آشنایی با تاریخ حدیث شیعه

[نصرالله عاشق خداومولا]

3. مصحف علی (علیه السلام)

مقصود از مصحف علی (علیه السلام) قرآنی است که آن حضرت بنا به دستور پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بلافاصله پس از رحلت ایشان فراهم ساخت و پس از ارائه، مورد بی مهری قرار گرفت و از آن پس از چشم ها پنهان ماند و به عنوان میراث علمی ائمه علیهم السلام دست به دست گشت و طبق برخی روایات اینک در دست امام زمان (علیه السلام) است.
ابن ندیم وراق سده چهارم، معتقد است که علی (علیه السلام) پس از وفات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) سوگند خورد که هرگز ردائش را بر دوش نخواهد گذاشت (و از خانه خارج نخواهد شد)؛ مگر آن که قرآن را گردآوری کند. آنگاه در خانه نشست و قرآن را گردآورد و آن نخستین مصحفی بود که در آن قرآن جمع آوری شد و این مصحف نزد آل جعفر است.(141)
محمد بن سیرین به نقل از عکرمه می گوید: در آغاز خلافت ابوبکر علی بن ابی طالب (علیه السلام) در خانه نشست و قرآن را گرد آورد.(142) و ابن جزی کلبی گفته است: قرآن در دوران پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در صحیفه ها و در سینه مردم ثبت شده بود، اما پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) علی بن ابی طالب آن را بر اساس ترتیب نزول گرد آورد و اگر این مصحف یافت شود در آن دانش فراوان است.(143)

شیخ مفید نیز معتقد است: امیر مؤمنان (علیه السلام) قرآن فرو فرستاده شده را از آغاز تا پایان براساس چینش نزول گرد آوری کرد. امام آیا مکی را بر مدنی و منسوخ را بر ناسخ مقدم داشت و هر چیزی را در جای مناسب آن گذاشت.(144)
از برخی روایات به دست می آید که امام علی 7 این کار را به دستور پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)6 انجام داد.(145)

[نصرالله عاشق خداومولا]

به هر روی باید توجه داشت که به عکس برخی از مدعیان تحریف، وجود مصحف حضرت امیر (علیه السلام) به هیچ وجه به معنای راهیافت تحریف در قرآن کنونی نیست؛ زیرا مصحف امام (علیه السلام) به سه دلیل فراهم آمد:

1. قرآن در دوران پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به صورت صحف (یعنی کتابچه های پراکنده) و نیز در سینه ها حفظ و ثبت شده بود و آنچه نیاز داشت، گردآوری به صورت یکپارچه و در یک مصحف بوده است، همان کاری که امام علی (علیه السلام) انجام داد.
2. امام (علیه السلام) در صدد برآمد تا برای راهنمایی امت اسلامی به مفاهیم و معانی قرآن، آن را براساس ترتیب نزول گرد آورد. بدین ترتیب امام آیات و سور مکی را بر آیات و سور مدنی مقدم داشت و انطباق کاملی میان چینش قرآن و چینش نزول آن فراهم ساخت.
3. مهم ترین هدف امام (علیه السلام) که در حقیقت بیان گر اساسی ترین ویژگی این مصحف است، گردآوری تمام روایات و سخنان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در تفسیر، تأویل، سبب نزول، شأن نزول و... آیات بوده است. امام (علیه السلام) می خواست قرآنی که در دست مسلمانان قرار می گیرد در برگیرنده تفسیر و تبیینی باشد که از سوی دریافت کننده آن؛ یعنی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بیان شده است؛ زیرا خود امام (علیه السلام) اعلام کرد که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) تفسیر و تأویل و تمام آموزه های مرتبط با قرآن؛ اعم از ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، عام و خاص و... را به او آموخت.(146) با این توضیح، مصحف حضرت را می بایست قرآن مفسر نامید؛ بنابراین تدوین چنین مصحفی به معنای پذیرش تحریف در قرآن کنونی نیست؛ چه این مصحف بلافاصله پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و به اذعان همگان پیش از هر اقدامی دیگر برای گردآوری قرآن فراهم آمد. بنابراین مجالی برای تحریف قرآن برای کسی نبوده تا امام آن را در مصحف خود تدارک کند.
بر شمردن مصحف حضرت امیر (علیه السلام) به عنوان نخستین نگاشته های حدیثی بخاطر حجم قابل توجه روایات تفسیری است که در برگیرنده سخنان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بوده و امام (علیه السلام) آن را در حاشیه تفسیر و یا لابلای آیات ثبت کرد. ثبت و نگارش روایات تفسیری از سوی امام (علیه السلام) آن هم بنا به دستور پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و بلافاصله پس از رحلت ایشان نشان از اهتمام اهل بیت علیهم السلام به کتابت میراث روایی دارد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

4. نهج البلاغه

نهج البلاغه که آن را فوق کلام بشر و دون کلام خالق و اخوالقرآن دانسته اند، نامی است که گردآورنده آن؛ یعنی سید رضی (م 406) بر مجموعه ای از خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار امام علی (علیه السلام) گذارده است؛ زیرا از نگاه او یکی از ویژگی های برتر گفتار علی (علیه السلام) فصاحت (رسایی در ارائه مقصود) و بلاغت (رعایت مقتضای حال) شگفت آور آن است و هر کس با این سخنان آشنا گردد، با شیوه مناسب سخن گفتن آشنا می شود، از این رو بر آن نهج البلاغه (شیوه بلاغت گویی) نام نهاد. او از میان انبوه گفتارهای بر جای مانده از آن حضرت در سده چهارم تنها یک سوم آن را برگزید.(147)
این کتاب از روز تدوین تا به امروز، پس از قرآن با بیشترین اقبال عالمان شیعی و سنی روبرو شد به گونه ای که بیش هزاران اثر در شرح، تعلیق، اسنادسازی، تبیین بخش هایی از محتوا، ترجمه آن و... به رشته تحریر درآمد. از این رو می بایست آن را یکی از مهم ترین میراث روایی شیعه برشمرد.
نهج البلاغه کنونی حاوی 241 خطبه، 79 نامه و 480 حکمت ( کلمات قصار) است. باید توجه داشت که بخش های مهمی از گفتار امام علی بن ابی طالب (علیه السلام) در کتاب هایی پیش از نهج البلاغه انعکاس یافت. چنان که نصر بن مزاحم (م 212)؛ علی بن محمد مائنی (م 225)؛ عبدالعظیم حسنی (م 224)؛ ابراهیم بن محمد ثقفی (م 283)؛ محمد بن جریر طبری (م 310)؛ محمد بن یعقوب کلینی (م 329)؛ شیخ مفید (م 413) و... بخش های قابل توجهی از سخنان و نامه های آن حضرت را در کتابهای خود منعکس ساختند.(148)
بدون تردید کتابت و ثبت خطبه ها، نامه ها و کلمات حضرت امیر (علیه السلام) که عموما در دوران پنج ساله حکومت آن حضرت انجام یافته و بنا به اذعان سید رضی تنها یک سوم آن در نهج البلاغه کنونی انعکاس یافته، با حمایت و آگاهی امام علی (علیه السلام) انجام گرفته است. این امر نشان گر آن است که امام (علیه السلام) به عکس خلفاء پیشین نه تنها با کتابت حدیث ممانعت نمی کرد، بلکه به آن اهتمام بس ویژه ای داشته است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

5. صحیفه سجادیه

صحیفه سجادیه که به آن زبور آل محمد علیهم السلام یا انجیل اهل بیت علیهم السلام یا اخت القرآن لقب داده اند،(149) و از آنجا که دعا از عرصه های سنت است، صحیفه سجادیه را می توان به عنوان یک نگاشته حدیثی قلمداد کرد. البته باید توجه داشت که گرچه صحیفه مجموعه ای از دعاهاست، اما در لابه لای دعاها و در قالب راز و نیازها، درسها و آموزه های مهمی در زمینه های مختلف معارف دینی آمده است.
گرچه صحیفه سجادیه فاقد اتصال سند است، با این حال آنچه که صدور این صحیفه را از امام سجاد (علیه السلام) قطعی می سازد، محتوای بسیار عالی و غنی آن و الفاظ زیبا و سای آن در عرصه مناجات و گفت و گو با خداوند است، که از هیچ کس به جز حجت های الهی که در عالی ترین سطح معرفت الهی قرار داشته و با راه و رسم رازگویی با ساحت حق آشنایند، ساخته نیست.
علامه سید محسن جبل عاملی در این باره می نویسد:
بلاغت و فصاحت بی پایان صحیفه، معانی و مضامین بسیار عالی، محتوای عمیق و بی نظیر آن در تبیین تذلل و فروتنی در پیشگاه خداوند و ستایش او و شیوه های شگفت آور در طلب عفو و رحمت الهی و توسل به ذات حق، که در صحیفه موج می زند، از قوی ترین شواهد صحت انتساب صحیفه به امام سجاد (علیه السلام) است.(150)
صحیفه کنونی دارای 54 دعا است. برخی از محدثان با بررسی سایر منابع روایی و گردآوری سایر دعاهای نقل شده از امام سجاد (علیه السلام) صحیفه های دیگری فراهم آورده اند که از آن میان می توان به الصحیفه السجادیه الثانیه از شیخ حر عاملی؛ الصحیفه السجادیه الثالثة از میرزا عبدالله افندی؛ الصحیفه السجادیه الرابعة از محدث نوری و الصحیفه السجادیه الخامسة از سید محسن جبل عاملی و... اشاره کرد.(151)
مرحوم شیخ آغا بزرگ حدود پنجاه شرح بر صحیفه را بر شمرده است.(152)