شکل گیری میراث روایی شیعه در قالب اصول اربعمأة

[نصرالله عاشق خداومولا]

شکل گیری میراث روایی شیعه در قالب اصول اربعمأة

اصول اربعمأة، یا اصول چهار صدگانه به مجموعه ای از مکتوبات حدیثی گفته می شود که در دوران ائمه (علیه السلام) بویژه در عصر صادقین علیهما السلام توسط یاران ائمه علیهم السلام فراهم گردید و در گردآوری جوامع روایی شیعه مورد بهره برداری قرار گرفت. و با توجه به تکیه داشتن جوامع اولیه، به این اصول، می بایست آنها را دستمایه های اولیه در تدوین جوامع حدیثی دانست.

[نصرالله عاشق خداومولا]

بررسی مفهوم اصل و تفاوت آن با مفهوم کتاب و تصنیف

نخست باید دانست که در تبیین مفهوم اصل، میان صاحب نظران اتفاق نظر وجود ندارد. و شاید طرح این بحث در سده پنجم و بعد از آن از عوامل ابهام باشد. از این رو در مجموع دو دیدگاه اساسی درباره مفهوم آن ارائه شده است:
1. گروهی اصل را مرادف کتاب می دانند و معتقداند که میان مفهوم اصل، یا تصنیف تباین است. علامه شوشتری در دفاع از این نگرش می گوید: متقدمین، اصل و کتاب را به جای یکدیگر بکار می بستند، مثلا شیخ طوسی درباره احمد بن میثم می گوید: از حمید بن زید کتاب ملاحم و کتاب دلالت و اصول دیگر نقل شده است. یا درباره احمد بن سلمه می گوید: حمید بن زیاد از او اصول زیادی از جمله کتاب زیاد بن مروان قندی را روایت کرده است. لذا می بینیم که شیخ در گفتار خود گاه اصل را جای کتاب می نشاند و گاه کتاب را جای اصل.(153)

[نصرالله عاشق خداومولا]

2. در مقابل بسیاری معتقداند که میان مفهوم اصل و کتاب عموم و خصوص مطلق برقرار است. بر این اساس اصل کتابی است که:
اولا: دربرگیرنده عبارات معصوم است، به عکس کتاب که در آن استدلال مولف نیز می آید؛
ثانیا: اصل از کتاب دیگر گرفته نشده است، در حالی که کتاب می تواند از اصل گرفته شده باشد.(154)
بر اساس این دیدگاه اصل در حقیقت نوعی خاص از کتاب است.
به نظر می رسد که اصل را می توان این چنین تعریف کرد: اصل نگاشته ای است اولیه و سامان نایافته که در آن روایات معصوم (علیه السلام) بدون دخل و تصرف آمده باشد.
وجود چنین اصولی نشان گر اهتمام اهل بیت علیهم السلام و اصحاب ائمه علیهم السلام به تابت و ثبت احادیث دارد. شیخ بهایی پس از آن که وجود روایت در یکی از اصول اربعمأة را از جمله قرائن صحت آن دانسته در دفاع از اصالت این اصول می نویسد: از مشایخ حدیثی برای ما نقل شده که دأب صاحبان اصول آن بود که وقتی حدیثی از ائمه علیهم السلام می شنیدند بلافاصله آن را در اصول خود ثبت می کردند تا با گذشت زمان نسبت به بخشی از این روایات، یا همه آنها فراموشی به آنان دست ندهد.(155) از برخی روایات به دست می آید که ائمه علیهم السلام بخشی از این اصول را پس از نگارش، مورد بازنگری و اصلاح قرار داده اند که این امر نیز بر اتقان آنها می افزاید.(156)

[نصرالله عاشق خداومولا]

درباره زمان تألیف و امامانی که سخنان آنان در اصول اربعمأة گرد آمده میان صاحب نظران اختلاف وجود دارد. گروهی از عالمان شیعی؛ هم چون شهید اول، محقق حلی، شیخ حسین عبدالصمد (والد شیخ بهایی) و محقق داماد معتقدند که این اصول مجموعه ای روایی است که چهار صد تن از یاران امام صادق (علیه السلام) از گفتار آن حضرت، یا از پاسخ های امام (علیه السلام) به پرسش ها فراهم آورده اند.
شهید اول می نویسد: از پاسخ های امام صادق (علیه السلام) چهار صد نگاشته از سوی چهار صد مولف فراهم شده است.(157)

[نصرالله عاشق خداومولا]

محقق حلی می گوید: تنها از پاسخ های امام صادق (علیه السلام) به پرسش ها، چهار صد تصنیف از سوی چهار صد مولف فراهم آمده که به آنها اصول گفته اند.(158)
در این بین امین الاسلام طبرسی این مجموعه را افزون بر امام صادق (علیه السلام) حاوی پاسخ های امام کاظم (علیه السلام) نیز دانسته است.(159)
در مقابل برخی دیگر از صاحب نظران بر این باورند که اصول اربعمأة از زمان حضرت امیر (علیه السلام) تا زمان امام حسن عسکری (علیه السلام) فراهم آمده و حاوی گفتار تمام ائمه علیهم السلام است. هر چند بیشترین سهم روایات اصول اربعمأة از آن صادقین علیهم السلام است.
فاضل دربندی آورده است: امامیه از دوران امیر مؤمنان (علیه السلام) تا دوران امام حسن عسکری (علیه السلام) چهارصد کتاب فراهم آوردند که به اصول معروف شده اند.(160)

[نصرالله عاشق خداومولا]

سرنوشت اصول اربعمأة

بر اساس گزارش های تاریخی این اصول تا دوران صاحبان جوامع اولیه شیعه؛ یعنی محمدون ثلاث وجود داشته و مورد استفاده آنان قرار گرفته است. و نیز شماری از آنها نیز تا زمان محمد بن ادریس حلی (م 598)؛ سید بن طاوس (م 673؛) شهید ثانی (م 966)؛ کفعمی (م 1104) و میرزا حسین نوری (م 1320) باقی ماند و مورد استناد آنان قرار گرفت.(161) شیخ آغا بزرگ تهرانی در الذریعه با استفاده از منابع تاریخ و رجالی، هم چون رجال نجاشی، فهرست شیخ طوسی معالم العلماء ابن شهر آشوب و منابعی دیگر فهرست 122 اصل از میان اصول أربعماة را بر شمرده است.(162) امروزه از میان این اصول تنها شانزده اصل به دست ما رسیده است که مرحوم حسن مصطفوی مجموعه آنها را در کتاب الاصول السته عشر به چاپ رساند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

از نظر شیخ آغا بزرگ دو عامل مهم در از بین رفتن اصول اربعمأة نقش داشته است:
1. پس از تدوین جوامع اولیه حدیثی از رغبت علماء به اصول اربعمأة کاسته شد؛ زیرا از سویی این روایات در کتب اربعمأة گردآوری شده بود و از جهت دیگر مراجعه مستقیم به اصول اربعمأة بخاطر فقدان تنظیم و تبویب دشوار بود.
2. آتش سوزی کتابخانه شیخ طوسی در سال 448 هجری به دست متعصبان اهل سنت باعث سوخته شدن شماری از ای اصول شد.(163)