فایده و مسائل مصطلح الحدیث
موضوع دانش مصطلح الحدیث، سند و متن حدیث(449) برخی، موضوع این دانش را راوی و مروی دانسته اند، اما از آنجا که بحث از آحاد راوی موضوع علم رجال است، این دیدگاه قابل پذیرش نیست(450). و فایده آن شناخت اصطلاحاتی است که در گفتار محدثان بکار رفته و هم چنین تمییز قایل شدن میان روایات مقبول و مردود است(451).
از آنجا که مسائل هر علم را حالات عارض بر موضوع آن دانسته اند، مسائل مصطلح الحدیث حالاتی است؛ نظیر صحت، حسن، ضعف که بر سند عارض می شود، یا حالاتی؛ نظیر اجمال، تبیین، احکام و تشابه که بر متن حدیث عارض می شود(452).
سیوطی به نقل از حازمی چنین آورده است: علم حدیث در برگیرنده انواع زیادی است که به صد نوع می رسد و هر نوع آن دانش مستقلی است که اگر کسی عمر خود را برای آنها بگذارد به پایانش نخواهد رسید(453).
بدین ترتیب حاکم نیشابوری در کتاب خود 52 نوع علم، و ابن صلاح در مقدمه خود 65 نوع علم برای مصطلح الحدیث بر شمرده و در پایان آن گفته است که هم چنین می توان برای آن انواع بی پایانی بر شمرد. سیوطی نیز در تدریب الراوی برای دانش مصطلح الحدیث 665 نوع بر شمرده است(454)
بر شمردن صد دانش فرعی، یا صد نوع علم برای مصطلح الحدیث، یا ارقامی نزدیک به آن برخاسته از شیوه قدما است که در هر دانش هر مبحث را یک علم بر می شمردند.
به رغم پراکنده بودن مباحث دانش مصطلح الحدیث که در اصطلاح قدما از آنها با عنوان نوع یاد شده است، می توان این مباحث را به چهار دسته اساسی تقسیم کرد که عبارتند از:
1- تقسیمات خبر، که در آن از تقسیم خبر به متواتر و آحاد و تقسیم آحاد به صحیح، ضعیف و...گفت و گو می شود؛ 2- اصطلاحات، که در آن از اصطلاحات ناظر به سند و متن سخن به میان می آید؛ 3- شرایط و طرق تحمل حدیث؛ 4 شرایط نقل و پذیرش روایات.
از آنجا که هر روایت از زمان صدور تا انتقال به ما از سه مرحله تحمل، نقل و پذیرش یا رد برخوردار است، در این دانش از شرایط این سه مرحله گفت و گو می شود.
مباحث مصطلح الحدیث در این فصل - افزون بر مباحث مقدماتی - بر اساس همین تقسیم چهارگانه طرح شده است.