کلیات تعریف علم رجال

[نصرالله عاشق خداومولا]

6 - 1. حجت،

به معنای صحت احتجاج به حدیث است. این لفظ بر حسب معنای عامش؛ اعم از حدیث صحیح، حسن، موثق و حتی ضعیف است؛ زیرا درباره هر یک از أحادیث غیر صحیح بخاطر وجود قرائنی احتمال احتجاج و استدلال وجود دارد، اما در عرف خاص رجالیون واژه حجت به معنای ثقه بودن بوده و نظیر این واژه دلالت بر عدالت، ضابط و امامی بودن دارد(568).

[نصرالله عاشق خداومولا]

7 - 1. عین و وجه،

گاه این دو واژه به طور مطلق بکار می روند و گاه گفته می شود من عیون اصحابنا، یا من وجوه اصحابنا. آیه الله سبحانی آورده است: کسی که منابع رجالی را مورد بررسی قرار دهد، در می یابد که این دو واژه فراتر از امامی و عادل بودن راوی، دلالت بر جلالت راوی نیز دارد. و رجالیون این دو وصف را در مواردی بکار می برند که شخص جزء طبقه برجسته در فضل و فضیلت باشد و این امر نشان می دهد که او در میان طائفه از نظر و جاهت جایگاه و ارزش به مثابه چهره و چشم است(569).

[نصرالله عاشق خداومولا]

2- الفاظ دال بر جرح

2- 1. برخی از این الفاظ به حوزه اخلاق راوی ناظر بوده و به صراحت، عدالت او را نفی کرده و فسق و دروغ را به او نسبت می دهد؛ نظیر فاسق، شارب الخمر، کذاب، وضاع الحدیث، یختلق الحدیث کذبا ( از روی دروغ حدیث می سازد)، یاالفاظی؛ نظیر لیس بعادل، لیس بصادق که به صورت سلبی عدالت و وثاقت راوی را نفی می کند.
2- 2. برخی از الفاظ جرح ناظر به حوزه عقیده راوی بوده و برخورداری او از عقیده صحیح، یعنی امامیه اثناعشری بودن را نفی می کند؛ نظیر غال، ناصب، فاسد العقیده.
2- 3. برخی دیگر از الفاظ جرح بی آن که مستقیماً به اخلاق، یا عقیده او مربوط باشد، به شخصیت حدیثی راوی پرداخته و او را فاقد صلاحیت لازم برای نقل حدیث معرفی می کند؛ نظیر ضعیف که نزد قدماء به اشخاصی اطلاق می شد که دارای قلت یا سوء حافظه بودند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

تعارض جرح و تعدیل

از جمله مشکلات مراجعه به منابع رجالی اختلاف تباینی علمای رجال درباره برخی راویان است، به گونه ای که این اختلاف نظر قابل جمع نباشند. مثلا یکی از آنان راوی را صحیح العقیده و دیگری فاسد العقیده معرفی کند، یا یکی او را ثقه و دیگری ضعیف بشناساند. چنین مواردی را اصطلاحاً تعارض جرح و تعدیل می گویند.
در چگونگی برخورد با دیدگاه های متعارض رجالیون درباره یک راوی سه نظریه عمده وجود دارد: که عبارتند از:
1- مطلقاً جرح مقدم است؛
2- مطلقاً تعدیل مقدم است؛
3 در صورتی که میان دیدگاه جرح و تعدیل جمع ممکن باشد، به هر دو عمل می شود، ولی اگر جمع ممکن نباشد به مرجحات مراجعه می شود، و اگر ترجیحی در بین نباشد، درباره آن راوی توقف می کنیم.

[نصرالله عاشق خداومولا]

شیوه های توثیق

توثیق راویان به دو صورت خاص و عام انجام می گیرد. مقصود از توثیق خاص آن است که در خصوص یک راوی از سوی ائمه (علیهم السلام)، یا علمای رجال، الفاظ دال بر وثاقت رسیده باشد، اما در توثیق عام نسبت به جمع و گروهی خاص تمجید، یا توثیق رسیده که راوی مورد نظر در میان آنان قرار دارد. مثلا وقتی گفته می شود: اصحاب اجماع جزء توثیقات عام است، به این معناست که راویان بر شمرده شده در میان اصحاب اجماع بخاطر اعتبار جمعی اصحاب اجماع از اعتبار و وثاقت برخوردار می گردند. به عبارت روشن تر در توثیق خاص دلالت بر توثیق مطابقی، اما در توثیق عام دلالت بر توثیق هر یک از راویان تضمنی است. هر چند دلالت تضمنی نیز بسان دلالت مطالبقی برای اثبات و ثاقت کفایت می کند(570).
اینک به بررسی هر یک از توثیقات خاص و توثیقات عام می پردازیم:

[نصرالله عاشق خداومولا]

مبحث دوم: توثیقات خاص

1- تنصیص یکی از معصومان (علیه السلام)، هرگاه یکی از امامان معصوم (علیه السلام) بر وثاقت کسی تصریح کنند، بدون تردید وثاقت او ثابت می گردد و پیداست در صورت تحقق چنین تنصیصی دو راه دارد:
الف. علم وجدانی؛ یعنی شخصا
در حضور امام (علیه السلام) از چنین تصریحی اطلاع یابیم. روشن است که این راه برای ما در دوران غیبت مسدود است.
ب - از راه روایت معتبر؛ خوشبختانه این راه قابل دسترسی است؛ زیرا در منابع رجالی و روایی روایات معتبر؛ خوشبختانه این راه قابل دسترسی است؛ زیرا در منابع رجالی و روایی روایات قابل توجهی در توثیق راویان به دست ما رسیده است. به عنوان مثال علی بن مسیب می گوید: به امام رضا (علیه السلام) عرض کردم: وطن من دور است و نمی توانم در هر زمان خدمت شما برسم، آموزه های دینی ام را از چه کسی دریافت کنم؟ امام فرمود: از زکریا ابن آدم قمی که مأمون بر دین و دنیاست. بنابراین امین بودن بر دین و دنیا بالاترین تعبیر برای نشان دادن وثاقت است. و از آنجا که این روایت صحیح است، پس وثاقت زکریابن آدم ثابت می شود(571).
2- تنصیص یکی از اعلام متقدم، مقصود از اعلام متقدم آن دسته از رجالیون و محدثان هستند که پیش از شیخ طوسی (م 460) می زیسته اند؛ نظیر برقی، ابن قولویه، کشی صدوق، مفید، نجاشی و دیگران. بر این اساس اگر این بزرگان در منابع رجالی خود بر وثاقت هر یک از راویان تصریح کنند، وثاقت او اثبات خواهد شد.
3- تنصیص یکی از اعلام متاخر، مقصود از اعلام متاخر، رجالیون پس از شیخ طوسی؛ نظیر شیخ الدین رازی (م 585)، ابن شهر آشوب (م 585)، علامه حلی (م 726)، علامه مجلسی (م 1111)، و دیگران هستند.
تنصیص اعلام متأخر بر وثاقت خود به دو دسته قابل تقسیم است:
الف - بخشی از این تنصیص ها مستند به حس است؛ نظیر دیدگاه های رجالی شیخ منتجب الدین و ابن شهر آشوب. اینها را اگر چه نمی توان گفت که معاصر راویان بوده اند، اما حداقل نسبت به آنان قریب العصر به شمار می روند.
ب - بخشی دیگر از تنصیص های علمای رجال مستند به حدس است. دیدگاه های رجالیون پس از علامه حلی؛ هم چون میرزا استرآبادی، سید تفرشی، محقق اردبیلی، قهپائی، علامه مجلسی، آیه الله خویی و... این چنین است.
4 - ادعای اجماع از سوی رجالیون، همان گونه که اگر یکی از اعلام متقدم بر وثاقت یکی از راویان تصریح می کرد، وثاقت او ثابت می شد، اگر او بر وثاقت کسی ادعای اجماع نماید، دیدگاه او حجت است، اما اگر از سوی کسی که قول او از باب حجت خبر واحد حجت است، ادعا شود از حجیت برخوردار خواهد شد(572).

[نصرالله عاشق خداومولا]

مبحث سوم: توثیقات عام

افزون بر توثیقات خاص شیوه های دیگری وجود دارد که راویانی را به صورت عام و به صورت ضمنی و در قالب عناوینی کلی؛ هم چون اصحاب اجماع به عنوان ثقه معرفی می کند که از آنها به توثیقات عام تعبیر می شود. اینکه به بررسی هر یک از آنها می پردازیم:

[نصرالله عاشق خداومولا]

1- اصحاب اجماع

عنوان اصحاب اجماع که در مجموع 22 تن از راویان مهم را در بر می گیرد، گسترده ترین و مهم ترین شیوه در میان توثیقات عام به شمار می رود.
شواهد رجالی نشان می دهد که نخستین بار ابو عمرو کشی (م 329) در رجال خود از مسأله اصحاب اجماع سخن به میان آورده است(573).

[نصرالله عاشق خداومولا]

شمار اصحاب اجماع

کشی شمار اصحاب اجماع را این چنین نقل کرده است:
اصحاب امام باقر و امام صادق (علیه السلام) شش تن اند که عبارتند: از: 1. زراره بن اعین؛ 2. معروف بن خربوذ؛ 3. بریدبن معاویه؛ 4. ابوبصیر اسدی؛ 5. فضیل بن یسار؛ 6. محمدبن و اصحاب امام صادق (علیه السلام) به طور اختصاصی نیز شش تن اند: 1. جمیل بن دراج؛ 2. عبدالله بن مسکان؛ 3. عبدالله بن بکیر؛ 4. حمادبن عثمان؛ 5. حمادبن عیسی؛ 6. ابان بن عثمان. و اصحاب امام کاظم و امام رضا (علیه السلام) نیز شش تن اند: 1. یونس بن عبدالرحمن؛ 2. صفوان بن یحیی؛ 3. محمدبن ابی عمیر؛ 4. عبدالله بن مغیره؛ 5. حسن بن محبوب؛ 6. احمدبن محمدبن ابی نصر.
بدین ترتیب شمار اصحاب اجماع 18 تن خواهد بود. اما گاهی به جای ابوبصیر اسدی در گروه نخست از ابو بصیر مرادی یاد می کنند و در گروه سوم به جای حسن بن محبوب، حسن بن علی بن فضال و فضاله بن ایوب، یا به جای فضاله بن ایوب، عثمان بن عیسی را می نشانند. اگر این چهار تن؛ یعنی ابوبصیر مرادی، حسن بن علی بن فضال، فضاله بن ایوب و عثمان بن عیسی را که محل اختلاف اند، به اصحاب اجماع اضافه کنیم، شمار آنان 22 تن خواهد بود. و از آنجا که بر صحت روایات این دست از اصحاب ائمه (علیهم السلام) اجماع شده است، به آنان اصطلاحاً اصحاب اجماع اطلاق شده است(574).

[نصرالله عاشق خداومولا]

مفهوم صحیح شمردن روایات صحیح اصحاب اجماع

در عبارت کشی چنین آمده است: أجمعیت العصابه علی تصحیح ما یصح عنهم. مفهوم عبارت: اجمعت العصابه علی تصحیح، که به معنای اتفاق امامیه بر صحیح شمردن است، روشن است. اما مفهوم ما یصح عنهم، روشن نیست؛ زیرا دو احتمال درباره آن داده می شود: الف. مقصود صحیح شمردن نقل و حکایت آنان است؛ یعنی اصحاب اجماع را در تمام روایاتی که از ائمه (علیهم السلام) نقل کرده اند، تصدیق کنیم. به عبارت روشن تر آنان را ثقه بدانیم، که در این صورت اصحاب اجماع جزء توثیقات عام خواهد شد و شماری از عالمان بر این رأی هستند.
ب - مقصود صحیح شمردن مرویات آنان است؛ یعنی تمام روایاتی که اصحاب اجماع نقل کرده اند، صحیح و صادر شد از ائمه (علیهم السلام) بدانیم، حتی اگر روایت نقل شد فاقد اتصال سند، یا سایر شرائط صحت؛ هم چون عدالت و ایمان راوی باشد. در این صورت مرتبه ای فراتر از توثیق برای اصحاب اجماع ثابت می گردد؛ زیرا مفهوم این مدعا آن است که نه تنها اصحاب اجماع خود ثقه و عادل اند، بلکه در چنان مرتبه بلندی از وثاقت قرار دارند که جز روایات صادر شده از ائمه (علیهم السلام) را نقل نمی کنند(575).