وجود اینکه برای غم و غصه زیانهایی مترتب می گردد، اما در عین حال ناراحت شن و غصه خوردن اصولا یک حالت احساسی و طبیعی است، و هر چه انسان پراحساستر باشد، در برابر مسائل و موانع و موضوعات نگران کننده، بیشتر عکس العمل نشان میدهد، و با کابوس غم و غصه دست به گریبان می گردد، روی این جهت برای غم و اندوه خود نباید غم و غصه بیشتر خورد!
اضافه بر این، آنطور که در اخبار و احادیث می یابیم و طبیعی هم خواهد بود، آثار خیر و مفیدی هم از غم و اندوه برای انسان بوجود می آید، که عمده موارد آن را اینطور مورد توجه قرار می دهیم:
1- غصه گناهان را می شوید
غم و اندوهی که قلب و سراسر وجود انسان را به اسارت خود می کشد، می تواند یکنوع مجازات و تنبیه تلقی گردد و بهمین موازات سبب شستشوی برخی از گناهان انسان می شود.
پیامبر اسلام (ص) فرموده است: اذا کثرت ذنوب المومن و لم یکن له من العمل ما یکفرها، ابتلاه الله بالحزن لیکفرها به عنه. (72)
آنگاه که گناهان شخص مؤمن زیاد می گردد، و او در برابر آن عمل خیری انجام نمی دهد که آن گناهان را بشوید، خداوند حکیم او را به غم و اندوه مبتلا می کند، تا بدین وسیله موجب پاک شدن و غفران او از گناه را فراهم آورد!
2- سبب صفای دل و تقرب معنوی
غم و غصه را به دل راه دادن، و در وجود خود احساس درد و رنج نمودن، در یک مرحله هم سبب می شود که حالت دل شکستگی به انسان دست بدهد و در همان حال توجه خود را متوجه خداوند و امداد گرفتن از نیروهای عیبی گرداند!
داود پیامبر بدرگاه الهی عرضه می داشت: پروردگارا! بمن دستور دادی صورت و بدن و پای خود را به وسیله آب شستشو دهم، اما قلب خود را به چه وسیله ای پاک و نظیف گردانم؟
خداوند فرمود: بوسیله غم و غصه مفید به دل راه دادن! (73)
از پیامبر اسلام نیز سؤال شد: خداوند را در کجا می توان یافت؟ فرمود: عندالمنکسرة قلوبهم. (74) خداوند را نزد دلهای اندوهگین و شکسته می توان یافت!
3- ارتباط روحی با اهل ایمان
فعالیتها و ارتباط نیروهای روحی و عمل و عکس العمل آنها در شادی و سرور، و نیز در غم و اندوه چیزی است که امروز دنیای علم نیز آن را پذیرفته است. (75)
بر این اساس، روح افراد از لحاظ سنخیت، به دسته هایی تقسیم می شود، و هر دسته ای هم بهمان معیار سنخیت و همگونی خود با هم ارتباط و جذب و انجذاب، دفع و طرد بوجود می آورد و حتی این ارتباط و جذب و دفع گاهی بطور نا خود آگاه نیز صورت می گیرد، و بدون اینکه انسان علت و انگیزه ناراحتی و اندوه و یا سرور و خوشحالی خود را بداند، با چنین حالاتی دست بگریبان می شود!
درباره تأثیر روح بطور ناخود آگاه، در زمنیه غم و غصه جابر جعفی می گوید: بحضور امام باقر (ع) رسیدم و عرض کردم: فدایت شوم، من گاهی بدون علت و مصیبتی غمناک و آزرده خاطر می شوم بطوری که آثار آن را اهل و خانواده، و نیز دوستانم در چهره ام متوجه می شوند!
امام باقر (ع) فرمود: این چنین است، خداوند مؤمنین را از مایه بهشتی آفریده و روح خود را در آنان دمیده است و بهمین دلیل شخص مؤمن نسبت به فرد مؤمن دیگر، برادر پدر و مادری محسوب می شوند.
فاذا اصاب من تلک الارواح فی بلد من البلدان حزن، حزنت هذه لانها منها. (76)
هرگاه یکی از این روحها در شهری از شهرها گرفتار غم و اندوه شود، روح دیگری که در نقطه دیگری بسر می برد.
چون ارتباط و سنخیت با آن دارد، آن روح نیز آزرده، و اندوهناک می گردد!
باری، بر پایه همین ارتباط و انجذاب است که ملای رومی فرموده است:
ناریان مر ناریان را جاذبند - نوریان، مر نوریان را طالبند
صاف را هم صافیان طالب شوند - درد را هم تیرگان جاذب شوند (77)
بنابراین یک دسته از غمها و غصه هائی هم که بر انسان وارد می شود جنبه طبیعی و حالت ارتباط معنوی دارد و از طرفی هم مبارزه با آن از عهده انسان خارج است و از طرف دیگر هم در برابر آن نباید حساسیت و ناراحتی فوق العاده ای از خود نشان داد!
4- در جهت ادای مسئولیت
طبیعی است تلاش برای تأمین نیازمندیهای زندگی و از آن بالاتر، فعالیت برای ادای مسئولیت و رسالت انسانی و الهی، انسان را با یک سلسله مشکلات و موانع روبرو و خواهد کرد، که رفع و دفع و یا طرد آن موانع، قهراً انسان را با جوش و خروش و اندوه و ناراحتی دست بگریبان می سازد، و طبق روایت هم، غم غصه برای تأمین زندگی و طلب معیشت، (78) و هم تحمل رنج و غصه برای ادای مسئولیت و کوشش برای رفع ظلم و ستم و مطلوب و ممدوح بوده و اجر و ثواب نیز بر آن مترتب می شود.
درباره غم و اندوهی که بخاطر تلاش و جهاد در جهت مبارزه و ظلم زدایی بر انسان وارد می شود.
امام صادق (ع) فرموده است: نفس المهوم لنا المغتم لظلمنا تسبیح، و همه لامرنا عبادة (79)
کسیکه بخاطر ظلم و ستمی که بما وارد شده، ناراحت و غمناک باشد، ناراحتی او تسبیح بوده، و آنکه برای احیای مکتب و ظهور امام غایب تلاش می کند، و رنج می برد و غمناک می شود این حالت برای او اجر عبادت خواهد داشت!
از آنچه در این فصل مطالعه کردیم، اولا عمده ریشه های غم و اندوه های فرساینده و کوتاه کننده عمر را از نظر احادیث دینی شناختیم و برای رهائی از آنها باید کوشش کنیم، ثانیاً با غم و اندوههای مطلوب و ممدوح نیز آشنا شدیم، و در برابر آنها نباید بی تابی و حساسیت بی مورد نشان دهیم، بلکه با هر پدیده نگران کننده و اضطراب آور باید با سلاح عقل و منطق ایمان مبارزه نموده و اندوه زدایی را بگونه ای که در فصل چهارم ارزیابی می شود، پیگیری کنیم.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

فصل چهارم روشهای روانی مبارزه با غم و اندوه

تاکنون عمده علل و زمینه هائی را که غم و غصه بوجود می آورد شناختیم، زیانهای غم و اندوه را هم روی سلسله اعصاب و بالاخره سلامت و تندرستی و سرانجام روی کوتاه کردن عمر، مورد ارزیابی قرار دادیم، اکنون نوبت آن رسیده که با استمداد از دستورات ارزشمند پیشوایان اسلام، راههای اخلاقی و روانی مبارزه با غم و غصه های فرساینده و کشنده را مورد مطالعه قرار دهیم.
درباره زیانهای کشنده و جوانمرگ کننده غم و اندوه و نگرانی هم نباید فراموش کنیم: آمریکا در جنگ جهانی دوم، فقط 200 هزار تلفات داد، در صورتیکه در همین مدت، تلفات آمریکا از مرض قلب دو میلیون نفر بوده، و مرض نیمی از این بیماران فقط معلول نگرانی و اضطراب بی جهت بوده است.(80)
بنابر این، غم و اندوهی که اینگونه جوانمرگ می کند و کشتار می آفریند، برای آن باید چاره جوئی نمود، بدین جهت، اخبار و احادیثی را که در این زمینه وارد شده، و بخش عمده آن جنیه اخلاقی و روانی دارد، و بعنوان یک اصلاح اخلاقی و راههای مبارزه با غم و غصه می توان محسوب داشت، مورد دقت قرار می دهیم.

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

1- پاک باطنی و حسن نیت


بهمان موازاتی که بد باطنی، سوء نیت، بد ذاتی و خلاصه درون انباشته از انگیزه های زشت و پست و تباه و آلوده که آثار آن بصورتهای، حسد، کینه توزی، رقابت و فتنه انگیزی بروز می کند، وجود انسان را به کانونی از فساد و بیماری روانی، مبتلا می سازد، و علی (ع) نیز فرموده، سوء النیة داء دفین. (81) بدبینی و اغراض ناپسند درونی، یک بیماری پنهانی و نهفته در وجود انسان است.
در مقابل، باطن آمیخته با نیتهای پاک و اندیشه های خیر خواهانه و انسانی نسبت بکار و فعالیت خود، و نیز نسبت به مردم و افراد جامعه می تواند وجود انسان را از سلامت روانی برخورداز سازد، و به تندرستی و طول عمی و جوان ماندن افراد بیفزاید.
امام (ع) فرموده است: صحة الضمائر من افضل الذخائر. (82)
سلامت باطن، و پیراسته بودن درون از آلودگیهای رذائل اخلاقی، از پرارزشترین سرمایه های زندگی انسان است.
امام صادق (ع) هم این حقیقت را که باطن آراسته انسان در سلامت و طول عمر او تاثیر مثبت دارد، بدین ترتیب بیان فرموده است: من حسنت نیته زید فی عمره، (83)
کسیکه دارای نیت پاک و خیر خواهانه است، این ویژگی بر طول عمر او می افزاید.
هر آنکس که، اندیشه بد کند - بفرجام، بد با تن خود کند
فردوسی

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

2- اعتماد بنفس و یقین

اعتماد به نفس و یقینی که از ایمان به خدا و قدرت لایزال او سرچشمه می گیرد، می تواند چنان آرامش نفس و ثبات باطنی به انسان ببخشد که، در ورطه های لغزنده و کوبنده، دستگیر و نجات بخش کشتی طوفان زده وجود انسان گردد.
قرآن می فرماید: بندگان واقعی خدواند، هرگز گرفتار ترس و اضطراب، و غم و اندوه نمی شود. (84)
امام علی (ع) فرموده است: اطرح عنک واردات الهموم، بعزائم الصبر و حسن الیقین. (85)
غم و عصه های که بر وجود شما هجوم می کنند، و دل شما را در اختیار خود قرار می دهند، با نیروی صبر و مقاومت و قدرت یقین و اعتماد بذات مقدس پروردگار، از خود رانده و بر طرف نمایید.
پیامبر اسلام نیز فرموده: غم و اندوه محصول شک و تردید بوده، و موجب خشم الهی واقع شدن می باشد. (86)

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

3- رضا و تسلیم

اینکه انسان خود را بنده خدا بداند، و حکمت و قدرت او را مافوق همه دانائیها و توانائیهای خود بشناسد، موجب می گردد که به غیر از خبر و صلاحی که خود برای خود می اندیشد، ممکن است خیر و صلاح برتری نیز که خود آن را نمی داند، وجود داشته باشد، آن وقت با توجه به چنین اعتقادی است که، در مواردی که موجبات غم و غصه برای او فراهم می شود، خود را در برابر رضای الهی تقدیر خداوند، مطیع و تسلیم می داند، و در برابر سختیها و مشکلات، بدون اینکه خم به ابرو بیاورد، یا خود را با غم و اضطراب کوبنده ای هم آغوش سازد، راه تسلط بر نفس و مبارزه با غم و غصه را پیش می گیرد.
امام صادق (ع) فرموده است: خداوند اساس حکمت و علم خویش، شادی و سرور را در یقین و رضایت از جانب خود قرار داده است، و نیز غم و اندوه معلول شک و تردید است، فارضواعن الله و سلمو لامره، (87) بنابر این، در برابر پروردگار خود، رضایتمند بوده و در برابر فرمان الهی سر تسلی و اطاعت فرود آورید.

امضاء

[مریم منتظر*خادمه مولای منتظران*]

4- خودداری از بی مبالاتی زبان

از جمله آثار نگران کننده ای که ممکن است بوسیله زبان، متوجه خود انسان گردد، اینست که، گاهی بخاطر تندی زبان و آزرده ساختن دیگران، بجهت حفظ نکردن زبان از آنچه باید مخفی داشت، انسان سخنی را بر زبان جاری می کند، یا رازی را افشا می گرداند، که موجب کینه، خشم و حسادت دیگران و خلاصه سبب نگرانی و غم و اندوه قلبی خود را فراهم می آورد. و بدیهی است برای پیشگیری از چنین غصه هائی که عموما اختیار آن بدست خود انسان هم هست، باید جدیت و حراقبت لازم از زبان را بعمل آورد.
مصلحت تست، زبان زیر کام - تیغ، پسندیده بود در نیام
چون دل تو، بند ندارد بر آن - بند چه جوئی ز دل دیگران؟
نظامی

زهری که از یاران امام سجاد (ع) بود در حالی بحضور امام وارد شد، که از وجود او آثار غم و اندوه فراوان، و شکستگی روحیه کاملا نمایان بود، امام علت آن ناراحتی شدید را جویا شد، زهری ناراحتی شدید خود را معلول برخورد افراد حسود و طمعکار و کینه توز و کارشکنان دانست!
امام برای اینکه زهری از آزار و اذیت دیگران و در نتیجه از غم و اندوه و نگرانی در امان بماند، به او فرمود: احفظ علیک لسانک، تملک به اخوانک. (88)
زبان خود را حفظ کن، و بی جهت سخن مگو، تا بتوانی دل دیگران را بدست آوری، و زندگی بی دغدغه ای داشته باشی.