امام صادق علیه السلام و خلافت عباسی

[نرگس منتظر]

أبان بن عثمان الأحمر البجلي: وی نیز از دیگر صحابه خاصه امام صادق (ع) به شمار می رود. أبان نیز از موالیان کوفه بود که هم در کوفه و هم در بصره مدتی زندگی کرد. مورخان و محدثامی همچون أبو عبيدة معمر بن المثنى و أبو عبد الله محمد بن سلام از وی علم آموخته و روایاتی را از طریق او نقل کرده اند. أبان کتابی داشته که در آن درباره آفرینش و مغازی پیامبر و همچنین جنگ های رده مطالبی را بیان کرده است. أبان همچنین زمان امام رضا (ع) را نیز درک کرده و از ایشان نیز نقل روایت کرده است. (نجاشي: 1413: 14؛ شیخ طوسي: بی تا: 49)
به جز این شش نفر که به «اصحاب سته» امام صادق (ع) مشهورند افراد دیگری نیز بودند که مورد وثوق و اطمینان امام بودند و امام درباره آنان بیانات مختلفی داشته اند. در زیر به چند نفر از این افراد اشاره خواهیم کرد
زرارة بن اعين‏: زرارة بن اعين شيبانى از بزرگان رجال شيعه در فقه و حديث و كلام است. او فضل و دين را هردو به همراه داشت. از اصحاب امام باقر (ع) و امام‏ صادق‏ (ع) است كه در سال 150 پس از وفات امام‏ صادق‏ (ع) درگذشته است. در رجال ابن داود آمده است كه زرارة راستگوترين زمان خويش و فاضل‏ترين ايشان است و امام‏ صادق‏ (ع) درباره‏ى او گفته ‏اند: «لو لا زرارة لقلت انّ أحاديث ابي (ع) ستذهب».
اگر زراره نبود، مى‏گفتم كه احاديث پدرم همه به زودى از ميان خواهد رفت.
باز از امام صادق نقل شده است كه دوست‏داشتنى‏ترين مردم به من از مردگان و زندگان، چهار كس‏اند:
«بريد بن معاويه عجلى، زرارة، محمّد بن مسلم و أبو بصير». زندگى او درخشنده ‏تر از خورشيد است و احتياج به توضيح ندارد. (آئینه وند:1378: 273)
مُعَلّى بن خُنَيْس‏: وى از قبیله بنی اسد و از اهل كوفه بود و از شاگردان و صاحبه خاص امام صادق عليه السلام به شمار می رود. داود بن على، والى مدينه وى را احضار كرد تا اسرار آن حضرت و نام شيعيانش را فاش كند. وى از آن كار خوددارى نمود و در پاسخ تهديد به قتل وى گفت: «اگر مرا بكشى، رستگار خواهم كشت و تو بدبخت خواهى شد.» سرانجام والى مدينه دستور داد: تا او را به قتل رسانند و امام صادق عليه السلام نيز بهشت را براى وى تضمين كرد.
هشام بن حَكَم: نامش، ابو محمّد يا ابو الحكم، هشام بن الحكم كندى يا شيبانى بغدادى يا كوفى است. از بهترين شاگردان مكتب امام ششم، امام‏ صادق‏ (ع) مى‏باشد. وى عالمى بود جامع علوم عقلى و نقلى، خوش‏قريحه، بديهه‏گو، حاضرجواب، خوش‏بيان، و متخصّص در معارف مذهبى و عقايد دينى. (منتظر القائم: 1386: 204) تاريخ ولادت او به‏طور تحقيق معلوم نيست، ولى از قرائن مى‏توان حدس زد كه ولادتش در اوايل قرن دوم هجرى بوده است.
مناظرات او در دفاع از حريم اهل بيت و رهبرى ائمه‏ى دين (ع) معروف و مشهور و معروف‏ترين آن‏ها مناظره‏ى او با عمرو بن عبيد معتزلى است. در سال وفات هشام هم، اختلاف هست. بعضى 199 و بعضى 221 هجرى ذكر كرده‏اند. (آئینه وند: 1387: 267)
از طریق وی احادیث بسیاری از امام صادق (ع) در اهمیت عید نوروز بیان شده روایت شده است.
مؤمن الطاق: نام وى محمّد بن على نعمان می باشد. وی ايرانى الأصل، ساكن كوفه و متكلمى حاذق بود و در اواسط قرن دوم زندگى مى‏كرد. وى با ابوحنيفه و رؤساى معتزله و خوارج مناظره داشت‏ و از قدماى متكلمان شيعه به شمار مى‏رود. او كتاب‏هايى در اثبات مذهب شيعه و امامت على عليه السلام و رد خوارج و معتزله نگاشته است.
وی به دلیل این که بسیار از اهل بیت طرفداری می کرده است توسظ بزرگان اهل سنت ملقب به شیطان الطاق شده بود (كشي: 1413: 186)

[نرگس منتظر]

شيعيان امام‏ صادق‏ عليه السّلام‏
گستردگى اصحاب امام صادق عليه السّلام و وسعت جريان تشيع، به طور طبيعى باعث شده بود که نا هماهنگى‏ها و اختلافاتى در بین شیعیان به وجود بیاید. در آن دوران كليه شاگردان و شيعيان آن حضرت نمى ‏توانستند تفكر و انديشه خود را در يك زاويه صحيحى قرار داده و تمامى معارف دينى خود را مانند محمد بن مسلم و زراره و هشام بن حکم از سرچشمه اصلى آن، یعنی اهل بیت، بگيرند. بسيارى از آنان علاوه بر محضر امام جعفر صادق (ع) در حلقه درس محدثان اهل سنت نيز حاضر مى‏شدند كه به نوبه خود تأثيراتى در طرز تفكر آن ها به جاى مى‏گذاشت.
از طرف ديگر گستردگى پيروان آن حضرت و پراكنده بودن آن ها در سرزمينهاى دور و نزديك، امكان مراجعه شخصى همه آنان را به امام غير ممكن ساخته بود و لذا آنان در مسائل خود اعم از فقهى و عقيدتى و ... به شيعيان شناخته شده مراجعه مى‏كردند كه طبعا اختلاف نظر ميان آن ها از اين راه به ديگر شيعيان نيز راه پيدا مى‏كرد.
علاوه بر این موضوعات، در این فضای سياسى، ما بین برخی از شيعيان، تمايلاتى به حكومت نو پای عباسيان كه پيش از آن در محافل شيعيان حضور جدى داشتند، ديده مى‏شد و اين خود عاملى بر عوامل اختلاف ميان شيعيان مى‏افزود.
وجود فرقه های مختلف شیعی چون زیدیه و کیسانیه نیز باعث شده بود که اکثر شیعیانی که از محضر امام صادق استفاده می بردند به این فرقه ها نیز گرایش داشته باشند به همین دلیل شناخت شیعیان راستین امام کاری بس دشوار بود. به گونه ای که خود امام صادق (ع) در مواردی سعی می کردند که شیعیان راستین خود را به مردم بشناسانند ایشان در اين رابطه مى‏فرمايد:
ما أحد أحيا ذكرنا و أحاديث أبى إلّا زرارة و ابو بصير ليث المرادى و محمد بن مسلم و بريد بن معاوية العجلى و لو لا هؤلاء ما كان أحد يستنبط هذا، هؤلاء حفّاظ الدين و امناء ابى عليه السّلام على حلال الله و حرامه و هم السابقون الينا فى الدنيا و السابقون الينا فى الآخرة. (عاملی: 1377: ج 18: 104- 103)
جز زراره و ابو بصير ليث مرادى و محمد بن مسلم و بريد بن معاويه عجلى كسى ولايت ما و احاديث پدرم را زنده نكرد. اگر اينها نبودند كسى از ما و احاديث ما اطلاع پيدا نمى‏كرد. اينها حافظان دين و اشخاص محل اعتماد پدرم بر حلال و حرام خدا هستند، همانگونه كه در دنيا به طرف ما پيشى گرفتند در آخرت نيز به سوى ما سبقت خواهند جست.
باز آن حضرت فرمودند: رحم الله زرارة بن أعين، لو لا زرارة و نظراءه لاندرست أحاديث أبى؛ (عاملی: 1377: ج 18: 136)
خداوند زرارة بن اعين را بيامرزد، اگر زراره و امثال او نبودند، احاديث پدرم از ميان مى‏رفت.
نكته جالب توجهى كه درباره تشتت جامعه شيعه و يا به تعبير ديگر پيدايش تفرقه در ميان آن ها وجود دارد، اين كه پاره‏اى از علماى دربارى كه در خدمت مهدى عباسى بودند به اين اختلافات دامن زده و در بزرگ نشان دادن آن، تلاش زيادى كردند. در اين باره، كشى از شخصى به نام ابن مفضل نام مى‏برد كه او كتابى در فرق نوشته و نام هر يك از اصحاب امام صادق عليه السّلام را به عنوان سر رشته دار يك فرقه شيعى ذكر كرده است. (جعفریان: 1383: 336)
لازم به ذکر است كه شيعيان امام، بيشتر در عراق آن هم در كوفه بودند. ساير مراكز يا شيعه نداشت يا كمتر داشت، گرچه گاه از خراسان نيز كسانى نزد امام صادق عليه السّلام آمده از ايشان احكام فقهى‏شان را سؤال مى‏كردند.

[نرگس منتظر]

جایگاه علمی اجتماعی امام صادق (ع) و برخورد منصور عباسی:
امام صادق (ع) در روزگار خود از دانشمندان به نام اسلامی به شمار می رفت به گونه ای که نه فقط مسلمانان بلکه پیروان دیگر ادیان مانند یهودی و مسیحی از محضر اشان استفاده برده و جواب سوالات خود را از ایشان مطالبه می کردند. به نظر شيعه، نصب ايشان به مقام امامت از جانب خداوند متعال بوده و اين بدان معناست كه آن حضرت داراى شرايط لازم براى احراز اين منصب بوده است. حضرت در ميان اهل سنت، از نظر روايت حديث و فقاهت و افتاء، از موقعيت شامخى برخوردار بوده به طورى كه او را از شيوخ مسلّم ابو حنيفه و مالك بن انس و شمار فراوانى از محدثان بزرگ زمان خود به شمار آورده‏اند.
به گونه ای که شمار شاگردان آن حضرت را تا چهار هطار نفر نیز تخمین زده اند.
این جایگاه علمی اجتماعی که امام در بین مسلمانان داشت و به خصوص احادیثی که از ناحیه ایشان مبنی بر حق ولایت و امامت جامعه اسلامی برای اهل بیت (علیهم السلام)، باعث شده بود که منصور عباسی از امام به شدت هراسان باشد به همین دلیل در صدد بر آمد که مقام علمی امام را زیر سوال ببرد. وی برای نیل به این هدف سعی می کرد علمای دیگر را در جامعه مطرح نماید و همچنین با تطمیع کردن آن ها، از آن ها بخواهد که به مناظره علمی با امام صادق (ع) بپردازند که شاید بتوانند در این مناظره ها پیروز بشوند و به این سان وجهه علمی امام مخدوش شود.
یکی از افرادی که منصور عباسی سعی می کرد آن را در مقابل امام صادق (ع) قرار دهد مالک بن انس پیشوای فرقه مالکی بود.
او به مالك مى‏گفت: به خدا تو عاقلترين مردم هستى ... اگر عمر من باقى بماند، فتاوا و اقوال تو را همانند مصحف نوشته به تمام آفاق فرستاده و مردم را مجبور به پذيرش آن مى‏كنم. در واقع اين حركت منصور ناشى از علاقه وى به مالك نبود، بلكه بر آن بود تا با برجسته كردن مالك، آتش كينه و حسد خود نسبت به امام صادق عليه السّلام و ديگر علماى مخالف فرو نشاند.
منصور به منظور ايراد خدشه به شخصيت علمى و فقهى امام، به هر وسيله‏اى توسل مى‏جست، چنانكه ابو حنيفه را واداشت تا رو در روى امام ايستاده و با وى به بحث بپردازد، تا در صورت پيروزى ابو حنيفه، امام را در صحنه علم و دانش اسلامى تحقير كند. ابو حنيفه خود جريان اين داستان را چنين نقل كرده است:
منصور به من گفت: مردم توجه عجيبى به جعفر بن محمد پيدا كرده و سيل جمعيت به طرف او سرازير شده است، تو چند مسأله از مسائل مشكل را آماده كرده و حل آنها را از جعفر بخواه و چون او نتوانست جواب مسائل تو را بدهد، از چشم مردم خواهد افتاد. من نيز چهل مسأله بسيار پيچيده و مشكل آماده كردم.
آنگاه امام صادق عليه السّلام و ابو حنيفه در حيره و در حضور منصور با هم ملاقات مى‏كنند. ابو حنيفه لحظه ورود خود به مجلس منصور را چنين توصيف مى‏كند:
هنگامى كه وارد مجلس شدم جعفر بن محمد را ديدم كه هيبت و عظمت شخصيت وى حتى خود منصور را تحت الشعاع قرار داده بود، سلام كرده و در جاى خود قرار گرفتم. آنگاه منصور خطاب به من چنين گفت: مسائل خود را بر ابو عبد اللّه عرضه كن. من مسائلى را كه با خود آورده بودم يكى پس از ديگرى از آن حضرت مى‏پرسيدم و او در پاسخ مى‏فرمود: درباره اين مسأله عقيده شما چنين است و اهل مدينه چنين مى‏گويند و ما چنين مى‏گوييم. نظر آن حضرت در پاره‏اى از مسائل طرح شده با نظر ما و در پاره‏اى ديگر با نظر اهل مدينه و در مواردى با نظر هر دو مخالف‏بود. بدين ترتيب چهل مسأله به آن حضرت عرضه و جواب آنها دريافت شد.
پس از پايان مناظره، ابو حنيفه بى‏اختيار آخرين سخن خود را با اشاره به امام صادق عليه السّلام چنين ادا كرد:
إنّ أعلم الناس، أعلمهم باختلاف الناس، دانشمندترين مردم كسى است كه به آراء و نظرهاى مختلف علما در مسائل، احاطه داشته باشد.(جعفریان: 1383: 332- 333)

[نرگس منتظر]

شهادت امام صادق (ع):
هر چند در بعضی از منابع سعی شده است که شهادت امام صادق (ع) را مرگ طبیعی جلوه دهند ولی مستندات تاریخی گویای آن است که امام توسط دستگاه خلافت به شهادت رسید.
منصور عباسی که از نفوذ امام در بین مردم به شدت می ترسید همواره در صدد بود که امام را به شهادت برساند و به همین دلیل جاسوسانی را برای ایشان گمارده بود که رفتار و گفتار امام را زیر نظر داشته باشند.
وی پس از آن که مدعیان خود را سرکوب کرد سعی کرد که امام را که خطری برای وی به شمار می رفت را به قتل برساند. وی برای همین منظور چندین مرتبه امام را به بهانه های مختلف به بغداد آورد ولی پس از آن که نتوانست اتهاماتی را که به امام زده بود ثابت کند وی را به مدینه باز می گردادند. منصور حتی به والی خود در مدینه دستور داد که خانه امام را آتش بزند و او نیز چنین کرد ولی امام از این واقعه نیز جان سالم به در برد.
در نهایت منصور عباسی توسط عمال خود امام را مسموم کرد و به شهادت رسانید.
این واقعه در بیست و پنج شوال سال صد و چهل و هشت هجری اتفاق افتاد. بدن مطهر امام صادق (ع) توسط شیعیان ایشان در قبرستان بقیع در کنار قبر پدر بزرگوارشان دفن گردید.

[نرگس منتظر]

نتیجه:
دوران امام صادق (ع) به دلیل این که مرحله گذر از خلافت امویان به خلافت عباسیان بود دورانی بسیار حساس به شمار می رود.
از طرفی حکومتی دوران حکومت امویان به سر رسیده بود که بیشترین جنایت ها علیه شیعیان را روا داشته و وقایعی مانند عاشورا و واقعه حره را آفریده بودند و از طرفی شروع حکومت عباسیانی بود که با شعار خلافت اهل بیت (علیهم السلام) بر مسند خلافت تکیه زدند و سعی بر آزار و اذیت علویان داشتند.
این حوادث باعث شده بود که گروهی از شیعیان در مقابل عباسیان دست به قیام بزنند ولی همه آن حرکت ها مانند قیام محمد نفس زکیه و قیان ابراهیم قتیل باخمرا، به شکست انجامید.
امام صادق (ع) که در این زمان رهبری شیعیان را بر عهده داشت، سعی می کرد شیعیان را از گرفتار شدن به این حرکت های بی ثمر محفوظ نگاه دارد.
وی اعتقاد داشت که شرایط برای قیام مسلحانه فراهم نیست و از طرفی وجود فرقه های مختلف مذهبی باعث شده بود که همه نتوانند تحت رهبری یک نفر متحد شوند.
امام صادق (ع) با سیاست تقیه سعی داشت که خود و شیعیان را از این تحریکات در امان بدارد و با تشکیل حلقه های علمی بر آن بود که حقایق اسلام را برای مردم باز گو کند که آینده اسلام و تشیع محفوظ بماند. حضور نزدیک به چهار هزار نفر در مکتب درسی ایشان خود گویای این واقعیت است که امام توانسته بود که معارف اسلامی را با بیانی دلنشین برای مردم باز گو کند.
پایه ریزی فقه شیعی که به فقه جعفری معروف است حاصل زحمات امام صادق (ع) در همین دوران است.

[نرگس منتظر]

پي‌نوشت‌ها:

* دانشجوی تاریخ اسلام دانشگاه اصفهان
** کارشناس ارشد تاریخ ایران اسلامی

کتابنامه :
احمدى، حميد (1386)، تاريخ امامان شيعه‏؛ قم: انتشارات معارف اسلامی
اربلي، علي بن عيسي (1381)؛ کشف الغمه في معرفه الائمه، ج 2، تبريز، مکتبه بني‌هاشم.
آيينه وند، صادق (1387)، ‏ادبيات سياسى تشيع‏، تهران: انتشارات علم، چاپ اول.
جعفریان، رسول (1383)؛ حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم: انصاریان
ذهبى، شمس الدين محمد بن احمد (1413)، تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير و الأعلام، تحقيق عمر عبد السلام تدمرى، بيروت، دار الكتاب العربى، ط الثانية.
شیخ طوسی (1382)؛ رجال کشی (اختیار معرفه الرجال)؛ تحقیق محمد تقی فاضل میبدی، سید ابو الفضل موسویان، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
شیخ طوسی (بی تا)؛ الفهرست، تحقیق اسپرینگر و دیگران، بی جا
طباطبایی، محمد حسین (1374)؛ ترجمه تفسیر المیزان؛ قم: دفتر انتشارات اسلامى‏
عاملي، حر (1377)؛ وسايل الشيعه، ج 1، بيروت، داراحياءالتراث العربي.
مجلسي، محمد باقر (بي تا)؛ بحارالانوار، ج 47، تهران، دارالکتب الاسلاميه.
‏محرمى، غلامحسن‏ (1378)؛ تاريخ تشيع از آغاز تا پايان عصر غيبت صغرى، قم: موسسه آموزشى پژوهشى امام خمينى (ره)
منتظر القائم، اصغر (1386)، تاریخ امامان شیعه، قم: مرکز برنامه ریزی و تدوین کتب درسی دفتر نشر معارف
نجاشی،ابو العباس احمد بن علی (1413)؛ رجال؛ تحقیق سید موسی شبیری نجانی، قم: موسسه النشر الاسلامی، طبع الرابع