اصطلاحات حدیثی

[نصرالله عاشق خداومولا]

3- مصحف، کلمه تصحیف از ریشه صحیفه به معنای کتاب و تصحیف در لغت به معنای نگارش کتاب است، اما بعدها توسعه یافت و به خطای در کتابت اطلاق شد(529). مصحف حدیثی است که سند، یا متن آن به گونه ای مشابه متن اصلی است، تغییر کرده باشد؛ تغییر برید به یزید و حریز به جریز از نمونه های تصحیف سندی است. و تصحیف ستاً به شیئاً در روایت: من صام رمضان و اتبعه شیئاً من شوال...؛ هر کس رمضان را روزه بگیرد و مقداری از ماه شوال را به دنبال آن روزه بگیرد...(530). از نمونه های تصحیف متنی است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

4 - مزید، حدیثی است که نسبت به سایر أحادیث نقل شده در زمینه آن دارای فزونی باشد. و زیادی، گاه در متن است؛ نظیر روایت: جعلت لی الأرض مسجداً و ترابها طهورا؛ زمین برای من جایگاه سجده و خاک آن مایه طهارت قرار داده شده است، که واژه تراب به آن افزوده شده و اصل روایت طبق نقل اکثر راویان چنین است: جعلت لی الأرض مسجدا و طهورا. و فزونی در سند؛ نظیر ارسال در روایت مسند، قطع در روایت متصل و...است(531). مزید از جمله اصطلاحاتی است که تا حدودی رائج است.

[نصرالله عاشق خداومولا]

مبحث سوم: شرائط و طرق تحمل

مقصود از شرائط تحمل حدیث، شرائطی است که به هنگام تلقی و دریافت آن لازم است و مقصود از طرق تحمل حدیث، شیوه هایی است که در میان محدثان برای دریافت حدیث متداول است. اینکه به بررسی این دو امر می پردازیم:

[نصرالله عاشق خداومولا]

شرائط تحمل روایت


در مرحله تحمل حدیث تنها لازم است که راوی برخوردار از دو شرط عقل و تمییز باشد. مقصود از تمییز مرحله ای میان صباوت و بلوغ است؛ یعنی راوی افزون بر عاقل بودن، قدرت تمییز میان خیر و شر را داشته باشد. و به عکس مراحل نقل و پذیرش، اسلام، ایمان بلوغ و عدالت در مرحله تحمل شرط نیست.
بنابراین اگر کافر، یا منافق ( سایر فرق اسلامی غیر از امامیه) یا غیر بالغ، یا فاسق روایتی را به هر یک از طرق تحمل، تلقی و دریافت کرده باشد، مفهوم تحمل تحقق یافته است، هر چند حدیث در مرحله اداء و نقل، زمانی از او پذیرفته می شود که دارای شرایط: اسلام، ایمان، بلوغ و عدالت باشد. دلیل مدعا وقوع این گونه تحمل در صدر اسلام است. به عنوان نمونه جبیربن مطعم به هنگام کفر شنید که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در نماز مغرب سوره طور خواند و آنگاه که اسلام آورد این حدیث (سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)) را نقل کرد و از او پذیرفته شد(532).

[نصرالله عاشق خداومولا]

شیوه های تحمل روایت

1- سماع گفتار شیخ، سماع به معنای شنیدن است؛ یعنی راوی در حضور شیخ حدیث، روایتی را که او از روی حافظه، یا نوشته می خواند استماع کند و در صورتی که راوی گفتار روایی شیخ را کتابت کند به آن املاء می گویند(533).
به اتفاق همگان سماع، عالی ترین نوع در میان طرق هشتگانه حدیث است و حدیثی که از این طریق تحمل و نقل شده باشد از اتقان و اعتبار بیشتری نسبت به سایر طرق برخوردار است؛
از آنجا که سماع حدیث به آن اعتبار ویژه می بخشد، گفته اند که لازم است راوی این گونه احادیث در مقام نقل، از عبارت های صریح دال بر سماع؛ هم چون سمعت فلاناً، حدث فلان، حدثنی، حدثنا، أخبرنا، انبأنا و نظایر آنها استفاده کند(534).

[نصرالله عاشق خداومولا]

2- قرائت بر شیخ، از این جهت که بر گفتار و شنیدار متکی است، شبیه طریق پیشین؛ یعنی سماع است. با این تفاوت که در سماع سخن از شیخ و شنیدن از سوی راوی انجام می گیرد، اما در قرائت بر شیخ، روایت از سوی راوی خوانده شده و شیخ به استماع آن می پردازد. به این گونه تحمل در اصطلاح محدثان پیشین عرض گفته می شده است؛ زیرا راوی در حقیقت روایت را بر شیخ عرضه می کند و چنین شیوه ای زمانی قابل اعتناء است که شیخ پس از شنیدن، صحت آن را مورد تأیید قرار دهد(535).

[نصرالله عاشق خداومولا]

3- اجازه، از ریشه جواز الماء ( عبور آب) به معنای عبور داغدن دانش است. گویا شیخ با اجازه دادن، زمینه عبور و جریان یافتن دانش حدیث را فراهم ساخته است.
اجازه در اصطلاح به این معناست که شیخ به راوی اجازه و اذن دهد تا شنیده، یا کتاب روایی او را نقل کند.
اجازه می تواند با گفتار صریح، یا غیر صریح، یا با اشاره انجام گیرد(536). دانستی است که سنت اجازه پس از تدوین در جوامع روایی به عنوان تیمن و تبرک استمرار یافته است. به عنوان مثال علامه مجلسی از مشایخ حدیثی ای؛ هم چون آقا حسین محقق خوانساری، شیخ حر عاملی از باب تیمن اجازه روایت دریافت می کند.

[نصرالله عاشق خداومولا]

4 - مناوله، آن است که شیخ کتاب حدیثی را در اختیار راوی قرار دهد. گفته اند: این شیوه از سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) برگرفته شده است؛(537) زیرا آن حضرت نوشته ای را به فرمانده یکی از سریه ها داد و فرمود: آن را نمی خوانی تا به فلان منطقه برسی، او وقتی به آن منطقه رسید نامه را گشود و برای مردم خواند(538).

[نصرالله عاشق خداومولا]

مناوله می تواند به دو صورت ذیل انجام گیرد:
1- مناوله همراه با اجازه؛ یعنی افزودن بر آن، شیخ کتاب روایی را در اختیار راوی بگذارد و به او اجازه نقل آن را نیز بدهد.
2- مناوله بدون اجازه، و آن مطلق مناوله است؛ یعنی شیخ تنها کتاب را در اختیار راوی قرار دهد و بگوید: هذا سماعی، یا روایتی.

[نصرالله عاشق خداومولا]

برخی این قسم از مناوله را کافی نمی دانند و معتقداند: نقل روایت بر اساس آن نادر بوده و ناکافی است، اما مشهور محدثان آن را صحیح و کافی می دانند(539).
5 - کتابت، کتابت آن است که شیخ روایات خود را برای مخاطب حاضر، یا غائب بنگارد، یا به شخص موثق فرمان دهد تا آن روایات را برای آن مخاطب بنگارد و خود در پایان تصریح کند که این کتابت به فرمان او انجام گرفته است.
کتابت را از نظر درجه اعتبار پس از سماع دانسته و گفته اند: لازم است راوی با آوردن عباراتی؛ هم چون کتب الا فلان نوع تحمل با کتابت را از سایر شیوه ها متمایز سازد(540).