آشنایی با مصطلح الحدیث

[نصرالله عاشق خداومولا]

آشنایی با مصطلح الحدیث

کلیات تعریف مصطلح الحدیث

نخست باید دانست که از دانش مصطلح الحدیث با عناوین دیگر، همچون درایه الحدیث، اصول الحدیث نیز یاد می شود. به نظر می رسد که اطلاق مصطلح الحدیث بر این دانش بخاطر تبیینی است که از اصطلاحات حدیثی در این دانش انجام گرفته، بخش عمده ای از مسائل آن را در برمی گیرد.
درایه در لغت به معنای علم و اطلاع است که به نوع خاصی از علم؛ یعنی دانشی که مسبوق به شک است(443)، یادانش از روی دقت و توجه اطلاق می شود(444). چناکه در آیه ما کنت تدری ما الکتاب و لا الأیمان(445) تو نمی دانستی کتاب چیست و ایمان [کدام است ]درایه به همین معنا بکار رفته است. و اطلاق درایه الحدیث بر این علم بدین جهت است که در این دانش تنها به نقل و روایت حدیث توجه نمی شود، بلکه از متن، مقبول یا مردود بودن آن در کنار سند نیز بحث می شود.

[نصرالله عاشق خداومولا]

در روایتی از امام صادق (علیه السلام) چنین آمده است:
حدیث تدریه خیر من ألف ترویه؛ فهم معنای یک حدیث، بهتر از نقل و روایت هزار حدیث است(446).
به رغم چنین کاربرد شایعی نگارنده معتقد است: اصطلاح در ایه الحدیث ناظر به فقه الحدیث است و از میان دو اصطلاح مصطلح الحدیث و اصول الحدیث، اصطلاح نخست شناخته شده تر و نسبت به گستره مسائل آن - که به اصطلاحات حدیث مربوط است - مناسب تر می باد و کاربرد فارسی آن نیز میتواند اصطلاحات حدیث باشد. با این توضیح شایع ترین تعریف مصطلاح الحدیث بدین شرح است:
شهید ثانی در تعریف مصطلح الحدیث می گوید: العلم الذی یبحث فیه عن متن الحدیث و سنده و طرقه، من صحیحها و سقیمها و علیلها و مایحتاج الیه لیعرف المقبول منه من المردود(447)؛ دانشی است که در آن از متن حدیث، سند و طرق آن از نظر صحت، ضعف، علت و تمام آنچه که برای شناخت حدیث مقبول از مردود لازم است، بحث می شود.
شیخ بهای این دانش را چنین تعریف کرده است: علم یبحث فیه عن سند الحدیث و متنه و کیفیه تحمله و آداب نقله(448)؛ مصطلح الحدیث دانشی است که رد آن از سند و متن حدیث و چگونگی تحمل و آداب نقل آن بحث می شود.
با توجه به مسائلی که در دانش مصطلح الحدیث مورد بررسی قرار گرفته و در نوع منابع مربوط به آن از آغاز تا کنون انعکاس یافته، می توان مصطلح الحدیث را این چنین تعریف کرد:
مصطلح الحدیث دانشی است که از تقسیمات خبر، اصطلاحات ناظر به سند و متن، طرق و شرایط تحمل، نقل و پذیرش روایات گفت و گو می کند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

موضوع، فایده و مسائل مصطلح الحدیث

موضوع دانش مصطلح الحدیث، سند و متن حدیث(449) برخی، موضوع این دانش را راوی و مروی دانسته اند، اما از آنجا که بحث از آحاد راوی موضوع علم رجال است، این دیدگاه قابل پذیرش نیست(450). و فایده آن شناخت اصطلاحاتی است که در گفتار محدثان بکار رفته و هم چنین تمییز قایل شدن میان روایات مقبول و مردود است(451).
از آنجا که مسائل هر علم را حالات عارض بر موضوع آن دانسته اند، مسائل مصطلح الحدیث حالاتی است؛ نظیر صحت، حسن، ضعف که بر سند عارض می شود، یا حالاتی؛ نظیر اجمال، تبیین، احکام و تشابه که بر متن حدیث عارض می شود(452).
سیوطی به نقل از حازمی چنین آورده است: علم حدیث در برگیرنده انواع زیادی است که به صد نوع می رسد و هر نوع آن دانش مستقلی است که اگر کسی عمر خود را برای آنها بگذارد به پایانش نخواهد رسید(453).
بدین ترتیب حاکم نیشابوری در کتاب خود 52 نوع علم، و ابن صلاح در مقدمه خود 65 نوع علم برای مصطلح الحدیث بر شمرده و در پایان آن گفته است که هم چنین می توان برای آن انواع بی پایانی بر شمرد. سیوطی نیز در تدریب الراوی برای دانش مصطلح الحدیث 665 نوع بر شمرده است(454)
بر شمردن صد دانش فرعی، یا صد نوع علم برای مصطلح الحدیث، یا ارقامی نزدیک به آن برخاسته از شیوه قدما است که در هر دانش هر مبحث را یک علم بر می شمردند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

به رغم پراکنده بودن مباحث دانش مصطلح الحدیث که در اصطلاح قدما از آنها با عنوان نوع یاد شده است، می توان این مباحث را به چهار دسته اساسی تقسیم کرد که عبارتند از:
1- تقسیمات خبر، که در آن از تقسیم خبر به متواتر و آحاد و تقسیم آحاد به صحیح، ضعیف و...گفت و گو می شود؛ 2- اصطلاحات، که در آن از اصطلاحات ناظر به سند و متن سخن به میان می آید؛ 3- شرایط و طرق تحمل حدیث؛ 4 شرایط نقل و پذیرش روایات.
از آنجا که هر روایت از زمان صدور تا انتقال به ما از سه مرحله تحمل، نقل و پذیرش یا رد برخوردار است، در این دانش از شرایط این سه مرحله گفت و گو می شود.
مباحث مصطلح الحدیث در این فصل - افزون بر مباحث مقدماتی - بر اساس همین تقسیم چهارگانه طرح شده است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

مبحث نخست: تقسیمات خبر


تقسیم اولیه حدیث به متواتر و واحد

باید توجه داشت که تقسیم خبر به متواتر و غیر متواتر اختصاص به دانش حدیث ندارد.
اهل منطق نیز پس از تقسیم مواد قیاس ها به هشت قم و بر شمردن یقینیات از جمله این اقسام، یکی از اقسام یقینیات را متواترات می دانند و متواتر را مطابق با تعریف آن در دانش حدیث معنا می کنند(455).
روایت در یک تقسیم بندی کلی بر اساس شمار راویان به دو دسته اصلی؛ یعنی متواتر و واحد تقسیم می شود. متواتر خود به انواعی؛ هم چون متواتر لظی، معنوی، اجمالی و... تقسیم می شود. اما از آنجا که خبر متواتر بسیار اندک بوده و اکثریت قریب به اتفاق روایات بر جای مانده در جوامع روایی جزء اخبار آحاداند، از این رو بیشتر تقسیمات ناظر به خبر واحد است.
اینک به بررسی تفصیلی این تقسیمات می پردازیم.

[نصرالله عاشق خداومولا]

خبر متواتر

متواتر از ریشه تواتر به معنای تتابع و درپی آمدن چیزی است؛ اعم از آن که میان درپی آمدن فاصله باشد، یا بدون فاصله باشد، هر چند بیشترین کاربرد این واژه در مورد نخست؛ یعنی به همراه فاصله زمانی است. در قرآن کریم می خوانیم: ثم أرسلنا رسلنا تتراکلما جاء أمه رسولها کذبوه فاتبعنا بعضهم بعضاً(456) واژه تترا نظیر دعوی مصدر و به معنای پی درپی آمده است؛ یعنی پیامبران الهی از سوی خداوند پی درپی و بدون فاصله زمانی چندانی ارسال می شدند(457).
حدیث متواتر در اصطلاح، حدیثی است که شمار راویان آن در هر طبقه به حدی باشد که عادتاً تبانی آنان بر دروغ محال باشد(458).

[نصرالله عاشق خداومولا]

عموم حدیث پژوهان شیعه و اهل سنت معتقداند که نمی توان برای شمار راویان خبر متواتر عدد و رقم مشخصی را تعیین کرد. آنچه در تحقق تواتر لازم دانسته شده، وجود شماری از راویان در هر طبقه است که عادتاً تبانی آنها بر دروغ محال باشد.
شهید ثانی می نویسد:
بنابر اصح، شمار راویان در عدد خاصی منحصر نیست، بلکه آنچه معتبر است، شماری است که شرط متواتر ( محال بودن عادی راویان بر دروغ) را محقق سازد. و گاه می شود که این شرط با ده راوی، یا کمتر تحقق می یابد و گاه نیز با صد نفر محقق نمی شود. و این مسأله بسته به میزان صدق و کذب راویان است(459).
ابن حجر عسقلانی معتقد است: بنابر نظر صحیح، تعیین رقم راویان معنا ندارد(460).
در برابر این دیدگاه، شماری از حدیث پژوهان برای شمار راویان حدیث متواتر ارقامی؛ همچون چهار، دوازده، بیست و... را پیشنهاد کرده اند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

شرایط تحقق تواتر در اخبار

1- استناد آگاهی مخبرین به حس

مراد این است که مخبرین از رهگذر حواس؛ هم چون دیدن، یا شنیدن از وقوع رخداد، یا صدور گفتاری مطلع شده باشند، نه آن که خود از مجموع شنیده ها و دیده های دیگران و جمع بندی آنها از روی حدس و استنتاج عقلی که از وقوع حادثه ای گزارش دهند؛ به عنوان مثال گزارش کسانی که از نزدیک شاهد کشته شدن زید باشند، می تواند به تواتر خبر بیانجامد، اما اگر افرادی، از روی علایمی؛ هم چون ازدحام مردم در خانه زید مرگ زید را گزارش کنند، چنین گزارشی به تواتر نمی انجامد. هر چند ممکن است مجموعه قراین برای خود او در حد تواتر و مفید علم باشد، اما چون گزارش او برای دیگران مستند به حدس است ننه حس، مفید تواتر نخواهد بود.

[نصرالله عاشق خداومولا]

2- وجود تواتر در تمام طبقات!

بنابراین اگر شمار روایان خبر در هر یک از طبقات اول، یا میانه، یا آخر به حد تواتر نباشد، چنین خبری متواتر نخواهد بود. هر چند ممکن است بر غم فقدان تواتر در یکی از طبقات، اما به خاطر همراه بودن با قراین، مفید علم باشد.
افزون بر شرایط فوق، شرایطی دیگر، هم چون استناد خبر آنان به علم، اختلاف نسب و... را نیز بر شمرده اند(461).

[نصرالله عاشق خداومولا]

شروط علم آوری خبر متواتر




روایات متواتر گرچه فی حد ذاته و شأناً مفید علم اند، اما نسبت به تمام شنوندگان در صورتی مفید قطعه خواهند بود که آنان از دو شرط ذیل برخورد باشند:
1- عدم آگاهی سامع از مضمون خبر؛ زیرا اگر سامع از مضمون خیر آگاه باشد، خبر او، یا عین علمی است که قبلا از طریق مشاهده به دست آورده بود و یا مثل آن است. در صورت نخست تحصیل حاصل و در صورت دوم اجتماع مثلین لازم می آید و هر دو محال است.
2- مسبوق نبودن سامع به شبهه، یا تقلید؛ به این معنا، که سامع نسبت به مضمون خبر دارای شبهه، یا قلید نباشد. از این رو اگر مخالفان اسلام، یا تشیع به رغم وجود اخبار متواتر بر وجود معجزات پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و نیز تنصیص بر امامت ائمه از سوی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به آن تن نمی دهند، بدین جهت نیست که چنین اخبار متواتری برای آنان مفید علم نیست، بلکه شبهه یا تقلید پیشین مانع پذیرش آنان شده است(462).