آشنایی با تاریخ حدیث شیعه

[نصرالله عاشق خداومولا]

آشنایی با تاریخ حدیث شیعه

بررسی ادوار تاریخی حدیث شیعه

ادوار تاریخی حدیث شیعه از سه جهت با ادوار تاریخی حدیثی اهل سنت متفاوت است که عبارتند از:
1. همان گونه که در بررسی نخستین دوره از ادوار حدیثی اهل سنت؛ یعنی دوره ممانعت از تدوین حدیث تبیین شد، ممانعت حدیث از سوی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت علیهم السلام و نیز محدثان شیعه محکوم بوده و محققان شیعه آن را دست آویزی برای اهداف سیاسی خلفا و مخالفت با اهل بیت علیهم السلام ارزیابی کرده اند، از این رو عصری با عنوان دوره ممانعت با تدوین حدیث در تاریخ حدیث شیعه یافت نمی شود.
به عبارت روشن تر، تاریخ حدیث شیعه تا عصر رسالت و امامت از اتصال کاملی برخوردار بوده و هیچ حلقه ای از آن نیافتاده است. به همین دلیل نخستین دوره تاریخی حدیث شیعه را نخستین نگاشته های حدیثی تشکیل می دهد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

2. گردآورندگان جوامع حدیثی اولیه اهل سنت آنها را براساس سنت شفاهی فراهم آوردند. در حقیقت بخاری و مسلم از روی شنیده های روایی که از طریق اساتید به آنان منتقل شد به تدوین صحیحین پرداختند، اما گردآورندگان جوامع اولیه حدیثی شیعه با سنت مکتوب روبرو بوده اند که ما آن را با عنوان اصول اربعمأة می شناسیم و از آن با عنوان شکل گیری میراث روایی شیعه در قالب اصول اربعمأة و دوره دوم از ادوار تاریخ حدیث شیعه یاد می کنیم. این دوره از اختصاصات تاریخ حدیث شیعه است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

3. با توجه به اتصال حلقات تاریخی حدیث شیعه و نیز تکیه داشتن آن بر سنت مکتوب و تا حدودی نظارت اهل بیت علیهم السلام بر مکتوبات حدیثی، پدیده وضع و جعل در مقایسه با حدیث اهل سنت، به صورت محدودی در حدیث شیعه راه یافته است. این امر پیراستن منابع روایی شیعه از احادیث جعلی را از نگاه محدثان شیعی در مقایسه با آنچه از نگاه محدثان اهل سنت مشهود است، با ضرورت کمتری مواجه ساخته است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

بر این اساس ادوار تاریخ حدیث شیعه را به شش دوره به شرح ذیل می توان تقسیم کرد:
1. فراهم آمدن نخستین نگاشته های حدیثی؛
2. شکل گیری میراث روایی شیعه در قالب اصول اربعمأة؛
3. دوره تدوین جوامع اولیه حدیثی شیعه؛
4. دوره تکمیل و تنظیم جوامع حدیثی؛
5. دوره رکود دانش های حدیثی؛
6. دوره بیداری و بازگشت به علوم حدیث.

[نصرالله عاشق خداومولا]

دوره اول: فراهم آمدن نخستین نگاشته های حدیثی

نخستین نگاشته های حدیثی شیعه همزمان با دوران رسالت و امامت ائمه علیهم السلام تا زمان امام سجاد (م 95) (علیه السلام) فراهم آمده و از این نظر می توان آنها را ناظر به سده نخست دانست؛ یعنی دورانی که نقل کتابت و تدوین حدیث از سوی خلفاء با ممانعت شدید روبرو بوده است.
نخستین نگاشته های حدیثی شیعه را می توان به دو دسته تقسیم کرد.

[نصرالله عاشق خداومولا]

نگاشته های گزارش شده در منابع تاریخی

برخی از نگاشته هایی که در منابع تاریخی، یا حدیثی از آنها نام برده شده، اما اثری از آنها برجای نمانده است، بدین شرح است:
1. کتاب سلمان فارسی، در این صحیفه گفت و گوی جاثلیق رومی - که از سوی پادشاه روم برای بازشناخت اسلام پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به مدینه اعزام شده بود - با علی (علیه السلام) توسط سلمان (رض) ثبت شده بود. از نگاه ابن شهر آشوب سلمان فارسی پس از حضرت امیر (علیه السلام) نخستین کسی است که دست به تألیف زد.
2. کتاب الخطبة از ابوذر غفاری، ابوذر در این کتاب حوادث و رویدادهای پس از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را تشریح کرد.
3. صحف عبدالله بن عباس در زمینه قضاوت های علی (علیه السلام).
4. کتاب جابربن عبدالله انصاری، صحیفه جابر مشهور است.(123) برخی معتقداند که محتوای این صحیفه مناسک حج است، اما برخی دیگر بر این باورند که جار در این کتاب خطبه حجةالوداع پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) را آورده است.
5. کتاب علی بن أبی رافع، او کاتب و از خواص حضرت امیر (علیه السلام) بود و کتابی در ابواب مختلف فقهی؛ هم چون وضو، نماز، و... داشته که اهل بیت علیهم السلام در کنار تجلیل از این کتاب بر تعلیم و تعلم آن تاکید می کردند.
6. کتاب اصبع بن نباته مجاشعی، او ضمن کتابت عهدنامه حضرت امیر (علیه السلام) به مالک اشتر و وصیت امام (علیه السلام) به محمد بن حنفیه، برخی از قضاوت های آن حضرت را در کتابی نگاشت.
7. کتاب میثم تمار، میثم تمار دارای تفسیری بود که در آن روایات و نظرگاه های تفسیری حضرت امیر (علیه السلام) را گرد آورده بود. او کتاب های دیگری نیز داشته که توسط فرزندانش روایت شده است، هر چند گزارش روشنی از محتوای این کتاب ها و سرنوشت آنها در دست نیست.
8. کتاب زیدبن وهب جهنی، او بخشی از خطبه های حضرت امیر (علیه السلام) را که در اعیاد یا سایر مناسبت ها ایراد شد، در این کتاب گرد آورد.
9. کتب حارث بن عبدالله أعور همدانی، بر اساس گزارش شیخ طوسی او کتابی فراهم ساخت و در آن گفتار حضرت امیر (علیه السلام) به شخص یهودی را نگاشت.
10. نسخه عبیدالله بن حر جعفی، او بخشی از خطبه های حضرت امیر (علیه السلام) را گردآوری کرد.(124)

[نصرالله عاشق خداومولا]

نگاشته های حدیثی برجای مانده

برخی از نگاشته های حدیثی که در کنار گزارش های تاریخی، به دست ما رسیده؛ یا هم چون کتاب علی (علیه السلام) نزد ائمه علیهم السلام می باشد؛ یا هم چون نهج البلاغه و صحیفه سجادیه حداقل بخش هایی از آن به دست ما رسیده، بدین شرح است:

[نصرالله عاشق خداومولا]

1. کتاب علی (علیه السلام)

در منابع تاریخی و نیز روایات از کتاب علی (علیه السلام) با عنوان های دیگری؛ همچون جامعه، جفر جامعه، صحیفه علی (علیه السلام)، صحیفة الفرائض و... یاد شده است. براساس روایات زیادی که در توصیف آن رسیده، کتاب علی (علیه السلام) با املای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و به خط حضرت امیر (علیه السلام) فراهم شده و طول آن هفتاد ذراع (یعنی حدود سی و پنج متر) است. این امر نشان گر آن است که این کتاب به صورت طومار بوده است. براساس روایتی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) این کتاب را به عنوان میراث علمی برای ائمه علیهم السلام به علی (علیه السلام) املاء کرد.
در کتاب بصائر الدرجات آمده است:
رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به علی (علیه السلام) فرمود: آنچه بر تو املاء می کنم بنویس. علی (علیه السلام) گفت: ای پیامبر خدا آیا از فراموشی بر من بیم دارید؟ پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: از فراموشی بر تو بیم ندارم؛ زیرا از خدا خواستم که تو را از فراموشی در امان نگه دارد، اما برای شرکای خود بنویس. علی (علیه السلام) عرض کرد: ای پیامبر خدا شرکای من کیستند؟ پیامبر اکرم فرمود: امامان از نسل تو....(125)
ائمه علیهم السلام خود تصریح کرده اند که بخشی از دانش خود را در کنار تلقی از روح القدس از کتاب علی (علیه السلام) بهره می گیرند.(126)
ائمه علیهم السلام در موارد زیادی به این کتاب مراجعه می کرده و گاه به اصحاب، یا مخالفانشان آن را نشان می دادند و از آن به عنوان افتخاری برای خود یاد می کردند. به عنوان مثال ابو بصیر می گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره مسأله ای از میراث پرسیدم، امام (علیه السلام) فرمود: آیا کتاب علی (علیه السلام) را به تو نشان ندهم. من گفتم: آیا کتاب علی (علیه السلام) از بین نرفته است، فرمود: ای ابا محمد کتاب علی (علیه السلام) از بین نمی رود. آن گاه آن را بیرون آورد - در حالی که کتاب بزرگی بود - و در آن آمده بود که اگر مردی بمیرد و تنها وارث او عمو و دایی اش باشند عمو دو ثلث و دایی یک ثلث ارث می برد.(127)
فضیل می گوید: امام باقر (علیه السلام) به من فرمود: ای فضیل نزد ما کتاب علی (علیه السلام) است به طول هفتاد زراع که در جهان هیچ نیازی نیست، مگر این که در آن آمده است: حتی دیه خدش.(128)
نجاشی در ترجمه محمد بن عذافر بن عیسی صیرفی چنین آورده است: عذافر بن عیسی صیرفی می گوید: من با حکم بن عتیبة (از فقهای اهل سنت) نزد امام باقر (علیه السلام) بودیم، او از امام (علیه السلام) سوالاتی کرد و امام به او احترام می گذاشت. آنان در یک مسأله اختلاف کردند، امام باقر (علیه السلام) فرمود: ای فرزندم برخیز و کتاب علی (علیه السلام) را بیاور. او رفت و کتابی بزرگ و درهم پیچیده را آورد. امام آن را گشود و در آن نگریست تا مسأله را پیدا کرد و فرمود: این خط علی (علیه السلام) و املای پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است.(129)
در بسیاری از روایات از زبان ائمه علیهم السلام چنین آمده است: در کتاب علی (علیه السلام) چنین است، یا در کتاب علی (علیه السلام) چنین یافتیم، یا در کتاب علی (علیه السلام) چنین خواندیم و...(130)
این که اهل بیت علیهم السلام بارها تصریح کرده اند که تمام آنچه امت تا روز قیامت به آن نیاز دارند در این کتاب آمده، نشان گر جامعیت این کتاب است، هر چند در مورد چگونگی پاسخ گویی آن می توان مدعی شد که بیشتر به صورت تبیین کلیات است.
مراجعه به روایاتی که در آنها از کتاب علی (علیه السلام) یاد شده، نشان می دهد که کتاب علی (علیه السلام) افزون بر احکام، حاوی مباحث اخلاقی، تفسیر قرآن، پیش بینی برخی از رخدادها در امت اسلامی است.(131) به رغم آن که برخی از دوستان و مخالفان اهل بیت علیهم السلام کتاب علی (علیه السلام) را دیده اند.(132) اما بنای ائمه علیهم السلام بر پنهان ساختن آن بوده و طبق برخی شواهد این کتاب هم چنان در دست امام زمان (علیه السلام) است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

2. مصحف فاطمه (س)

از مصحف فاطمه (س) گاه با عنوان کتاب فاطمه (س یا صحف فاطمه (س نیز یاد می شود. براساس روایات، هنگامی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) از دنیا رفت، فاطمه (س) در اندوه رحلت پدر بسیار می گریست، خداوند جبرئیل، یا فرشته ای دیگر را برای تسلا نزد فاطمه (س) می فرستاد و آن فرشته در کنار تسلای آن حضرت رویدادهای مربوط به فرزندانش را تا روز قیامت به ایشان گزارش می کرد و علی (علیه السلام) آن را نگاشت. بنابراین منبع مصحف فاطمه (س) فرشته الهی، املای آن توسط فاطمه (س) و نگارش آن به دست علی (علیه السلام) انجام گرفت.
ابو عبیده می گوید:... از امام صادق (علیه السلام) درباره مصحف فاطمه پرسیدم، امام مکث طولانی کرد و آنگاه فرمود: ... فاطمه پس از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) هفتاد و پنج روز در حیات بود و بخاطر پدر دچار اندوه شدیدی شد و جبرئیل نزد او می آمد و به او بخاطر از دست دادن پدر تسلیت می گفت و آرامش می داد و از پدر و مکانش و رویدادهای فرزندان او پس از وفاتش به او خبر می آورد و علی (علیه السلام) آن را می نگاشت، این است مصحف فاطمه (س.(133)

[نصرالله عاشق خداومولا]

از برخی روایات به دست می آید که مصحف فاطمه (س) نزد اهل سنت امری شناخته شده بود و آنان می پنداشتند که شیعه براساس آموزه های اهل بیت علیهم السلام معتقدند که بخشی از آیات تحریف و حذف شده در قرآن در این مصحف آمده است. بدین خاطر ائمه علیهم السلام بشدت وجود، هرگونه آیات قرآن در این مصحف را انکار کرده اند.
چنین تهمتی در دوران پس از ائمه علیهم السلام و در دوران ما نیز، هم چنان استمرار یافته است. هاشم معروف حسنی می نویسد:
برخی از محدثان و مولفان اهل سنت برای تشویش اذهان و متهم ساختن شیعه می گویند: مصحف فاطمه (س) قرآنی است غیر از قرآن های موجود در دست مردم.(134)
علامه عسگری نیز در این باره آورده است:
برخی دیگر از نویسندگان اهل سنت تهمت دیگری را به مدافعان مکتب اهل بیت علیهم السلام متوجه ساخته و می گویند که: آنان قرآن دیگری دارند به نام مصحف فاطمه (س)؛ زیرا نام کتاب فاطمه مصحف است و برخی از مسلمانان نیز در آغاز به قرآن، مصحف می گفتند.(135)
این که ائمه علیهم السلام تقریبا در تمام روایات، پس از توصیف این مصحف، قرآن بودن آن را انکار می کنند، بخاطر دفع این شبهه است.
امام صادق (علیه السلام) در توصیف مصحف فاطمه (س) به خدا سوگند نزد ما است مصحف فاطمه و در آن حتی یک آیه قرآن نیست.(136)
در روایت دیگر امام کاظم (علیه السلام) فرمود: مصحف فاطمه نزد من است و در آن چیزی از قرآن نیست.(137)
آنچه از عموم روایات دست یافتنی است این است که در مصحف فاطمه (س) رویدادهای امت اسلامی.(138) یا رخدادهای مربوط به حاکمان(139) اسلامی، یا رویدادهای مرتبط با فرزندان فاطمه (س) آمده است. چنان که وقتی محمد و ابراهیم از فرزندان امام حسن (علیه السلام) بر منصور دوانیقی شورش کردند، امام صادق (علیه السلام) فرمود: در میان مصحف فاطمه (س) به نام آنان با عنوان حاکم اسلامی برنخورده ایم،(140)